Kontrreformacja czy reforma katolicka Które z tych pojęć jest bardziej adekwatne w określeniu przemian potrydenckich w Kościele Dlaczego?
Jednym z głównych przyczyn reformacji, czyli ruchu społeczno-religijnego, mającego doprowadzić do naprawy Kościoła, a stającego się przyczyną jego rozłamu, było zeświec- czenie papiestwa oraz niechęć papieży do przeprowadzenia reformy organizacji kościelnych i usunięcia nadużyć. Reforma taka wymagałaby zwołania soboru, a pamięć soborów XV w., które wynosiły i obalały papieży, obawy o żywe jeszcze tendencje do uznawania wyższości soboru nad papieżem, odstręczały głowy Kościoła katolickiego od zwołania soboru i podejmowania przy jego pomocy poważniejszych reform. Reformacja wykazała jednak konieczność dokonania naprawy Kościoła i wprowadzenia zmian. Dlatego też projekty zwołania soboru powszechnego pojawiały się dość często w XVI w. Sobór laterański ( 1512-1515) nie wprowadził jednak żadnych konkretnych reform. Lecz o jakie reformy konkretnie chodziło? U podstaw soboru leżały zupełnie sprzeczne, wzajemnie krzyżujące się interesy. Protestanci spodziewali się przekształcenia Kościoła według swoich zasad, czyli osiągnięcia kompromisu między katolikami a nowymi wyznaniami, przywrócenia jedności religii kosztem zmodyfikowania lub zupełnego odrzucenia sztywnych dogmatów i zwyczajów. Karol V, cesarz niemiecki, pragnął zwołania soboru wyłącznie ze względów politycznych, chcąc kierować sprawami religijnymi cesarstwa (usunięcie odłamu religijnego, wpływ na politykę papiestwa). Papieże zaś obawiali się skrępowania swej władzy kościelnej. Kontrreformacja w ich mniemaniu wyrażała się w reakcji katolickiej, obronie głoszonej przez siebie ideologii, zagrożonej krytyką i propagandą nowych idei oraz konkurencją nowych wyznań, które należało zdławić siłą. Papieże renesansowi, oddani świeckim zainteresowaniom, polityce i sztuce, musieli więc ustąpić miejsca ludziom, którzy interesowali się sprawami natury teologicznej, organizacji Kościoła i całokształtem problemów chrześcijaństwa. Pierwsze reformy w obrębie Kościoła i kurii rzymskiej rozpoczął papież Paweł III (Aleksander Farnese, 1534-49 ). Starał się on za pomocą porozumienia złagodzić spór religijny. Jednym z początkowych jego posunięć było powołanie nowych kardynałów, zwolenników idei humanistycznych Erazma z Rotterdamu, któremu Paweł III również proponował kapelusz kardynalski. Następnie papież wydał bullę, w której zwoływał sobór do Mantui, lecz zamiar ten, jak i projekt zwołania soboru do Vicenzy, nie doszedł do skutku. Sprawę zorganizowania zjazdu powszechnego na razie odłożono, by wznowić ją dopiero w 1542 r. wskutek postępów reformacji w krajach Europy. Ostatecznie dnia 30 listopada 1544 r. Paweł III wydał bullę, zwołując sobór powszechny do Trydentu, miasta położonego na pograniczu Włoch, na dzień 14 czerwca 1545 r. Sobór otwarto 13 grudnia 1545 r „celem (jak pisze Angelus Masarellus) odnowienia wiary, religii, pobożności, prawdy, czci Boga, zgody, przestrzegania najświętszych praw, a także wzmocnienia powagi Kościoła, poprawy błędów, wytępienia herezji, odcięcia członków zepsutych, odrzucenia przepychu, dumy, zbytku i wszelkiej pożądliwości, wynagrodzenia dobrych, godnego zaś ukarania złych (...) wzrostu i wywyższenia wiary i religii chrześcijańskiej, wytępienia herezyj, osiągnięcia pokoju i jedności Kościoła, reformy kleru i ludu chrześcijańskiego, zgniecenia i wytępienia wrogów imienia chrześcijańskiego”. Szybko jednak starły się na nim 2 tendencje: kleru, głównie hiszpańskiego, zależnego od Karola V, który żądał reformy Kościoła i duchowieństwa Stolicy Apostolskiej (podniesienie poziomu moralności i wzmocnienie karności – de reformatione), oraz duchowieństwa włoskiego, które wolało dyskutować na temat kwestii dogmatycznych (de fide), omijając sprawy kościelno- - organizacyjne, takie jak problemy nadużyć kleru. W rezultacie doszło do kompromisu i na obradach poruszano i omawiano obie grupy zagadnień, jednakże w uchwałach soborowych wyraźnie sprecyzowano dogmaty, podczas gdy sprawy dyscypliny i organizacji kościelnej załatwiono połowicznie. Stanowisko Karola V, dążącego do ingerencji w decyzje soboru i wojny między cesarstwem a Francją utrudniały normalny przebieg obrad, w związku z tym były one odraczane i przerywane. Sobór trwał prawie 18 lat, a cały czas jego działalności dzieli się na 3 okresy: 1) od 13. XII. 1545 do 14 .IX. 1549, za pontyfikatu Pawła III, 2) od 1.V. 1551 do 28.IV. 1552, za pontyfikatu Juliusza III, (udział protestantów w obradach, lecz już po uchwaleniu dogmatów odrzucanych przez nich, co przekreśliło szansę na porozumienie z reformatorami), 3) od 18.I. 1562 do 4.XII. 1563 r. , za pontyfikatu papieża Piusa IV (okres ten odznaczał się najbardziej wytężoną i owocną pracą). Z najważniejszych uchwał soboru należy wymienić postanowienia w sprawie: a) teologii : - uznanie Pisma św. za „pełne źródło wiary” i roli tradycji (czyli orzeczeń papieży, uchwał soborów, pism Ojców Kościoła) przy objaśnianiu Pisma św., - uznanie Wulgaty za autentyczny Jego przekład, - podkreślenie, że dzięki Chrystusowi dokonało się pojednanie człowieka z Bogiem, przez co ograniczone zostało znaczenie grzechu pierworodnego, - podtrzymanie koncepcji wolnej woli i odpowiedzialności człowieka za swoje czyny, - potępienie doktryny o predestynacji, - uznanie wiary za warunek konieczny, lecz niewystarczający do zbawienia i potrzeby dobrych uczynków, - podkreślenie znaczenia i mocy wszystkich sakramentów, - potwierdzenie doktryny o przeistoczeniu ( Msza św. ofiarą) i doktryny o istnieniu czyśćca, - papież jest głową zhierarchizowanej organizacji kościelnej, b) dyscypliny i duszpasterstwa: - wymóg pełnienia funkcji duszpasterskich przez episkopat i kler niższy, - zakaz łączenia kilku diecezji w ręku jednego dostojnika kościelnego, - wymogi dotyczące kształcenia, prawomyślności doktrynalnej i obyczajowości dla kandydatów na biskupów oraz księży, - obowiązek rezydencji (przebywania) biskupa w diecezji i proboszcza w parafii: "(...) Jeżeli ktoś z kościoła patriarchalnego, prymarialnego, metropolitalnego lub katedralnego, który został mu powierzony z jakiegokolwiek tytułu, przyczyny, imienia lub prawa, przez sześć bez przerwy miesięcy bawi poza swoją diecezją bez prawnych przeszkód lub słusznych i racjonalnych przyczyn, ten podpada prawnie karze utraty czwartej części dochodów rocznych (...). A jeżeli jeszcze przez następnych sześć miesięcy będzie dalej nieobecny, utraci tym samym dalszą czwartą część dochodów (...)". - umocnienie jurysdykcji biskupiej, - obowiązek okresowej wizytacji parafii należących do diecezji, - określenie minimalnej granicy wieku przy święceniach kapłańskich, - utworzenie licznych seminariów duchownych, - zaostrzenie przepisów dyscyplinarnych i organizacyjnych w odniesieniu do zakonów, - wprowadzenie rejestracji wiernych w parafiach (metryki chrztów, ślubów i pogrzebów), - nakaz zwoływania co roku soborów diecezjalnych i co 3 lata prowincjonalnych, - zniesienie krzywdzących nadużyć popełnianych przy nadawaniu beneficjów, - powołanie specjalnej komisji do ułożenia spisu książek zakazanych (Index librorum prohibitiorum). Sobór trydencki doprowadził do dwóch ważnych zmian. Podkreślił i wzmocnił bardzo poważnie autorytet i władzę papieską, jednocześnie zaś sprecyzował i określił tradycyjne już dogmaty i liturgię katolicką, odcinając się od wszelkich teorii protestanckich. Choć nie zdołano już zażegnać rozłamu Kościoła, to jednak przeprowadzono wyraźną linię graniczną między katolicyzmem a herezją, przeciwstawiając protestanckiej swobodzie badania i tłumaczenia Pisma św. niezmienność i trwałość dogmatów kościelnych, opartych na wieloletniej tradycji. Jednocześnie uchwały soboru – Decreta Tridentina – stały się fundamentami pod reformę wewnętrzną Kościoła katolickiego. Reformę tę rozpoczął Pius V (1566-72), dawny inkwizytor Michaele Ghislieri, świecący przykładem, pełny ognia i zapału dla sprawy, nieugięty w realizacji dzieła soboru. Ustalił on zasadę, że nikt nie może objąć beneficjum bez inwestytury papieskiej, i sam nominował 314 biskupów. Zorganizował także 2 pierwsze kongregacje ( najwyższe urzędy kościelne papiestwa, złożone z kardynałów i dygnitarzy kościelnych ) rzymskie – indeksu i soboru oraz zlecił pracę nad nowy wydaniem Pisma św., czego owocem była edycja „Septuaginty” w 1587 r. Jego następca Grzegorz VIII ( 1572-85) wprowadził nowy kalendarz tzw. gregoriański, opartych na dokładniejszych obliczeniach astronomicznych, który obowiązuje do dziś. Sykstus V ( 1585-90 ) zajął się z kolei reorganizacją kurii rzymskiej. Stworzył też sekretariat stanu i zorganizował 9 kongregacji. Ponadto określił liczbę kardynałów na 70, starannie dobierał ludzi do kolegium kardynalskiego oraz polecił przygotowanie nowego wydania „Wulgaty”( pod kierunkiem i z poprawkami samego papieża).Doszło także do rozwinięcia systemu kongregacji i zwiększenia ich liczby do 15. Wreszcie Klemens VIII ( 1592-1605 ) opublikował pontyfikał, martyrologium (spis męczenników z krótkimi opisami ich męki) i ceremoniał biskupi, dopełniając w ten sposób uchwały sobory trydenckiego w zakresie potrzeb liturgicznych. Reforma Kościoła sięgnęła rychło poza Rzym. Stałe nuncjatury w stolicach państw katolickich miały na celu dopilnowanie wykonania uchwał soborowych przez duchowieństwo i władców. Mimo że kler, szczególnie wyższy, zachował swój arystok- ratyczny i bardzo świecki tryb życia, nastąpiły reformy poszczególnych klasztorów, np.: Zakonu Karmelitów. Pojawiły się pierwsze seminaria duchowne: w 1564 r. w Rieti, w latach 1564-67 w Reims; zreorganizowano też system parafii. Jedną z potężnych broni papiestwa w walce z herezją, czy też tylko z ludźmi podejrzanymi o nią, był okryty smutną sławą najwyższy trybunał inkwizycyjny pod nazwą „ Sacrum officium” . Instytucja średniowieczna, pochodząca z XIII w., zanikła już w tym czasie w Europie z wyjątkiem Hiszpanii, gdzie grała dużą rolę w jednoczeniu religijnym i politycznym kraju. Gian P. Caraffa, późniejszy papież Paweł IV, będąc w 1536 r. nuncjuszem w Hiszpanii, zapoznał się z jej działalnością i 21.VII. 1542 r. odnowił inkwizycję rzymską. Nowe kolegium składało się z sześciu kardynałów, mianowanych przez papieża; pod ich kierownictwem pracowali sędziowie powoływani spośród dominikanów. Trybunał swym działaniem objął wszystkich, nawet biskupów, a mógł działać w każdym kraju, chyba że jego władze, jak to było w Wenecji, nie dopuszczały lub ograniczały jego prawo ingerencji. Początkowo inkwizycja skierowana była przeciwko książkom heretyckim, bardzo szybko jednak, bo już w 1543 r., objęła również swym działaniem ludzi, nie oszczędzając przy tym osób wysoko postawionych. Wręcz przeciwnie, trybunał przykładnie je karał, nie przebaczał ani nie pobłażał, starał się sięgnąć swymi ciosami do przywódców reformacji. Kierowana od 1557 r. przez fanatyka, dominikanina Michaele Ghislieri, inkwizycja nie oszczędzała nawet kardynałów, jeśli reprezentowali erazmiańskie nastawienie, jak Reginald Pole czy G. Morone. Inkwizycja podporządkowana była Stolicy Apostolskiej i znacznie ułatwiła walkę z reformacją – stosowane przezeń represje przyczyniły się do likwidacji reformacji we Włoszech. Za pontyfikatu Pawła IV ogłoszono po raz pierwszy Index librorum prohibitorum („ Indeks ksiąg zakazanych”, na nim znalazło się m.in. dzieło M. Kopernika „ O obrotach sfer niebieskich” – „ De revolutionibus orbium coelestium” i traktat polityczny „O poprawie Rzeczpospolitej” A. F. Modrzewskiego), obejmując tym samym nadzór nad drukarniami. Właśnie „Indeks...” zakazał czytania Pisma św. w językach narodowych, co sobór trydencki dopuścił w okolicznościach prywatnych, publicznie nakazując posługiwanie się łacińskim tłumaczeniem („Wulgata”). Realizacja uchwał soborowych przebiegała na ogół dość prędko. W latach 1565 – 1570 wydano katechizm parafialny, , w 1568 - brewiarz, czyli zbiór modlitw i rozważań dla księży na każdy dzień, mszał rzymski, ujednolicono liturgię. Rozpoczęto także zwalczanie nadużyć w Kościele. Ponawiane na przełomie XV i XVI w. reformy niektórych zakonów dawały niewielkie rezultaty lub nawet przynosiły skutki wprost przeciwne, niż tego pragnęli ich reformatorzy – spośród zakonników bowiem rekrutowało się wielu późniejszych działaczy reformacji. Dopiero reforma zakonu kapucynów ( 1525 r.) przez swe żądanie pełnego ubóstwa stworzyła wzór zakonnika, mogący cieszyć się jakimś autorytetem społecznym. Innym zakonem, mającym na celu oddziaływanie na społeczeństwo, szczególnie na jego wyższe sfery, miał być powstały w 1524 r. zakon teatynów. Składał się on z księży, wiodących życie nie w głębi murów klasztornych, lecz pośród ludzi na wzór kapłanów świeckich, zobowiązanych jedynie do ślubów zakonnych, absolutnego ubóstwa i surowej dyscypliny. Arystokratyczny dobór zakonników i ograniczona ich liczba zmniejszały jednak znacznie możliwość oddziaływania tego zakonu. Wśród reform zakonnych warto wreszcie wymienić reorganizację karmelitanek, przeprowadzoną w Hiszpanii przez Teresę d`Avila, i karmelitów zreorganizowanych przez Jana od Krzyża. Od tego czasu zakon karmelitów silnie oddziaływał z Hiszpanii na pozostałe kraje Europy. Największe jednak znaczenie w walce z reformacją i przeciwnikami Kościoła oraz podtrzymywaniu autorytetu papiestwa odegrał nowy zakon jezuitów. Założycielem jego był Iñigo Yañez de Oñez y Loyola, początkowo skromny rycerz baskijski. Ranny pod Pampeluną (1521) musiał zrezygnować z tułaczki żołnierskiej. Oddając się mistycyzmowi i studiom religijnym, za zadanie rycerza poczytywał rozszerzanie chrześcijaństwa mieczem wśród niewiernych. W 1534 r. wraz z grupą uczniów złożył śluby zakonne. W czerwcu 1539 r. Loyola przedstawił papieżowi Pawłowi III projekt nowego zgromadzenia zakonnego, który spotkał się z jego aprobatą – Paweł III na mocy bulli Regimini militantis Ecclesiae z dn. 27 września 1540 r. zatwierdził nowe stowarzyszenie im . „Towarzystwa Jezusowego”. Zakon został podporządkowany bezpośrednio papieżowi i zorganizowany hierarchicznie na wzór wojskowy. Jezuici prowadzili życie księży świeckich, lecz wymagano od nich absolutnego posłuszeństwa wobec przełożonych. W tym celu po odbyciu długotrwałych i wyczerpujących studiów oraz okresu próbnego składali obok tradycyjnych ślubów zakonnych przysięgę posłuszeństwa papieżowi. W celu wykształcenia i wychowania karnych i posłusznych mnichów Loyola opracował „ Ćwiczenia duchowe” (Exercita spiritualia). Dzięki długoletnim studiom i zakładaniu własnych szkół średnich, stojących na wysokim poziomie, tzw. kole- giów , jezuici stanowili skuteczną konkurencję dla szkół protestanckich. ( pierwsze kolegium powstało w Rzymie w 1551 r.). Prócz szkół typu średniego zakonnicy dbali też o wyższe wykształcenie własnej kadry, zakładając liczne seminaria duchowne i opanowując niektóre uniwersytety (Ingolstadt, 1556 r.). Zajmowali także stanowiska spowiedników i najbliższych doradców królewskich. Jezuici prowadzili także szeroko zakrojoną działalność misjonarską. Już w 1540 r. rozpoczęli walkę z reformacją we Włoszech, a później rozszerzyli swe wpływy na Hiszpanię i Portugalię, gdzie w Lizbonie w 1540 r. powstało kolegium. W tym samym roku jezuici dotarli do Francji, w 1542 r. do Niemiec, zwalczając tam luteranizm (Piotr Lefévre, Bobadilla), a w 1555 r. do Polski, gdzie w roku 1564 z inicjatywy kardynała Stanisława Hozjusza powstało pierwsze kolegium jezuickie w Braniewie. W roku następnym Zygmunt August wziął jezuitów pod opiekę. Zakonnicy szybko zdobyli potężne wpływy w państwie, trafiając do szerokich warstw ludności. Dla pozyskania chłopów nie wahali się np. żądać ograniczenia pańszczyzny do 3 lub 4 dni tygodniowo. Równie dobrze umieli zresztą podburzać mieszczan przeciwko protestanckim bogaczom, jak i pozyskiwać sobie szlachtę i magnaterię. Duży wpływ na rozwój kontrreformacji w Polsce mieli jezuiccy kaznodzieje i pisarze, m.in. Piotr Skarga czy tłumacz Biblii Jakub Wujek. Aby przybliżyć wiernym naukę Kościoła jezuici posługiwali się zarówno słowem (przez szkołę, kontakty osobiste czy z kazalnicy), jak i sztuką, muzyką, literaturą, teatrem itp. Zakon nie rezygnował również z misji zamorskich, nawracając ludność w Indiach, Japonii czy Chinach. Wyruszyli także do Ameryki Południowej, szczególnie do Brazylii, gdzie ich działalność misjonarska doprowadziła z czasem do powstania osobnego państewka, Paragwaju. Akcja misyjna objęła również wybrzeża Afryki, Indii, Filipiny, Indochiny oraz Amerykę Środkową, na mniejszą zaś skalę – także zdominowaną przez protestantów Amerykę Północną. W ten sposób Kościół katolicki w miejsce strat poniesionych w Europie starał się zdobyć nowe tereny. Sądzę, że na określenie całości reform i przemian potrydenckich bardziej adekwatne jest pojęcie reformy religijnej. Działalność Kościoła katolickiego nie opierała się bowiem tylko na przeciwstawieniu się nowo powstałym wyznaniom, lecz równoległym wprowadzeniu koniecznych zmian. W konsekwencji tych reform wzmocniono dyscyplinę, usunięto nadużycia, ujednolicono liturgię i określono dogmaty. Wszystkie te postanowienia miały jednak swoją stronę ujemną. Było nią zwiększenie nacisku Kościoła na życie społeczne i religijne, a także zdecydowane odcięcie się od protestantyzmu, który nadal istniał. W ten sposób sobór trydencki przyczynił się do przekształcenia chwilowych, zdawałoby się, różnic religijnych i kontrowersji na trwałą schizmę, dzielącą odtąd cały świat chrześcijański.
Analjusz