WŁODZIMIERZ JUSZCZYK
MAŁY SŁOWNIK ZOOLOGICZNY
GADY I PŁAZY
WIEDZA POWSZECHNA Warszawa .1986
Z PRZEDMOWY DO I WYDANIA
Z inicjatywy PW "Wiedza Powszechna" ukazuje się kolejny z zaplanowanych słowników zoologicznych - Mały słownik zoologiczny - Gady i płazy. Wypełnia on lukę w zbiorze polskiej literatury zoologicznej, dotyczy bowiem kręgowców znacznie mniej znanych od ryb, ptaków i ssaków, kręgowców mało dotychczas spopularyzowanych i w znacznie mniejszym stopniu eksponowanych w ogrodach zoologicznych. Jest to rezultatem określonych przyczyn, z których jako główne wymienić można niewielkie - poza nielicznymi wyjątkami - gospodarcze znaczenie gadów i płazów, na ogół małe ich wymiary, jak również - ogólnie biorąc - uprzedzenie ludzi do tych zwierząt powszechnie uważanych za niemiłe lub wręcz odrażające. Do dziś jeszcze panują najrozmaitsze przesądy, a nawet zabobony związane z tą grupą zwierząt. Ogarnia ludzi lęk np. na widok ropuchy lub paniczny strach przy spotkaniu nie tylko żmii, ale każdego, nawet niejadowitego węża. Z drugiej strony, jeszcze w obecnych czasach w wierzeniach i legendach wielu różnych ludów, zamieszkujących wszystkie kontynenty stref umiarkowanych i ciepłych, nie spotykamy tylu zwierząt bałwochwalczo czczonych, uznawanych za święte lub owianych tajemniczymi mitami, co właśnie wśród płazów i gadów. W Słowniku tym starano się między innymi możliwie szeroko uwzględnić takie gatunki.
Ten szczególny, ogólnoludzki, zwykle negatywny stosunek do gadów i płazów, sięgający swoimi korzeniami zamierzchłych dziejów człowieka, znalazł również swoje odbicie w naukach przyrodniczych. Z całą bowiem pewnością (są na to dowody) można twierdzić, że to ludzkie uprzedzenie stało się przyczyną znacznego opóźnienia w naukowym poznaniu tych zwierząt w porównaniu ze znajomością takich kręgowców, jak ryby, ssaki, a zwłaszcza ptaki. Istnieje wiele gatunków gadów i płazów jeszcze nie znanych nauce i stale pojawiają się opisy nowo odkrywanych; teraz dopiero bada się genetyczne pochodzenie niektórych płazów uznanych obecnie za hybrydy, a znanych ja-
Przedmowa
ko gatunki co najmniej od stu lat; ostatnio ukazuje się duża liczba prac naukowych ze wszystkich dziedzin biologii, a zwłaszcza fizjologu, ekologu i genetyki gadów i płazów; coraz szerzej eksponuje się te zwierzęta w ogrodach zoologicznych itd. Można bez przesady powiedzieć, że te obie blisko ze sobą spokrewnione gromady kręgowców przeżywają dzisiaj swój renesans. Warto przy tym dodać, że zarówno płazy, jak i gady zajmują szczególne i ważne stanowisko w filogenetycznym systemie strunowców (Chordata).
Ewolucyjnie biorąc, płazy są pierwszymi kręgowcami, które opanowały środowiska lądowe, mają jednak w rozwoju osobniczym larwę o wodnym trybie życia, której brak u innych kręgowców, z wyjątkiem kręgoustych i niektórych ryb. Gady z kolei są pierwszymi owodniowcami, zatem kręgowcami ściśle lądowymi, charakteryzującymi się wyższą organizacją budowy ciała niż płazy. W aspekcie biocenotycznym gady i płazy pełnią swoistą i bardzo ważną rolę regulatorów utrzymujących równowagę biologiczną w przyrodzie: płazy głównie w świecie owadów, panującej dziś grupy zwierząt w ogóle, gady - wśród myszowatych gryzoni, rozprzestrzenionych na wszystkich kontynentach świata i zamieszkujących wszystkie lądowe środowiska ekologiczne z wyjątkiem strefy wiecznych śniegów. Jeśli wziąć jeszcze pod uwagę przeważnie piękne i oryginalne ubarwienie tych zwierząt, niezwykłe zjawiska związane z ich rozrodem, zwłaszcza różne formy opieki nad potomstwem, ich znakomite mechanizmy adaptacyjne do rozmaitych środowisk życia, ich zachowanie się i inne właściwości, uznać należy, że płazy i gady to istotnie zwierzęta szczególnie interesujące.
Słownik obejmuje około 450 haseł dotyczących wszystkich gatunków krajowych oraz wybranych gatunków obcych przedstawicieli większych grup systematycznych. Prócz tego zawiera hasła dotyczące najważniejszych rodzin i taksonów wyższych szczebli, tj. rzędów, podgromad i gromad, wreszcie hasła z zakresu najbardziej istotnych cech budowy ciała i innych cech płazów i gadów. Spośród gatunków płazów (około 2200) i gadów (około 6000) uwzględniono przede wszystkim te, żyjące współcześnie, które ze względu na swoisty behawior czy niezwykłe cechy budowy ciała zasługują na szczególną uwagę. Na temat form kopalnych nieco wiadomości uzyska Czytelnik głównie w notach pod hasłami: pochodzenie i ewolucja gadów oraz pochodzenie i ewolucja płazów.
Struktura Słownika podobna jest do struktury innych słowników zoologicznych z tej serii. Zastosowano więc alfabetyczny
układ haseł, w przypadku zaś istnienia dwóch używanych nazw dla tego samego pojęcia, na pierwszym miejscu umieszczono nazwę obowiązującą i przy niej podano treść danego hasła, drugą zaś, opatrzoną strzałką odsyłaczową, umieszczono w odpowiednim miejscu słownika. Na pierwszym miejscu każdej noty dotyczącej jednostki systematycznej podano nazwę polską, w nawiasie zaś naukową (łacińską). Hasła powtarzające się w tekście noty encyklopedycznej oznaczono pierwszą literą;
w przypadku haseł wielowyrazowych - pierwszymi literami (niezależnie od przypadków i liczby).
Jednym z niełatwych zadań przy opracowywaniu tego Słownika było podanie nazwy polskiej dla wszystkich tych gatunków, które dotychczas jej nie miały. Należy bowiem nadmienić, ze w porównaniu z innymi grupami kręgowców polskie nazewnictwo gadów i płazów jest znacznie skromniejsze. W związku z tym zaszła konieczność uzupełnienia tej luki i stworzenia nowych nazw, w innych zaś przypadkach zmiany niektórych już istniejących - moim zdaniem - niezbyt poprawnych z uwagi na właściwości danego gatunku, niezręcznych lub całkowicie odbiegających od sensu gatunkowej nazwy naukowej. Oczywiście nie znaczy to, że nowe, przedstawione w tym Słowniku nazwy polskie są we wszystkich przypadkach trafne. Niemniej jednak, jeśli zmobilizują one polskich herpetologów do dyskusji nad nimi lub do stworzenia lepszych, to wówczas całkowicie spełnią swoją rolę...
PRZEDMOWA DO II WYDANIA
II wydanie Malego słownika zoologicznego - Gady i płazy jest znacznie powiększone i częściowo również zmienione. Zadecydowała o tym konieczność uzupełnienia I wydania hasłami brakujących w Słowniku rodzin, a także ważniejszych rodzajów, oraz hasłami nowych interesujących gatunków, których nie było w I wydaniu. Uzupełnienia te nie tylko znacznie zwiększyły liczbę haseł (obecnie ok. 550), ale również spowodowały zmiany w treści haseł tych gatunków, w których prócz ich charakterystyki zamieszczone były fragmentaryczne opisy rodzin. Opisy te usunięto i przeniesiono do haseł odpowiednich rodzin. Jeśli chodzi o wybór nowych haseł, to zamiarem autora było uzupełnienie I wydania takimi gatunkami, które są interesujące przede wszystkim z punktu widzenia ekologicznego. np. gatunkami o wodnym, nadrzewnym, podziemnym lub o swoistym trybie życia. Charakterystyka bowiem takich grup ekologicznych łatwiej pozwala dostrzec niektóre wspólne cechy budowy ciała, podobne cechy adaptacyjne do życia w określonych środowiskach, podobne sposoby bytowania, w tym zdobywania pożywienia, rozmnażania itd. bez względu na ich przynależność systematyczną w obrębie danej gromady.
Oczywiście liczba obecnie uwzględnionych gatunków płazów i gadów jest przysłowiową "kroplą w morzu'' w porównaniu ze znanymi już gatunkami tych kręgowców. Niemniej istnieje też duża liczba gatunków,' które wprawdzie mają ustaloną nazwę i określone stanowisko systematyczne, to ich biologia jest tak mało poznana, że w większości przypadków uniemożliwia umieszczenie ich w Słowniku.
W obecnym wydaniu, w wielu hasłach uległy zmianie nazwy łacińskie nie tylko gatunków, ale także innych taksonów. Jest to wynik rewizji i weryfikacji przeprowadzonej przez różnych autorów w zakresie systematyki i nomenklatury naukowej, uwzględnienia priorytetu nazw, jak również nowych odkryć herpetologicznych, dokonanych w ostatnich latach. Pociągnęło to za sobą wiele istotnych zmian w systematyce tych
kręgowców, a należy przy tym zaznaczyć, że prace nad I wydaniem Słownika rozpocząłem z początkiem lat siedemdziesiątych. Niezależnie od tego w literaturze herpetologicznej nie ma jednolitego stanowiska odnośnie do systematyki i nazewnictwa niektórych grup płazów i gadów (np. rodzina grzechotnikowa-tych - Crotalidae), co stwarza określone trudności w opracowaniu takich haseł. Nadmieniam też, że wszystkie zauważone usterki i błędy, jakie zakradły się do I wydania, usunięto.
II wydanie Małego słownika zoologicznego - Gady i płazy być może w większym stopniu zaznajomi Czytelników z różnorodnymi formami życia tych pięknych zwierząt. Są one tego ze wszech miar godne.
A
adelofagia - zjawisko spotykane u płazów ogoniastych, polegające na pożeraniu jednych larw przez drugie. Występuje np. u -róksolotli, salamander i traszek. U rozwiniętych larw -^salamandry plamistej zachodzi już w jajowodach ciężarnej samicy. Występuje ono tu z reguły wówczas, gdy samica z powodu braku w pobliżu zbiornika wodnego (np. przebywając z dala od strumienia) nie może urodzić młodych, lecz przetrzymuje je w jajowodach. Z natury drapieżne larwy, pozbawione naturalnego pokarmu, pożerają swe rodzeństwo, a te okazy, które pozostały przy życiu, o-siągają ostateczny stopień rozwoju i u niektórych gatunków przeobrażają się jeszcze w organizmie matki.
adelot (Adelotus brevis) - gatunek płaza z rodziny -*.żab południowych. Niewielki, o brązowo ubarwionym grzbiecie i plamistym brzuchu. Ma poziomo wydłużone źrenice oraz rezonatory ukryte pod skórą dna jamy gębowej. Błony pływne nie występują. A. żyje we wszystkich zbiornikach słodkowodnych - zarówno w dużych rzekach, jak i w małych kałużach deszczowych. Prowadzi skryty tryb życia, Przy czym kryje si9 nawet w nocy. W czasie pory godowej samiec za pomocą grzebiących
ruchów przednich kończyn buduje w przybrzeżnym szlamie gniazdo kolistego kształtu, średnicy 12 do 15 cm. W gnieździe tym samica składa jaja, których samiec pilnuje, a w razie niebezpieczeństwa zaciekle broni. Kijanki opuszczają osłony jajowe już po kilku dniach, przeobrażają się zaś w formy dorosłe po upływie 3 do 4 tygodni. Głos godowy a. jest bardzo podobny do głosu naszego ->.kumaka nizinnego. Można go wyrazić sylabami "tuuk, tuuk". W okresie godów samce wydają ten głos bez przerwy całymi nocami. A. występują na nizinnych i górzystych obszarach Australii.
aga, kururu (Bufo marinus) - gatunek płaza z rodziny -»-ro-puchowatych. Długość jej dochodzi do 25 cm. Najczęściej nie przekracza długości 18 cm. Jest jednym z największych gatunków płazów bezogono-wych, a największą z ropuch. Jej silnie rozwinięte gruczoły przyuszne mają kształt trójkątny. Grzbiet o ubarwieniu zmiennym - brązowym, rdzawym lub zielonkawym - bywa bezplamisty lub pokryty nieregularnymi, dużymi, czarnymi plamami oraz małymi, żółtymi plamkami. Tęczówki oczu są złocistozielone. A. żyje przeważnie na nizinach, w górach dochodzi do wysokości 1500 m n.p.m. Jest płazem o
agama brodata
12
wybitnej aktywności nocnej, a dzień spędza w rozmaitych kryjówkach. Żyje w środowiskach o podłożu zarówno wilgotnym, zarośniętym roślinnością, jak również zupełnie suchym. Spotyka się ją m.in. na polach uprawnych, w ogrodach oraz w sąsiedztwie domostw; często wchodzi nawet do mieszkań. Ma pokarm a. składają się rozmaite małe zwierzęta bezkręgowe, głównie owady, w tym również mrówki. W czasie pory godowej, przypadającej od czerwca do października, samce wydają donośny, basowy trel. Jaja w liczbie do 35 000 sztuk składane są w sznurach. W wodzie słonawej jaja i kijanki rozwijają się szybciej niż w wodzie słodkiej. Jaja a. są silnie trujące dla zwierząt (np. dla kotów i psów), jak i dla człowieka. Znane są przypadki śmiertelnego zatrucia wśród ludzi po ich spożyciu w stanie surowym, jako namiastki kawioru, bądź gotowanych. A. jest gatunkiem amerykańskim, występującym od południowych obszarów Ameryki Północnej poprzez Amerykę Środkową aż do Patagonii w Ameryce Południowej (Tabl. VI/6)
agama brodata (Amphibolurus barbatus) - gatunek gada z rodziny ~>-agam. Rośnie do długości 60 cm, z czego połowa przypada na ogon. Ciało jest pokryte szorstkimi, małymi łuskami, w niektórych jednak miejscach - na bokach tułowia i na grzbiecie - znajdują się rzędy większych, ostrych łusek. Szczególnie liczne, a przy tym długie i mocne kolczaste łuski pokrywają boki głowy oraz powierzchnię podgardzie-Iową. Samiec podrażniony (np. widokiem innego samca) lub przestraszony nadyma pod-
gardle, a wówczas sterczące na wszystkie strony długie, ostre łuski tworzą gęstą, kol-
Agama brodata
czastą brodę, która ma znaczenie odstraszające. Ubarwienie a.b. bywa zmienne. Jaszczurka spokojna ma barwę żółtoszarą lub oliwkowobrązową, podrażniona zaś staje się jaskrawo-żółta z pomarańczowymi kreskami. U samca szyja jest czarna. Na pokarm a.b. składają się głównie rozmaite stawonogi, zwłaszcza owady. A.b. występuje w Australii.
agama himalajska (Agama hi-malayana) - gatunek gada z rodziny ->.agam. Osiąga długość 24 cm. Głowa, tułów i nasada ogona są silnie spłaszczone. Grzbiet pokrywają gładkie lub słabo wręgowane, 5-lub 6-kątne łuski, natomiast łuski na grzbietowej powierzchni ogona i tylnych odnóży zakończone są niewielkimi, ostrymi kolcami. Łuski na ogonie układają się w regularne pierścienie. Ubarwienie grzbietu jest oliwkowe lub szarozielone, a na bokach tułowia występują jasne plamki, tworzące podłużne rzędy. U samców głowa może przybierać barwę jasnożółtą, a boki szyi pomarańczową. A.h. stanowi gatunek górski o dziennym trybie życia. Przebywa na skałach i wśród osuwisk, ukrywa się pod kamieniami i w szczelinach skalnych, w których również zimuje. Nie należy do
13
agama kolnierzasta
gadów rzadkich jeszcze na wysokości 4000 m n.p.m. Żywi się rozmaitymi stawonogami i fragmentami roślin, w tym liśćmi, kwiatami, owocami i nasionami. Samica składa w lipcu i sierpniu 6 jaj długości od 19 do 22 mm. A.h. występują w Himalajach od Tadżykistanu po Tybet.
agama kaukaska (Agama cau-casica) - gatunek gada z rodziny ->-agam.. Długość ciała wynosi 15 do 18 cm. Głowa, tułów i nasada ogona są silnie spłaszczone. Z boków szyi wyrastają poziome fałdy skórne. Łuski na ogonie układają się w wyraźne pierścienie. Ubarwienie grzbietu bywa szaro-oliwkowe lub oliwkowobrązo-we z żółtymi plamkami, ułożonymi w poprzeczne pasma lub tworzącymi mozaikowy deseń. Ogon pokryty jest na przemian poprzecznymi żółtymi i czarnymi pręgami. A.k. zamieszkuje góry do wysokości 3000 m n.p.m. Prowadzi naskalny i dzienny tryb. życia. Za schronienie służą jej szczeliny skalne i jamki pod kamieniami. Żywi się rozmaitymi stawonogami oraz soczystymi częściami roślin. Z końcem czerwca samica składa 8 do 14 jaj. A.k. zimuje zwykle gromadnie w szczelinach skalnych. Samce mają zwyczaj wygrzewania się na wyżej położonych partiach skał lub płytach skalnych, równocześnie jednak bacznie obserwują otoczenie. W przypadku zbliżania się podejrzanego obiektu samce znajdujące się najbliżej zaczynają kiwać głowami, co jest sygnałem ostrzegawczym dla innych osobników. Jeśli obserwowany obiekt zatrzymuje się w bezpiecznej dla nich odległości, wówczas kiwanie głowami ustaje. Dopiero po zbliżeniu się np. człowieka na odległość 8 do 10 m, wszystkie a.k., nawet te, które niebezpieczeństwa nie zauważyły, natychmiast chowają się w szczelinach skalnych. Przy próbie wydobycia ze szczeliny a.k. nadyma się powietrzem i w ten sposób, zapierając się ciałem o ściany kryjówki, uniemożliwia wyciągnięcie jej na zewnątrz. A.k. występuje na Kaukazie, w południowo--wschodniej Azji oraz w Azji Mniejszej - w zakaukaskiej części ZSRR, w Iranie, Afganistanie, górach Turkmenii, Uzbekistanie, a także w Turcji (Tabl. 1/6).
agama kolnierzasta (Chlamy-dosaurus kingii) - gatunek gada z rodziny -»-agam. Rośnie do długości 80 cm, z czego na ogon przypada przeszło połowa. Charakteryzuje ją posia-. danie obszernego fałdu skórnego wyrastającego z boków szyi i spod żuchwy, którego płaszczyzna ustawiona jest poprzecznie do długiej osi ciała. Do fałdu tego wnikają promienisto ułożone włókna chrzestne, na których fałd jest rozpinany, tworząc wówczas rodzaj wachlarzowatego kołnierza, o-taczającego wokół szyję i ząb-kowanego na obrzeżu. W sta-
Agama kołnierzasta
nie rozpiętym szerokość kołnierza dochodzi do kilkunastu centymetrów, w stanie złożo-
agama motylowa
14
nym przylega on do ciała i tworzy pomarszczone fałdy. Łuski na głowie, tułowiu i ogonie są małe i gładkie. U-barwienie grzbietu jest szaro-brązowe z licznymi, ciemnymi plamkami i większymi czarnymi plamami, natomiast kołnierz pokrywa mozaikowy deseń w kolorach niebieskim, pomarańczowym i jasnobrązo-wym. A.k. prowadzi częściowo naziemny, częściowo nadrzewny, dzienny tryb życia. Jest bardzo ruchliwa. Potrafi szybko biegać na tylnych odnóżach, mając wówczas uniesiony nad ziemią ogon. Zaatakowana przysiada na tylnych nogach, unosi w górę przód ciała, szeroko rozpościera kołnierz wokół szyi i z otwartym pyskiem rzuca się na napastnika, dotkliwie go kąsając. Jaskrawo ubarwiony kołnierz ma prawdopodobnie w tym momencie znaczenie odstraszające. A.k. występują w północno-z'achod-niej Australii i na Nowej Gwinei.
agama motylowa (Leiolepis belliana) - gatunek gada z rodziny ->-agam. Rośnie do długości 50 cm. Cechuje ją obecność szerokich fałdów skórnych na bokach tułowia, nie łączących jednak nasady odnóży przednich i tylnych. Do fałdów tych wnikają silnie wydłużone żebra, tzw. rzekome (ruchome elementy kostne nie tworzące klatki piersiowej i nie połączone z mostkiem), dzięki którym fałdy skórne są napięte. Podobne fałdy skórne posiada również ->-smok latający, jednak u a.m. nie mają one znaczenia lokomotoryczne-go. Ubarwienie grzbietu jest oliwkowozielone z 3 wzdłużnymi, żółtymi liniami oraz licznymi żółtymi plamkami. Boczne fałdy skórne są jaskrawo-
czerwone lub białe z czarnymi poprzecznymi pręgami. Szybko biegnąca a.m. z szeroko rozpostartymi i jaskrawo ubarwionymi bocznymi fałdami skórnymi robi wrażenie mknącego tuż nad ziemią motyla. Występuje w południowo--wschodniej Azji.
agama minowa (Agama rude-rata) - gatunek gada z rodziny ->-agam. Rośnie do długości 16 cm. Ma głowę, tułów oraz nasadę ogona silnie spłaszczone. Głowa jest duża, zaokrąglona, pysk krótki, zwężenie szyjne wyraźnie zaznaczone, a ogon cienki, na przekroju o-krągły. Ciało pokrywają na ogół drobne, słabo żeberkowa-ne łuski, jedynie na głowie za błonami bębenkowymi oraz na grzbiecie występują łuski większe, stożkowate. Łuski na ogonie nie tworzą pierścieni. Grzbiet u a.r. bywa jasnobrą-zowy lub żółtawy z poprzecznie ułożonymi, brązowymi lub czerwonobrązowymi pręgami, przechodzącymi na ogon. W porze godowej samce przybierają barwę niebieskoszarą lub ołowiową. A.r. żyje na piaszczystych i piaszczysto-kamie-nistych pustyniach i półpu-styniach, w górach dochodzi do 3000 m n.p.m. Z końcem maja lub w czerwcu samice składają 6 do 14 jaj długości 15 do 17 mm. Na pokarm a.r. składają się głównie rozmaite stawonogi. A.r. występują w północnej Afryce (Libia, Egipt) oraz w południowo-zachodniej Azji,, w Syrii.
agama skalna (Agama plani-ceps) - gatunek gada z rodziny ->-agam. Charakteryzuje się wyjątkowo pięknym ubarwieniem. Samce mają głowę i szyję karminowoczerwone, a pozostałe powierzchnie ciała -
15
agama turkiestańska
jednolicie granatowe z metalicznym, zielonym połyskiem. Samice są ubarwione skrom-
Agama skalna
niej. A.s. żyje gromadnie na granitowych, nagich skałach. Występuje w południowo-zachodniej Afryce, w Angoli oraz w Afryce Wschodniej, w Tanganice.
agama stepowa (Agama san-guinolenta) - gatunek gada z rodziny -»-agam. Rośnie do długości 30 cm. Ma ubarwienie wybitnie dymorficzne. U samca szaro ubarwiony grzbiet pokryty jest rzędami owalnych, stalowoniebieskich plam, a okolica podgardzielowa, pier-
Agama stepowa
siowa i boki tułowia mają barwę liliową. U samicy jasnoszary grzbiet pokrywają rzędy
brązowych plam, boki zaś tułowia są żółtozielone. A.s. wykazuje zdolność zmiany ubarwienia pod wpływem bodźców zewnętrznych. Samiec podrażniony lub poddany działaniu wyższej temperatury przybiera na* brzuchu i na bokach tułowia barwę granatowoniebie-ską, u samicy w tych warunkach pojawiają się na grzbiecie plamy pomarańczowoczer-wone, a boki tułowia stają się ciemnobrązowe. A.s. zamieszkuje środowiska stepowe, pustynne i półpustynne, na terenach piaszczystych lub kamienistych, porośniętych niską roślinnością trawiastą i krzewiastą. Często też przebywa na gałęziach krzewów. W górach dochodzi do wysokości 1200 m n.p.m. Prowadzi dzienny tryb życia. Na jej pokarm składają się rozmaite stawonogi, głównie pajęczaki, śza-rańczaki i mrówki. Zjada również soczyste części roślin. W lipcu samica składa 5 do 14 jaj do wygrzebanych przez siebie w ziemi jam. A.s. występuje w zachodniej części Azji Środkowej oraz nad dolną Wołgą.
agama turkiestańska (Agrarna lehmanni) - gatunek gada z rodziny -»-agam. Rośnie do długości 15 cm. Jest grzbieto--brzusznie spłaszczona. Na głowie za błonami bębenkowymi i wokół szyi zaznaczają się fałdy skórne pokryte skupieniami licznych, ostrych łusek. Na grzbiecie widać wyraźnie wyodrębnione, szerokie, wzdłużne pasmo żeberkowanych łusek większych od pozostałych. W tylnej części i na bokach tułowia występują rzędy niewielkich, skórnych wzgórków, pokrytych większymi, silnie że-berkowanymi i kolczastymi łuskami. Ogon otaczają regularne pierścienie łusek. Ubarwie-
agama wodna
16
nie a.t. jest szarogliniaste lub ceglaste z czarnymi, nieregularnymi plamkami lub (na ogonie) z układającymi się poprzecznie czarnymi paskami. Samce mają gardło czarne z pomarańczowymi plamkami, okresowo zanikającymi. A.t. stanowi gatunek wysokogórski, dochodzący do 3400 m n.p.m. Żyje na terenach skalistych wśród nagich bloków skalnych, rumowisk, rozpadlin i urwistych stoków, niekiedy w pobliżu górskich potoków i rzek. Kryje się w szczelinach skalnych lub pod kamieniami. Z końcem czerwca albo w lipcu samica składa 2 lub 3 jaja długości 20 mm. A.t. żywi się głównie owadami i pająkami. Zimuje w szczelinach skalnych. Występuje w górach centralnej Azji - w Himalajach - i w północnym Afganistanie oraz w południowo-zachodnim Tur-kiestanie.
agarna wodna (Physignathus lesueurii) - gatunek gada z rodziny ->agam. Rośnie do długości 80 cm. W tylnej części głowy i na karku ma widoczny, niewielki fałd skórny o głębokich wycięciach, a wzdłuż grzbietu, od karku do końca ogona - niski grzebień, utworzony z trójkątnych, sterczących łusek. Ogon jest długi i bocznie spłaszczony. Ubarwienie szarożółtozielone z poprzecznymi, na przemian ciemnozielonymi i żółtymi pręgami na tułowiu i ogonie. A.w. prowadzi amfibiotyczny tryb życia - na lądzie przebywa na gałęziach drzew lub w zaroślach nad brzegami rzek, a w razie niebezpieczeństwa ucieka do wody. Żywi się wszelkimi małymi organizmami i fragmentami roślin. Występuje w Au-
Sl/7).1"1 Nowe] Gwinei
agamy (Agamżdae) - rodzina gadów z podrzędu -?-jaszczu-rek. Należą tu formy małe i średnie, od ok. 12 do 90 cm długości. Na ogół a. charakteryzuje krótka, szeroka i zaokrąglona głowa, wyraźne zwężenie szyjne, grzbieto-brzuszne spłaszczenie tułowia i długi, nielamliwy ogon, rokrągły na przekroju. Niektóre gatunki dzięki silnie umięśnionym i długim kończynom tylnym mogą skakać lub szybko biegać, posługując się tylko tymi kończynami. Źrenice oczu a. są okrągłe. Zęby, o akrodontycz-nym typie osadzenia (->gady), cechuje pewien stopień zróżnicowania na siekacze, kły i zęby trzonowe. Zęby nie ulegają wymianie. Brak zębów , podniebiennych i gruczołów udowych (-^-otwory udowe). U wielu gatunków występują rozmaite wytwory skórne w postaci fałdów, grzebieni, kolców i guzków, pokrywających grzbietowe powierzchnie głowy, tułowia i ogona. Ubarwienie większości a. jest niezwykle kolorowe, zwłaszcza samców w okresie godowym. A. zamieszkują rozmaite środowiska. Gatunki pustynne, skalne, stepowe i z terenów upraw rolnych żyją na ziemi, gatunki leśne przebywają stale na gałęziach drzew, występujące nad wodami prowadzą lądowo-wo-dny tryb życia, przy Czym znakomicie pływają i nurkują, a niektóre a., stale mieszkające w osiedlach ludzkich, przebywają na ścianach i dachach domostw oraz chronią się 'w ich szczelinach i zakamarkach. Gatunki opatrzone szerokimi bocznymi fałdami skórnymi mają zdolność lotu ślizgowego. A. pożerają głównie rozmaite owady i inne drobne zwierzęta lądowe, jakkolwiek występują wśród nich również liczne ga-
17
aksolotl meksykański
tunki roślinożerne. Większość a. składa jaja, pozostałe są jajożyworodne. Charakterystyczną właściwością a. i ->-leg-wanów jest "kiwanie" głową. Odruch ten, wywoływany rozmaitymi czynnikami, oznacza podniecenie jaszczurki. W ten sposób "kłaniają" się samce rywalizujące o samicę, spotykające się osobniki płci odmiennej, wreszcie a. czymś zaniepokojone. A. występują wyłącznie na kontynentach Starego Świata, mianowicie w południowo-wschodniej Europie, w Afryce, w południowo-
-zachodniej, środkowej i po-Uidniowej Azji oraz w Australii. Brak ich na Madagaskarze i na Nowej Zelandii. Rodzina a. obejmuje 34 rodzaje i ok. 400 gatunków i podgatunków.
Aglypha - grupa gatunków
-••węży o różnej przynależności systematycznej, które cechuje brak zębów i gruczołów jadowych. U węży tych zęby osadzone na kościach szczękowych i żuchwowych są raczej tej samej wielkości i nie mają żadnych urządzeń (rowków czy Kanalików) umożliwiających wprowadzenie jadu do ciała ofiary. A. obejmują wszystkie węże niejadowite.
ajolot (Bipes biporus) - gatunek gada z rodziny -».obrącz-kowców. Rośnie do długości ok. 30 cm. Ma ubarwienie jasno-róiowe, wywołane widocznością w skórze naczyń krwionośnych. Mała, zaokrąglona głowa kończy się krótkim pyskiem. Ualo robakowate, grzbieto-
-brzusznie spłaszczone, pokrywają regularne bruzdy, tworzące rodzaj obrączek. Ogon róst gruby i krótki. Krótkie, a-palczaste przednie odnóża zaopatrzone są w długie pazury. Skóra pokrywa maleńkie,
szczątkowe oczy, widoczne jednak na zewnątrz z powodu jej przezroczystości. Oczami tymi a. odróżniają prawdopodobnie światło od ciemności. Brak błon bębenkowych, otworów usznych oraz tylnych kończyn. A. prowadzi nocny tryb życia. Za pomocą głowy i odnóży ryje w ziemi długie chodniki, które zamieszkuje. Należy do najrzadszych i najmniej poznanych obrączkowców. Występuje w Ameryce Środkowej na terenie Meksyku.
aksolotl - neoteniczna forma płazów z rodzaju Ambi/stomn. Zob. też: a. meksykański.
aksolotl meksykański - neoteniczna forma meksykańskiego płaza Ambystoma mexica-nwn z rodziny ->poprzeczno-zębnych. Osiąga długość ok. 29 cm. Zarówno osobniki młodociane, jak i dojrzałe płciowo wyposażone są w dobrze rozwinięte 3 pary skrzeli zewnętrznych, odnóża oraz bocznie spłaszczoną i wysoką płetwę ogonową. Występują w 2 odmianach barwnych. Osobniki żyjące w warunkach naturalnych mają ubarwienie grzbietu czarne, ciemnopopielate lub brązowe, z licznymi czarnymi, małymi, okrągławymi plamkami tworzącymi deseń marmur-kowy. W warunkach hodowlanych obok normalnie ubarwionych występują często osobniki albinotyczne, jednolicie bladoróżowe lub białawe, co jest cechą dziedziczną. Na wiosnę dorosła samica składa ok. 1000 jaj w postaci galaretowatych kłębów, bardzo podobnych do skrzeku naszych żab. A.m. jest płazem drapieżnym i żarłocznym. Żywi się wszelkimi małymi, wodnymi organizmami- zwierzęcymi, pożerając również mniejsze osob-
kłampia
18
niki własnego gatunku. W hodowli, którą doskonale znosi, młode karmi się planktonem, dorosłym zaś podaje się wyłącznie surowe mięso. Osobniki głodne ustawicznie się atakują i odgryzają sobie kończyny o-raz końce płetw ogonowych. A.m. występuje w naturze w stanie larwalnym i wyłącznie w Meksyku, w 2 dużych jeziorach, w Xochimilco (o powierzchni 35 km2) i w mniejszym Chalco, położonych na wysokości 2300 m n.p.m. Jest płazem jadalnym, poławianym przez cały rok i sprzedawanym na targach miejskich. Poza tym stanowi cenne zwierzę laboratoryjne o niezwykłych zdolnościach regeneracyjnych, co przejawia się w szybkim i całkowitym odrastaniu utraconych kończyn i ogona. W warunkach hodowlanych, podając a.m. preparaty hormonu tarczycy, można go łatwo przeobrazić w formę lądową. Pierwsza dokonała tego polska uczona L. Kaufmann w 1917.
alampla - brak w skórze płaza jednego z 4 rodzajów komórek barwnikowych, a mianowicie guanoforów, zawierających bezbarwne kryształki guaniny, od których pochodzą barwy białe i srebrzyste. Okazy alampeiczne mają ubarwienie grzbietu znacznie ciemniejsze od ubarwienia typowego. Tęczówki ich oczu są czarne, a nie metalicznie błyszczące, w miejscach zaś, gdzie u normalnie ubarwionych okazów występują barwy białe (np. na brzusznej powierzchni ciała), skóra jest przezroczysta. Płazy alampeiczne spotyka się bardzo rzadko. Zob. też: albi-nizm.
albinizm - brak w skórze organizmu wszystkich 4 rodzajów komórek barwnikowych:
melanoforów, guanoforów, li-potorów i alloforów, wskutek czego skóra larwy lub dorosłego płaza jest niemal przezroczysta, tak że widać przez nią narządy wewnętrzne. Osobnik albinotyczny posiada czerwone źrenice, bladoróżowe zabarwienie skóry, wywołane prześwitywaniem gęstej siateczki włosowatych naczyń krwionośnych wypełnionych krwią, a nie przysłoniętych komórkami barwnikowymi, zwłaszcza me-lanoforami zawierającymi ziarenka czarnego barwnika, me-laniny. Osobniki albinotyczne znane są u wielu gatunków płazów, z naszych np. u salamander, fraszek, ->-grzebiusz-kowatych, żab wodnych i innych kręgowców. W naturze albinosy mają małe szansę przeżycia z powodu łatwej ich dostrzegalności przez licznych wrogów. W warunkach hodowlanych i w pracowniach biologicznych powszechnie znanymi płazami albinotycznymi są "białe" -^aksolotle. A. jest wynikiem zaburzeń m.in. w sekrecyjnej funkcji środkowego płata przysadki mózgowej. A. jest cechą recesywną.
aligator chiński (Aligator sź-nerasis) - gatunek gada z rodziny -^.aligatorów. Rośnie do długości ok. 1,5 m. Jest jednym z najmniejszych gatunków
Aligator chiński
19
ambystoma krecia
krokodylowatych. Ma ubarwienie grzbietu oliwkowobrązowe, plamiste, na bokach tułowia jasnobrązowe z deseniem ciemnych plam. Większość życia aktywnego spędza w wodzie. Na jego pokarm składają się rozmaite małe, wodne organizmy, jak skorupiaki, małże, ślimaki oraz nieruchliwe gatunki ryb. Zimuje na lądzie w norach, które sam wygrzebuje w ziemi w pobliżu wody. Człowiekowi nie zagraża. Żyje na niewielkim stosunkowo obszarze w południowo-wschodniej Azji, nad rzeką Jangcy.
aligator missisipski (Alligator mississippiensis) - gatunek gada z rodziny -^.aligatorów. Przeciętnie rośnie do 4,5 m długości, wyjątkowo do 5,8 m. Ma ubarwienie grzbietu ciem-'ie, oliwkowozielone, plamiste, urzuch zaś jasnożółty. Przebywa często w licznych gromadach nad brzegami rzek, jezior, na wysepkach śródrzecz-nych, mieliznach oraz na terenach bagnistych. Na lądzie porusza się niezdarnie, powoli, natomiast w wodzie sprawnie i szybko pływa. Głównym pokarmem a.m. są ryby, poza nimi jednak pożera różne inne kręgowce, w tym płazy, gady, ptaki i ssaki. Wyrośnięte okazy a.m. są groźne nawet dla dużych zwierząt (np. koni) oraz dla człowieka, gdyż po zaatakowaniu w wodzie mogą ofiara pokaleczyć i następnie utopić. W czasie pory godowej samce wydają donośny głos, na który odpowiadają samice. Często samce toczą między sobą walki o samicę. Ta ostatnia w zależności od wielkości składa 20 do 60 jaj do niedbale Przygotowanego gniazda, zbudowanego z pędów roślin. Gniazdo ma średnicę ok. 1,5 m i wysokość ok. 0,5 m. Samica
pilnuje gniazda do czasu wylęgu młodych. A.m. poławia się masowo dla cennej i pięknej skóry, służącej do wyrobu różnych przedmiotów galanteryjnych. W latach 1940-1947 w jednym tylko stanie Luizjana w USA zabito przeszło 0,5 min sztuk przedstawicieli tego gatunku. A.m. jest również hodowany dla celów przemysłowych w fermach aligatoro-wych. Spotyka się go także w wielu ogrodach zoologicznych, gdzie przeżywa do 85 lat. Młode w niewoli szybko się oswajają. A.m. występuje w Ameryce Północnej od ujścia rzeki Rio Grandę do 35° N, od Teksasu do Florydy, w Karolinie i w stanie Arkansas (Tabl. IV/1).
aligatory (Alligatoridae) - rodzina gadów z rzędu -»-kroko-dyli. Mają krótki, szeroki pysk i silnie wystające wzgórki o-czne oraz nozdrza. Poza tym charakterystyczny dla tej rodziny jest układ zębów. Mianowicie przy zamkniętej paszczy rząd zębów na szczęce kryje się od wewnątrz w łuku zębowym żuchwy, czwarty zaś największy ząb żuchwy wchodzi do odpowiednio głębokiej zatoki w kości międzyszczęko-wej. Spośród 4 rodzajów i 7 gatunków tej rodziny tylko l (-»-aligator chiński) zamieszkuje południowo-wschodnią Azję, pozostałe natomiast występują w południowych obszarach Ameryki Północnej, w Ameryce Środkowej oraz w Ameryce Południowej.
ambystoma krecia (Ambysto-ma talpoideum) - gatunek płaza z rodziny -».poprzeczno-zębnych. Rośnie do długości 10 cm. Ma ciało o pokroju salamandry, zwartą, silnie spłaszczoną i szeroką głowę, tułów
•mbystoma paskowana
20
okrągły na przekroju oraz krótki, wałkowaty ogon. Ubarwienie grzbietu jest ciemnobrązowe z licznymi, jasnoniebieskimi, nieregularnymi plamkami, a brzuch - jasnoszaro-niebieski. A.k. zamieszkuje wyłącznie środowiska lądowe. Zwykle przebywa w rozmaitych ziemnych kryjówkach - norach, jamach, chodnikach, ale znajduje się ją również pod kłodami drewna, pod korą zwalonych drzew itp. Gody odbywa na wiosnę w małych zbiornikach wodnych. U godu-jących osobników wyrasta niski, skórny fałd grzbietowy. Jaja składane są w małych pakietach w liczbie 10-40, przytwierdzanych do roślin wodnych. Jaja (mające własne osłonki) sklejone są dodatkowo wspólną galaretowatą substancją. Kijanki przeobrażają się przy długości 5 do 7 cm. Znane są okazy neoteniczne (-»-neote-nia). A.k. występuje w połud-niowo-wschodniej części Ameryki Północnej, od południowej Karoliny do północnej Florydy i Luizjany, a poza tym kolonie tego płaza znajdują się w stanie Okłahoma, Illinois, Tennessee i Arkansas.
ambystoma paskowana (Amby-stoma opacum)-gatunek płaza z rodziny ->.poprzecznozęb-nych. Rośnie do długości 12 cm. Z ogólnego pokroju ciała podobna jest do innych amby-stom, wyróżnia się jednak wałkowatym, grubym (zwłaszcza u nasady) ogonem, nie wykazującym bocznego spłaszczenia na całej swojej długości. A.p. ma bardzo swoiste ubarwienie niepowtarzalne u innych gatunków ambystom: czarną, grzbietową powierzchnię ciała zdobią srebrzystobłękitne, poprzecznie wydłużone i nieregularne plamy, połączone ze
sobą na bokach tułowia i ogona. Wskutek takiego układu jasnych plam, wzdłuż środka grzbietu wyodrębnionych zostaje kilka dużych, czarnych, o nieregularnych kształtach powierzchni, przypominających zarysem siodła. Natomiast grzbietowa strona ogona, pokryta na przemian szerokimi czarnymi oraz wąskimi jasnymi, poprzecznie ułożonymi plamami, wygląda jak pręgowa-na. A.p. prowadzi wybitnie lądowy i nocny tryb życia. Zamieszkuje rozmaite, nawet skrajnie odmienne lądowe środowiska, występuje np. na nizinnych, wilgotnych terenach o glebie piaszczystej, jak i na zupełnie suchych, pagórkowatych obszarach. Najczęściej spotyka się ją na zalesionych stokach wzgórz, w pobliżu stawów i rzek. W dzień chowa się zwykle w różnych ziemnych zakamarkach. Jako kryjówki wykorzystuje też znajdujące się nisko nad ziemią dziuple drzew. Zeruje wyłącznie w nocy. Na jej pokarm składają się przede wszystkim dżdżownice i stonogi, a w mniejszym procencie - różne owady i bezskorupowe ślimaki. Spośród wszystkich gatunków ambystom a.p. wyróżnia się jesiennym terminem pory godowej, przypadającej na wrzesień i październik, oraz
Ambystoma paskowana
składaniem jaj wyłącznie na lądzie. Samca w okresie godowym cechuje silnie kontrasto-
21
ambystoma plamista
wy deseń i srebrzystość jasnych plam. Zapłodnienie jaj jest wewnętrzne. Zachodzi za pomocą -»-spermatoforów składanych przez godującego samca na powierzchni ziemi i podejmowanych przez samicę wargami kloakalnymi. Zapłodnione jaja składane są na terenach lesistych w płytkich, wilgotnych jamkach w ziemi lub v/' ściółce leśnej. Skrzek ma postać kilku oddzielnych, małych galaretowatych grudek, zawierających łącznie od 50 do 200 jaj. Średnica komórek jajowych wynosi 2,7 mm, natomiast średnica jaja z osłonkami 4,2 do 5 mm. Samica pozostaje przy złożonych jajach i opiekuje się nimi dotąd, aż w okresie opadów deszczowych jamka wypełni się wodą. W tych warunkach zarodki szyb-KO się rozwijają i wkrótce kijanki opuszczają osłonki jajowe, mając długość 19 do 25 mm. Kijanki mają dobrze rozwinięte skrzela zewnętrzne. Przeobrażają się wczesną wiosną następnego roku przy długości ciała 6,5 do 7,5 cm. Młodociane osobniki uzyskują dojrzałość płciową po upływie 15 do 17 miesięcy. W przypadku nie wypełnienia się jamki wodą, co zdarza się przy bezdeszczowej pogodzie jesienią, jaja się nie rozwijają. Samica wówczas nadal opiekuje się nimi, przy czym wydzielina jej skóry dostarcza jajom wilgoci zapobiegającej ich wyschnięciu. Rozwój tych jaj następuje dopiero w czasie wiosennych opadów deszczu, przeobrażenie zaś kijanek odbywa się w czerwcu, zatem w 7 do 9 miesięcy od momentu złożenia jaj. A.p. występują na południowo--wschodnich obszarach Ameryki Północnej - od Nowej Anglii do północnej Florydy-oraz na zachód od Teksasu.
...
cooolt24