autor: Michał Różalski
ZOBOWIĄZANIA
Strony:
Þ wierzyciel (creditor) – jemu przysługuje wierzytelność (nomen, creditum)
Þ dłużnik (debitor) – na nim ciąży dług
Definicje:
Þ Instytucje Justyniana (Gaius): „Zobowiązanie jest węzłem prawnym, który zmusza nas do świadczenia pewnej rzeczy według praw naszego państwa’
Þ Digesta Justyniana (Paulus): „ Istota zobowiązania nie polega na tym, ażeby jakąś rzecz albo służebność uczynić naszą, ale na tym, ażeby zmusić kogoś innego do dania nam czegoś albo do czynienia, albo do świadczenia”
Þ węzeł obligacyjny, który istniał tylko pomiędzy wierzycielem i dłużnikiem i polegał na uprawnieniu wierzyciela do żądania od dłuznika, ażeby spełnił na jego rzecz obowiązek, polegający na „dare, facere albo praestare – dzisiaj ogólnie zwanym świadczeniem
Funkcje:
Þ w obrocie obligacyjnym uczestniczyli wszyscy – także alieni iuris (w tym niewolnicy)
Þ zobowiązania były wyrazem stosunków kredytowych
Þ chroniły przede wszystkim interesy wierzycieli – potencjalna władza nad dłużnikiem
Þ później idea ochrony dłużnika – łagodzenie prawa egzekucyjnego, ograniczanie wysokości odsetek
Podział:
· według źródła powstania
Þ ex contractu – z umów zaskarżalnych według prawa cywilnego
Þ quasi ex contractu – ze zdarzeń podobnych do kontraktów – powstawały z prowadzenia cudzych spraw bez zlecenia, bezpodstawnego wzbogacenia, przypadkowej wspólności majątkowej, opieki, i zapisu testamentowego
Þ ex delicto (ex maleficio) – z deliktów prawa rzymskiego – kradzież, rabunek, uszkodzenie cudzej rzeczy, zniewaga (pr. cywilne); podstęp, groźba, działanie na szkodę wierzycieli, gorszenie cudzego niewolnika (pr. pretorskie)
Þ quasi ex delictio – ze zdarzeń podobnych do deliktów – odpowiedzialność sędziego, wylanie lub wyrzucenie czegoś z budynku, zagrożenie bezpieczeństwa na drogach, odpowiedzialność właścicieli statków, karczm i stajen.
Þ zobowiązania z niektórych pacta – z niektórych umów, które nie były kontraktami
· jednostronnie i dwustronnie wiążące
Þ jednostronnie zobowiązujące – w nim jedna strona była tylko wierzycielem, a druga tylko dłużnikiem (np. pożyczka); prosta ochrona procesowa, istniało tylko jedno powództwo tzw. ścisłego prawa
Þ dwustronnie zobowiązujące – każda ze stron jest w momencie zawierania zobowiazania dłuznikiem i wierzycielem (np. kupno-sprzedaż), każdy z dwóch węzłów obligacyjnych ulega osobnemu umorzeniu i każdy z nich podlega osobnej ochronie procesowej
q zupełne – powstają od razu przy nawiązaniu niektórych stosunków obligacyjnych (np. sprzedaż kredytowa po obu stronach – tylko, że każda ze stron przyrzeka spełnienie świadczenia w przyszłości (dwa węzły obligacyjne – jeden dotyczy rzeczy sprzedanej, drugi zapłaty ceny); różne środki procesowe: sprzedający actio venditi a kupujący actio empti
q niezupełne – powstaje jedno zobowiązanie, jednak w ramach stosunku prawnego może powstać dodatkowo, niekiedy z przyczyn czysto przypadkowych (także po stronie dłużnika) – środkiem procesowym nie było osobne powództwo a jedynie powództwo przeciwne do głównego (actio depositi directa i contrarium depositi iudicium)
· ścisłego prawa i dobrej woli
Þ stricti iuris – można domagać się tylko tego, co jest treścią stosunku prawnego, miały ochronę procesową ukształtowaną formalistycznie i rygorystycznie, ze skrępowana i ograniczona rolą sędziego (jednostronnie wiążące, z kontraktów i quasi kontraktów – powództwa to condictiones)
Þ bonae fidei – pełna swoboda w roszczeniach, bardziej swobodne z zachowaniem zasad dobrej woli – obustronne uprawnienia i obowiązki sędzia mógł ukształtować bardziej swobodnie (dwustronnie wiążące, zupełne i niezupełne – powództawa dobrej wiary); sędzia mógł ponadto:
1) zasądzić uboczne należności (obok świadczenia głównego),
2) uwzględnić dodane klauzule rozszerzające lub ograniczające zakres obowiązków dłużnika,
3) zasądzić dłużnika na zapłacenie odszkodowania
· cywilne i naturalne
Þ naturalne – istnieją, ale wierzyciel nie może dochodzić roszczeń, np. pater familiae – syn (zobowiązanie powstałe w wyniku używania peculium – ziemi przez syna) istotą ich było to, że były pozbawione ochrony procesowej, ale wywierały pewne skutki prawne – ale są w zakresie obowiązków moralnych i społecznych (także długi pupila zaciągnięte bez przyzwolenia opiekuna, nieformalne zaciąganie pożyczek, zobowiązania osób, które uległy capitis deminutio)
q wypełnienie (nawet przypadkowe) oznaczało spełnienie obowiązku prawnego
q zabezpieczane zastawem lub poręczeniem
q zwierzchnik odpowiadający za peculium na zewnątrz i udzielający kredytu synowi może najpierw swoją naturalną należność pokryć w pierwszej kolejności
Þ cywilne – takie, które mają ochronę procesową i można dochodzić roszczeń (nie mogły zachodzić między uczestnikami tej samej wspólnoty familijnej – tak długo dopóki wszystko należy do pater familias)
Podmioty zobowiązań:
Þ w roli wierzycieli i dłużników najczęściej pojedyncze osoby – zobowiązania jednostkowe
Þ z wielkim oporem dopuszczono zmiany osoby po stronie wierzyciela i dłużnika
Þ przepisy prawa spadkowego – po raz pierwszy wielość osób po jednej stronie
Þ jeżeli świadczenie było podzielne (można je rozłożyć na części bez utraty wartości) to następowała automatyczna indywidualizacja zobowiązania – wierzytelności dzieli się z mocy samego prawa (ipso iure) – rozpadały się na tyle części ile było uczestników po jednej czy po drugiej stronie, kwoty były równe, chyba, że odmienne proporcje wypadały ze stosunku prawnego; w procesie konieczność osobnego dochodzenia cząstkowych należności (dłużnik musiał odpowiadać wobec każdego z cząstkowych wierzycieli)
Þ zobowiązania kumulatywne (niepodzielne) – związane z deliktami; współsprawcy tego samego deliktu odpowiadali wobec sprawcy indywidualnie, ale każdy musiał mu zapłacić oznaczoną karę prywatną w pełnej wysokości – powództwa: actiones (np. od każdego podwójnej wartości)
Þ zobowiązanie solidarne – pomimo wielości podmiotów świadczenie jest tylko jedno, a uprawnienia czy obowiązki współuczestników dotyczą tego jednego świadczenia w całości; aby zaistniało potrzebne było wyraźnego objawu woli, najczęściej w postaci stypulacji (sprawcy przestępstwa za wyrządzoną szkodę, solidarność bierna, gdy nie można podzielić świadczenia)
q solidarność wierzycieli (czynna) – każdy z wierzycieli jest uprawniony do całości świadczenia, a zobowiązanie gaśnie, gdy dłużnik spełni swój obowiązek wobec któregokolwiek z wierzycieli
q solidarność dłużników (bierna) – zobowiązanie ciąży na wszystkich, ale wykonanie obowiązku przez jednego zwalnia także pozostałych (tutaj ryzyko litis contestatio – wytoczenie procesu przeciwko jednemu z dłużników umarzało zobowiązanie i zwalniało pozostałych a nie zawsze udało się zaspokoić wierzyciela – Justynian wprowadził zasadę, że umarza się zobowiązania współdłużników solidarnych po rzeczywistym zaspokojeniu wierzyciela; wprowadził także zasadę beneficium divisionis – pozwany dłużnik mógł zażądać rozdziału należności pomiędzy współdłuzników obecnych i wypłacalnych)
Þ prawo regresu przy zobowiązaniach solidarnych – po zgaśnięciu zobowiązania solidarnego na linii wierzyciel – dłużnik (stosunek zewnętrzny) powstaje wtórny problem rozdziału otrzymanej korzyści czy poniesionego ciężaru. Prawo regresu to uprawnienie do żądania zwrotu całości lub części świadczenia spełnionego dla rozwiązania zewnętrznego stosunku obligacyjnego, dopiero od Justyniana prawo regresu – wcześniej musiał wiązać inny węzeł prawny (stosunek wewnętrzny)
Przedmiot zobowiązania:
Þ świadczenie
· dare (danie) – przeniesienie na wierzyciela własności rzeczy lub ustanowienie dla niego ograniczonego prawa rzeczowego (trwałe przesunięcia majątkowe)
· facere (czynienie) - (również non facere – zaniechanie, nieczynienie) – wydanie rzeczy wierzycielowi w posiadanie lub w dzierżawę oraz wykonanie innych czynności faktycznej lub prawnej natury (przejściowe przesunięcia majątkowe)
· praestare (świadczenie) – wszystko to, co mogło być treścią zobowiązania (ale musiało spełniać pewne cechy:)
q możliwe do wykonania (nie: rzeczy nieistniejące, lub te, które już nie należą do wierzyciela)
q zgodne z prawem i dobrymi obyczajami (nie: zlecenie kradzieży, umowy co do spadku, gdy osoba testująca jeszcze żyje)
q wystarczająco określone
v przedmiot dokładnie oznaczony (certum)
v mniej ścisłe określenie (incertum)
v bliższe określenie do słusznego uznania osoby postronnej
q ma wartość majątkową
Þ świadczenie oznaczone indywidualnie lub gatunkowo
· oznaczone wg cech indywidualnych – jeśli rzecz oznaczona indywidualnie uległa zniszczeniu, świadczenie stawało się niemożliwe do wykonania i dłużnik posiada odpowiedzialność za szkodę – staję się on wolny od tego zobowiązania – ryzyko utraty ponosił w tym wypadku wierzyciel – handel niewolnikami
· oznaczone wg przynależności do gatunku – świadczenie było zawsze możliwe, dopóki istnieje gatunek – do chwili wykonania zobowiązania ryzyko przypadkowej utraty lub uszkodzenia ciążyło na dłużniku – obrót towarowo – pieniężny
Þ odsetki (fenus) – wynagrodzenie za korzystanie z cudzego kapitału, obliczone wg określonej stopy procentowej, w stosunku do wysokości kapitału oraz okresu jego eksploatacji, są ubocznym przedmiotem świadczenia, zależnym od istnienia podstawowego zobowiązania, co do kapitału, nie mogły przewyższyć wysokości kapitału
· XII Tablic – przepis decemwirów odsetki ograniczenie do 1/12 kapitału (ale miesięcznie więc rocznie dopuszczał do 100%)
· Koniec republiki – 1/100 miesięcznie (12% rocznie); jedynie przy wyjątkowo ryzykownej pożyczce morskiej bez ograniczeń
· Justynian – stawka stopy procentowej – 6% rocznie, dla najwyższych stanów 4% natomiast bankierzy i kupcy – 8%, pożyczka morska – 12%
· Justynian – zakaz anatocyzmu – wyciskania od dłużników w jakiejkolwiek postaci odsetek od odsetek
Þ zobowiązanie przemienne (alternatywne) –jedno świadczenie, ale jest możliwy taki układ, że ustala się z góry dwa lub więcej świadczeń umorzenie zobowiązania następuje przez spełnienie jednego świadczenia – jeśli jedno jest niemożliwe do wykonania, zobowiązanie koncentruje się na innych, wyboru dokonuje dłużnik (chyba, że wcześniej postanowiono inaczej)
Þ upoważnienie przemienne – jedno świadczenie, ale dłużnik z góry otrzymuje upoważnienie do zwolnienia się przez spełnienie innego świadczenia – jeżeli świadczenie główne stanie się niemożliwe do wykonania bez winy dłużnika to staje się on wolny od zobowiązania, wybór dłużnika
Modyfikacje świadczenia – odpowiedzialność za szkodę:
Þ szkoda majątkowa – umniejszenie majątku, powoduje modyfikację zobowiązania – czasami umorzenie, ale bardzo często przybierało ono nową formę – odszkodowanie; natomiast przy zobowiązaniach z deliktów i quasi deliktów szkoda była przyczyną powstania zobowiązania i odpowiedzialność za szkodę była jej normalnym następstwem
Þ siła wyższa – zdarzenia, którym słabość ludzka nie może się oprzeć – pożar, powódź, trzęsienie ziemi, napad piratów, rozbicie statku, naturalna śmierć niewolników i zwierząt; szkodę ponosił właściciel, dłużnik nie odpowiada za szkody wyrządzone w ten sposób – ale tylko z indywidualnie oznaczonym przedmiotem, w innym przypadku ryzyko dłużnika kończyło się dopiero w chwili wydania rzeczy wierzycielowi
Þ związek przyczynowy i wina – przyczyną powstania odpowiedzialności odszkodowawczej jest szkoda wyrządzona przez ludzkie działania lub zaniechania, duży akcent na winę a nie tylko na sprawcę !!! wina obiektywna – nie zwracano uwagi na wolę tylko na działanie i skutek
Þ stopnie winy
· dolus (zły zamiar) – świadome (celowe) i dobrowolne działanie lub zaniechanie, obliczone na wyrządzenie szkody drugiemu – najwyższy stopień winy
· culpa lata (grube niedbalstwo) – nie rozumienie tego co wszyscy rozumieją – zaniedbanie staranności, jakiej można oczekiwać od przeciętnego człowieka (działanie gorsze niż przeciętnego człowieka)
· culpa levis (lżejsze niedbalstwo) – zaniedbanie staranności
v in abstracto – według wzorca abstrakcyjnego jakim był ojciec rodziny
v in concreto – wg dłużnika – ma się zajmować sprawami cudzymi tak jak swoimi
Þ zasady odpowiedzialności zawinionej
· za dolus odpowiadali wszyscy zobowiązani (nie można wyłączyć tej odpowiedzialności nawet za zgodą obu stron)
· tendencja do zrównania skutków culpa lata i dolus (Justynian)
· w zobowiązaniach opartych na dobrej wierze, miarę właściwej odpowiedzialności wyznaczała tzw. zasada korzyści – strona, która nie miała korzyści z kontraktu odpowiadała tylko za dolus – natomiast druga strona odpowiadała za wszelką winę (omnis culpa)
Þ obowiązek strzeżenia (custodia) – dłużnik, który miał u siebie rzecz należąca do właściciela ponosił odpowiedzialność za jej zniszczenie bądź uszkodzenie zawinione, bądź za tzw. zwykły przypadek (ale nie z powodu siły wyższej)
· prawo klasyczne – odpowiedzialność obiektywna oparta nie na winie a na ryzyku
· Justynian - pojecie szczególnej staranności w strzeżeniu rzeczy – zaniedbanie jej oznaczało winę
Þ naprawa szkody – przywrócenie stanu poprzedniego w naturze bądź w pieniądzach
· powództwo ścisłego prawa, rzecz określona (certum) i z winy dłużnika to zwyczajna wartość rzeczy
· powództwo dobrej wiary, incertum – szeroko interes poszkodowanego – rzeczywisty uszczerbek majątkowy + utracony zysk (najczęściej – pokrycie uszczerbku majątkowego i zapłata utraconego zysku)
Þ odszkodowawczy charakter kar prywatnych – z zobowiązań kontraktowych można było dochodzić tylko należnej rzeczy, ale z deliktów jeszcze – osobnym powództwem – kary; kary prywatne – przypadały poszkodowanym, a dochodzono ich w zwyczajnym procesie cywilnym – 2x a nawet 4x wartości będącej przedmiotem deliktu
Þ kara umowna – warunkowe przyrzeczenie spełnienia w przyszłości określonego świadczenia (dołączony warunek był zawieszający i negatywny); w formie stypulacji, w bonae fidei zwykłe porozumienie; funkcja represyjna, dochodzono ich niekiedy dodatkowo, obok odszkodowania
Þ zwłoka – niewykonanie zobowiązania w terminie z przyczyn zależnych od stron
·...
Joanat