Stefan Sawicki
„Norwida walka z formą”:
Rozdz.: „Stygmat” Cyprian Kamil Norwid
„HARMONII PEŁNOŚĆ…”
· atmosfera dyskretnego uporządkowania
· pozornej swobody, która w rzeczywistości jest głęboko umotywowanym ładem
w tej atmosferze naturalności i towarzyskiej nieinterwencji jakaś „negligentia-diligens” (staranne zaniedbanie) - sprawia to, że każdy wieczór w salonie Generałowej wdowy można porównać do: „niewielkiej, lecz odegranej wytwornie symfonii”
Pełnia wieczoru:
– zbliża wszystkich
- wiąże jednorodnością nastroju, zacierając różnice poglądów czy wieku
Jest to tło, na którym ujawnia się ”posągowo – cała”, ukraińska piękność Róży P., która:
- dopełnia proporcją swojej urody naturalną harmonię salonu
- poszerza harmonię salonu przenosząc w plener liryzowany opis krajobrazu skupionego malowniczo wokół strumienia, spadającego ze skał i żywiącego w dole uzdrowisko
BRAK do pełni harmonii – miłości dwojga sprzyjających sobie i rozumiejących się wzajemnie ludzi ( na co zwraca uwagę narrator w sposób ironiczny w odniesieniu do określonych konwencji)
Róża Pomian – wychowanka Generałowej
- sierota
- ojciec- oficer artylerii, podwładny Generała, stracił słuch podczas działań
wojennych
- od małego dziecka opiekuje się ojcem
- przy ojcu stroi głos nie „wg. gamy własnych jej uczuć…lecz wg. cudzego
kalectwa (stąd skłonność do zbyt głośnego i dobitnego mówienia)”
Oskar – zyskujący sławę wirtuoz-skrzypek
- wdowiec
- przez kilka lat mąż kochanej przez siebie choro nerwowej kobiety (stąd ciągła
czujność psychiczna, przeradzająca się w nadwrażliwość i podejrzliwość)
Subtelnie zaczyna się rozwijać miłość tych boh. –wydaje się, że ich uczucie dojrzewa powoli do pełni;
Ujawnieniem tego było zbliżenie i porozumienie w czasie wycieczki do Mostu Rzymskiego, któremu towarzyszyły mu uroki kształtów i barw „najpiękniejszego z okolicznych krajobrazów”
PRZESZŁOŚĆ FATALNA
Harmonia świata przedstawionego – budowana w sposób subtelny, lecz konsekwentny
- równolegle kwestionowana i naruszana
Ironiczne, ale nigdy nie jednoznaczne, uwagi włączane dyskretnie w tekst podważały pełną sensowność harmonijnej atmosfery salonu;
Miłość Róży i Oskara:
- od początku napotyka na przeszkody (wynikające z przypadku i nieporozumień, bądź uczuleń i podejrzliwości Oskara)
- w chwili gdy wydawało się że ta miłość osiąga wzajemną dojrzałość, nastąpiła nieoczekiwanie tragiczna katastrofa
Np. 1) po wycieczce do Rzymskiego Mostu, w czasie wieczoru u Generałowej, Oskar oczekiwał upragnioną przez siebie odpowiedź;
2) Róża odpowiada głosem donośnym
3) Oskar – nie patrząc na nią – odebrał w sposób opaczny te słowa (był nadwrażliwy)
4) Oskar uważa, że słowa były skierowane gestem determinacji ku siedzącemu nieco dalej hrabiemu X, który był stale w kręgu podejrzeń
5) wewnętrzna, gwałtowna reakcja nakazuje wyjść z sali Oskarowi, bez wyjaśnień i pożegnania
6) Oskar wyjeżdża w nieznanym kierunku wypełniając jakby tragiczne przeczucie zawarte przedtem wierszu „Czemu?”:
Aż przyjdzie pora, że coś więcej znaczy
Wyjść – niż zatrzymać się po obojętnemu;
Wstaniesz i pójdziesz, kamienny z rozpaczy
I nie zatrzymasz się idąc precz…czemu ?
6.a.) prasa donosi: sławny skrzypek wycofuje się z artystycznego życia i że zamieszkał gdzieś w górach na nieokreślony czas w klasztorze milczących białych mnichów
7) Róża po gwałtownym geście Oskara wybiega pod wpływem tragicznego przeczucia
8) - || - modli się w czasie burzy przy kaplicy
9) ciężko choruje i umiera
10) niedługo potem umiera Generałowa
Rozwiązanie:
- prawie melodramatyczne (gdyby nie typowe dla Norwida ściszenie zdarzeń)
- gruntownie niszczy początkową atmosferę harmonii: h. salonu, miłości, przyrody
Można w utworze odnaleźć:
· schemat akcji przypominający romanse sentymentalne
· bliskie stowarzyszenie miłości z przyrodą, a przyroda z chrześcijańską architekturą
Konflikt pozorny miedzy Oskarem i Różą – to konflikt ich osobistych tradycji, ich przeszłości, która pozostała w nich na trwałe jako ślad tego co minęło, jako znamię, od którego nie sposób odejść, jako – stygmat
PRAWO STYGMATU
Narrator (typowy Norwidowi):
- komentujący
- we śnie zjawia się mu nieokreślona postać – podkłada mu pod skroń zwój egipskiego
płótna, a następnie powoli je rozwija
- jego obrazy i wizje
I) zastępy Tatarów ze swymi wodzami Gengis-khanem i Timor-lengiem, z pasją niszczą wszystko to co było wytworem k-ry i osiadłej cywilizacji (poniki miasta budowle itp.)
~ulegli oni stygmatowi stepu; step ze swoją surową pustką i rozproszonym życiem był dla nich ideałem, do którego siłą naginali świat; była to swoista cyw. Stepu, determinująca bez reszty sposób myślenia i działania tatarskich hord oraz ich wodzów
Stygmat stepu skierował tych ludzi na drogę bezwzględnego niszczenia nie pozostawiając miejsca na wątpliwość czy wahanie
II) Teutoni opanowani stygmatem lasu: rośli i silni jak dorodne drzewa o umyśle „głębokim, ciemnym i zawile obfitym” jak dziewicza puszcza
Kształt lasu, jego pnąca się w górę smukłość, przenoszący do wytworów swej architektury
III) Normandowie – wypracowali podczas wypraw morskich model organizacji, będącym bezwzględnym, związanym z twardymi warunkami życia i ciągłym niebezpieczeństwem
~to przenosili w strukturę i dzieje swych państw
- będąc na lądzie nie mogli się uwolnić od stygmatu morza
IV) Kaligula - determinuje go nie dziedziczność, ale od dziecka:
· określony system wychowania
· obóz wojskowy – z ograniczeniami, uproszczeniami, brutalnością
V) Neron – rozwijał się pod wpływem stygmatu sztuki
- prawa jakie rządziły stygmatem sztuki rozszerzał na całe życie osobiste i społeczne
Postacie noweli – to postacie, w których cechy stygmatyczne przesłaniają wszystkie inne
- to postacie-symbole – budują gł. niemal i bez reszty ogólną problematykę
utworu
Ciąg wizji sennych (komentowane przez towarzyszącą postać) miał na celu uogólnienie doświadczeń Róży i Oskara
~chodzi tu nie tylko o poszczególne osoby, ale i całe narody
~nie tylko o aspekt osobisty ale i historyczny (na który Norwid był b. uwrażliwiony)
Stygmaty o charakterze osobowym i sytuacyjnym (ojciec o słabym słuchu, chora nerwowo żona) ustępują miejsca tym, gdzie czynnikiem kształtującym i determinującym stają się
· określona społeczność (obóz wojskowy) i wychowanie
· środowisko geograficzno-przyrodnicze
· reguły i normy obowiązujące w danej dziedzinie rzeczywistości (sztuka)
- stygmaty przeszłości ciążące nad człowiekiem indywidualnym i zbiorowym
wyolbrzymiane w tekście wersalikami
stają się w tej najb. Syntetycznej i uogólniającej noweli Norwida – nieomal prawem
podsumowanie:
· sentymentalny schemat akcji
· sentymentalno-przyrodniczy sojusz przyrody z erotyką
~skonfrontowany został z problematyką bliską myślicielom II. pozytywistycznej połowy wieku, choć silnie związaną z romantycznym historyzmem
W WIĘZACH JĘZYKOWYCH KONWENCJI
Narrator - literat np. „Jako bardzo niepoprawny romanista, nie nadmieniłem już po dwakroć, że to działo się u wód”
„Dopiero więc tej głupiej winien jestem powrócenie i pióra do ręki”
- szczególna wrażliwość narratora na słowo, jego autentyczność, jego wolność
Ślad słowiarskich zainteresowań narratora (charakterystyczne dla całej twórczości Norwida):
· neologizm „od-zobaczyć się” – tzn. „pójść zobaczyć się z kimś” „złożyć
wizytę” – utworzony z subtelnym wyczuciem jednego ze znaczeń przedrostka „od” (wskazuje na odnowienie powtórzenie czynności)
o zainteresowanie słowem o metajęzykowym charakterze, np. „Taką znalazła się na teraz panna Róża P. (…) lub: <<panna przystojna> > , <<panna niczego>>”
tu: <<panna niczego>> - narrator traktuje ten zwrot jako zwrot wytarty, szablonowy, używany przez ludzi niezdolnych do „umiejętnego patrzenia”, niezdolnych do samodzielnego przezwyciężania zastanych choćby i nic nie znaczących lub wręcz nielogicznie semantycznych, konwencji
„Panna niczego!” - wyrażenie o charakterze pozytywnie wartościującym, zaś analiza semantycznie ujawnia, że wskazuje ono na coś przeciwnego – na swoistą nicość określanej nim osoby
„<<Panna!... nie ma co mówić>> - Polacy albowiem używają powiedzenia <<nie ma co mówić>> wtedy gdy jest bardzo wiele do mówienia – podobno nawet, iż gdzieniegdzie używa się zarówno i wyrażenia <<nie ma co robić!...>>” - świadczy to o wyczulonym słuchu językowym, wyczulonym zwłaszcza na semantyczną wartość słowa
Redaktor: - postać negatywna
- symbolizującą powierzchowny i nominalny (istniejący tylko z nazwy)
stosunek do języka, do najszerzej pojętego słowa
- temat do rozmowy posuwa mu każdy przypadkowo spostrzeżony przedmiot
(np. list z Hiszpanii każe mówić o zamachu na hiszpańskiego króla, itp.)
- giętki i „ochraniający się” (wymowne rekwizyty: giętkie okulary, i parasol)
- przedstawiciel prasy bez własnego tematu, bez własnej problematyki
- słowo płatnych ogłoszeń przenosi nad słowo uczczenia zasług zmarłych
- chwyta się strzępów otaczającej rzeczywistości, by nawiązać kontakt z
rozmówcą, jak ktoś kto nie ma nic do powiedzenia
Gęsiarka – nazwana głupią, bo nie ona gęsi, lecz gęsi ją pasły
- zostaje przeciwstawiona „ludziom piszącym”, „ludziom kulturalnym” jako
nieuczona pasterka wiejska
- jako jedyna pozostaje wierna słowu nieskonwencjonalizowanemu , prostemu
słowu
- wskazuje kierunek odnowy, bliskiej romantycznym tęsknotom do ludowości, która miała zachować to, co w k-rze narodowej pierwotne, autentyczne, wartościowe, dla wielu także zniekształcone wpływami obcej k-ry łacińskiej
*wskazanie kierunku odnowy miało rozbić sformalizowanie języka, pustkę słów i zwrotów, schematy codziennych wypowiedzi, „mówienie dla mówienia”;
uwolnić od stygmatu językowego obowiązującego lub co najmniej upowszechniającego się w społeczeństwie; stygmatu języka towarzyskiego, formujący nie tylko sposób mówienia ale i myślenia
Stygmat zwyczaju, praktyki społecznej, konwencji językowych;
Stygmatu zagrażającego nie tylko literaturze, lecz całemu społeczeństwu, autentyczności jego mówienia i myślenia
Norwid podkreśla niebezpieczeństwo tradycji, konwencji, przeszłości, jednoczenie wskazując na ludowe źródła odnowy;
Nowa wersja pogodnej i harmonijnej tonacji tekstu przerywa ciąg tragicznych, pesymistycznych faktów czy obrazów – nawet układ motywów, czy zestaw kolorów tła przypomina sytuację u „wód”, która była członem jasnym zasadniczego kontrastu strukturalnego „Stygmatu”;
Problem harmonijności świata i zakłócającego ją stygmatu nabiera przy końcu Norwidowej noweli b. optymistycznego wymiaru;
O STRUTURZE I MOTYWACJACH
Część wizyjna jest czymś zupełnie różnym strukturalnie od całej reszty:
- rozgrywa się na innym poziomie rzeczywistości przedstawionej
- można ją traktować jako coś literacko naddanego
Część końcowa wraca do „zwykłej opowieści”, lecz wydaje się tematycznie odmienna od całej reszty:
- to ona decyduje o całej atrakcyjności utworu, sprawia, że jest on interesujący dla czytelnika
- „inny” b. skomplikowany
Partia wizyjna:
- łączy się z tym wszystkim, co ją poprzedza znaczeniowo czy problemowo
- zasadnicze uogólnienie (poprzedzone komentarzem narratora) historii Róży i Oskara
Partia końcowa:
- uderza odrębnością sceny z gęsiarką, pozytywną sugestią ludowości
- łączy się z partią przedwizyjną – b. charakterem narracji
- - || - wizyjną – b. ogólnie, lecz równocześnie b. dyskretnie potraktowaną problematyką tego, co nas ogranicza i determinuje
Motywacje zdarzeń w „Stygmacie” :
· moment kulminacyjne noweli – wydaje się sztucznie skonstruowana i „naciągnięta” do potrzeb problematyki
· stygmat lasu utożsamiony z Teutonami – prymitywne ujęcie analogii zwraca uwagę
W utworze chodzi:
- nie o realistyczną wierność zdarzeń i szczegółów, nawet nie o zdarzenia
- ważne jest tu gł. uogólnienie, wielka problematyka dotycząca człowieka i historii, tego co ogranicza i determinuje ludzki los; wszystko inne jest jej podporządkowane
Odchodzenie od realistycznej motywacji:
Np. sen narratora – umożliwia wprowadzenie odrębnej gatunkowo całostki tj. wizji
- skonwencjonalizowaną, literacką motywacją
- w obrębie wizji obcujemy z motywacją zgoła fantastyczną,
nawiązującą aż do egipskich tradycji
Fantastyczna motywacja związana z motywami kwiatów i roślin
Kwiaty:
- kwiat podany narratorowi przez pasterkę – symbol odnowy i nadziei
- prowadzą jak gdyby fabułę noweli
Poznanie całej struktury utworu i jego założeń motywacyjnych ogranicza, lecz nie usuwa jednak wszystkich wątpliwości
Podsumowanie:
„Stygmat”: ...
laililang