Roger Highfield& Paul Carter - Prywatne życie Alberta Einsteina.pdf - Pamiętniki - Biografie - Wspomnienia(1) - GregoryNY

ROZDZIAŁ l

TRUDNE DZIEDZICTWO

P o zawale serca, którego doznał w lecie 1973 roku, Hans Albert Einstein przez cztery tygodnie nie

odzyskał już przytomności. Jedyny żyjący syn największego uczonego naszego stulecia liczył sobie

wówczas 69 lat. Lekarze ostrzegali go, że ma słabe serce, nie przejmował się jednak ich diagnozą. Mówił

swoim dzieciom, że najbardziej obawia się sztucznego utrzymywania przy życiu. Osiemnaście lat

wcześniej jego ojciec tuż przed śmiercią odmówił poddania się ważnej operacji, twierdząc, że życie

przedłużane poza naturalny kres traci swój smak. W tym, jak i pod wieloma innymi względami, Hans

Albert był emocjonalnym spadkobiercą ojca - człowieka, którego czcił i którym jednocześnie pogardzał.

Kurczowe trzymanie się życia zakrawałoby na sentymentalizm, a Hans Albert miał głęboko wpojone

przez ojca przekonanie, że należy po stoicku nie poddawać się żadnym sentymentom. Nic nie

sprawiłoby mu większej przykrości niż myśl, że jega^clnjgajiona Elizabetti będzie czuwała dzień i noc

przy szpitalnym łóżku, wyczekując poprawy, która nie miała już nadejść.

Hans Albert zasłabł stojąc w kolejce do bufetu po wygłoszeniu wykładu w Instytucie Oceanografii w

Woods Hole w stanie Mas-sachusetts. Podobnie jak ojciec, który nawet na łożu śmierci prosił o papier i

ołówek, aby pracować do ostatnich swych chwil, Hans Albert szukał ucieczki od świata, poświęcając się bez

resz-

ty badaniom naukowym. Był inżynierem hydrotechnikiem i zyskał sobie międzynarodowe uznanie jako

specjalista w dziedzinie ^agneniacjn regulacji rzek. Jego współpracownicy nie pamiętają, aby

kiedykolwiek Wspominał o swym sławnym ojcu, rodzinie czy w ogóle o życiu prywatnym. Jedynie gdy

rozmowa schodziła na tematy związane z muzyką, pozwalał sobie na odejście od spraw ściśle

zawodowych. Podobnie jak ojca, pochłaniały go dwie wielkie pasje: muzyka i^eglajstwo. Był do niego

zresztą uderzająco podobny, gdy, krępy i muskularny, stał u steru, żeglując w swej drewnianej łodzi po

wodach zatoki San Francisco. Jeden z jego przyjaciół, mniej doświadczony żeglarz, który brał udział w

tych rejsach, napisał potem w swoich wspomnieniach, że Hans Albert trzymał się prostej zasady: ten sam

błąd można popełnić dwukrotnie - za trzecim razem trzeba było się liczyć z niepohamowanym

wybuchem jego gniewu. Kiedy grał na fortepianie, wybierał wyłącznie utwory klasyczne, unikając wszyst-

kiego, co uważał za zbyt nowoczesne lub sentymentalne.

Wśród swych współpracowników i przyjaciół Hans Albert cieszył się opinią człowieka

nieprzeciętnego, zasługującego na podziw i uznanie dzięki własnej pracy i talentom. Jednakże

wszystko, co robił, przyćmiewał blask sławy jego ojca i tego piętna nie udało mu się pozbyć nigdy.

Kiedyś sam przyznał, że słyszane na każdym kroku pytanie: „Czy jest pan może krewnym Alberta

Einsteina?" stanowiło dla niego udrękę nie do zniesienia, niczym miarowo opadające krople w

chińskiej torturze wody. Swe prawdziwe uczucia skrywał pod maską nieodłącznego uśmiechu, lecz jego

córka Evelyn wyczuwała głęboko tkwiące urazy, które miały swe źródło w licznych tajemnicach

rodzinnych związanych z jego ojcem.

Wyidealizowany wizerunek Alberta Einsteina tak bardzo utrwalił się w społecznej świadomości,

że przedstawienie go w odmienny sposób jest niezwykle trudne. W 1905 roku, kiedy opublikował

szczególną teorię względności, miał zaledwie dwadzieścia sześć lat, lecz najbardziej znane jego

fotografie, o pół wieku późniejsze, pochodzą z ostatniego okresu życia. Twarz starego Einsteina była

już tylekroć opisywana, że utarte sformułowania same przychodzą do głowy. Pukle siwych włosów

są nieodmiennie „grzywą" lub „aureolą"; spojrzenie spod doskonale wszystkim znanego

pomarszczonego czoła tak często bywa określane jako „miękkie" lub „łagodne", że łatwo przeoczyć

skrywający się w nich znacznie surowszy, wręcz szyderczy przebłysk. W pamięci zachowujemy niejasne

wyobrażenie kogoś pośredniego między dobrodusznym, absurdalnym Białym Rycerzem Lewisa Carrolla

a Aslanem, alegorycznym Iwem--Chrystusem z Opowieści z Warni C. S. Lewisa. Znany pisarz C. P.

Snów wyraził to w następujący sposób: „Na pierwszy rzut oka jest to twarz nawiedzonego świątobliwego

dziwaka".

To sformułowanie trafnie oddaje istotę rzeczy. Einstein stał się w opinii ogółu uosobieniem

ekscentrycznego geniusza, który pokazuje język fotoreporterom i zapomina o założeniu skarpetek. Sam

zwykł żartować, że stał się „żydowskim świętym". Jednak przyczyniły się do tego nie tylko jego odkrycia

w dziedzinie fizyki, które przeobraziły nasze poglądy na naturę przestrzeni i czasu, kształtując

podwaliny myśli naukowej dwudziestego wieku. Einstein chętnie przedstawiał swą pracę w

kategoriach religijnych, pomimo zdecydowanie dalekich od ortodoksji poglądów na religię, a także

często zabierał głos w kwestiach politycznych i moralnych. Oprócz wybitnych dokonań naukowych

sławę przyniosły mu liczne działania na rzecz światowego pokoju i praw człowieka. Uchodził za czło-

wieka szlachetnego i łagodnego, którego cechuje wewnętrzny spokój. W naszej świeckiej epoce otaczała

go aura świętości.

Hans Albert znał ojca z zupełnie innej strony. Miał do czynienia z Einsteinem jako człowiekiem,

którego publiczne wypowiedzi często nie zgadzały się z postępowaniem w życiu prywatnym, a

okazywana na zewnątrz pogoda ducha skrywała głębokie wewnętrzne rozterki. Połączenie rozległości

wizji intelektualnych Einsteina z krótkowzrocznością w sferze uczuciowej zrujnowało życie wielu bliskich

mu osób.

Święci podążają przez życie samotnie, więc w popularnym wizerunku Einsteina nie ma miejsca na

związki uczuciowe, które przecież odegrały tak wielką rolę w jego życiu. On sam pragnął uchodzić za

człowieka z natury niezależnego i chętnie używał wobec siebie niemieckiego określenia Einspanner,

oznaczającego zaprzęg jednokonny. W wielokrotnie cytowanej wypowiedzi Einstein przeciwstawia

swoją misję bojownika

o sprawiedliwość społeczną niechęci do nawiązywania bliż

szych związków z innymi ludźmi:

„Nigdy nie przynależałem w pełni do żadnego kraju ani państwa, kręgu przyjaciół, czy nawet do mej

własnej rodziny. Więzom tego typu towarzyszyło zawsze niejasno uświadamiane sobie poczucie, że

jestem poza nimi, i w miarę upływu lat narastała chęć zamknięcia się w sobie. Ta izolacja bywa nieraz

źródłem goryczy, lecz nie zależy mi na szukaniu zrozumienia

1 współczucia ze strony innych ludzi. Wprawdzie coś w ten

sposób tracę, ale dzięki temu pozostaję niezależny od opinii,

zwyczajów i uprzedzeń ludzkich ł nie odczuwam pokusy, by

spokój mego ducha opierać na tak niepewnych podstawach".

Bertrand Russell, jak wiele innych osób, które znały Einsteina, wziął te zapewnienia na serio i pisał:

„Sprawy osobiste nigdy nie były dla niego zbyt istotne i nie poświęcał im wiele miejsca w swych

myślach". Bardziej przenikliwy w ocenie był C. P. Snów: „Nikt nie wyrzekł się bardziej radykalnie

wszelkich tendencji egoistycznych. [...] Nie należy jednak nikogo nadmiernie idealizować, nawet

Einsteina. Moim zdaniem, trzeba być naprawdę wielkim egoistą, aby odczuwać potrzebę tak całkowitego

wyrzeczenia się siebie". Uczucia targające Einsteinem musiały być wyjątkowo silne, jeżeli potrzeba ich

stłumienia była tak przemożna, jak sam to opisywał. Zapewnienia o samowystarczalności i braku

emocjonalnego zaangażowania pojawiają się w jego pismach raz po raz, ale już sama ich częstość

wystarcza, aby je podać w wątpliwość. Einstein jako człowiek doświadczał gwałtownych namiętności i

pomimo usiłowań nigdy nie udało mu się ich do końca ukryć.

Przedstawiał swoje oddanie nauce jako próbę oderwania się od tego, co nazywał „sferą czysto

indywidualną", poprzez zwrócenie się ku światu obiektywnemu. Pragnienie znalezienia rzeczywistości

niezależnej od niepewnego ludzkiego poznania legło u podstaw jego najważniejszych prac. Obie teorie

względności, szczególna i ogólna, stanowią próbę spójnego opisu Wszechświata niezależnego od

ludzkiego obserwatora, nie-

wrażliwego na zmianę układu odniesienia. Również upór, z jakim występował przeciwko mechanice

kwantowej, wynikał z niemożności zaakceptowania myśli, iż nłeokreśloność jest nieodłączną

własnością mikroświata, a niektóre elementy kwan-towomechanicznej rzeczywistości można wyznaczyć

wyłącznie na drodze obserwacji. Dzisiaj jest dla nas oczywiste, że własności te są nierozerwalnie

związane ze światem mechaniki kwantowej, do którego odkrycia Einstein walnie się przyczynił. Zatem

nawet jemu nie powiodła się próba wyeliminowania elementów subiektywnych zarówno z nauki, jak i

ze swego życia. Dążenie do nieangażowanła się emocjonalnego i potrzeba bliskości innych osób

toczyły skrytą walkę w duszy Einsteina -podobnie jak idealizm ścierał się w nim z chłodnym cynizmem,

skromność zaś z arogancją. Mało kto był bardziej świadom tych sprzeczności niż matka Hansa

Alberta, Mileva Marić, która poznała Einsteina, gdy wspólnie studiowali fizykę w Szwajcarii. Okres ich

małżeństwa, od 1903 do J^l^joku^to_najbar-dziej twórcze lata w życiu uczonego; dokonał w tym

czasTe" większości swoich odkryć naukowych. Jednak w biografiach Einsteina Mileva dotychczas

pozostawała w cieniu i dopiero w ciągu ostatnich kilku lat zaczęto poznawać prawdziwą historię ich

związku. U jej początku mamy zakochanego młodzieńca, który wbrew swojej rodzinie wiąże się z kobietą

o niezwykłej energii i inteligencji. Potem widzimy próby posłużenia się Milevą, aby uwolnić się spod

wpływu matki, od której był niezwykle silnie uzależniony emocjonalnie przez całe życie. Następnie

pojawia się wątek nieślubnej, oddanej do adopcji córki, której istnienie okryte było tajemnicą do 1987

roku, a która teoretycznie może żyć do dnia dzisiejszego. Najwięcej kontrowersji budzą powstałe pod

wpływem najnowszych badań przypuszczenia, że Mileva w znaczący sposób pomagała Einsteinowi w

tworzeniu pierwszych zarysów teorii względności. On sam mówił o tych badaniach jako o „naszej pracy",

przyznając Młle-vie rolę wspólnika w tym, co miało okazać się rewolucją naukową. Wychwalał ją jako

swoją „prawą rękę", równorzędnego partnera o równie silnym i niezależnym umyśle, bez którego jego

praca nie byłaby wogóle możliwa.

Mileva przypłaciła związek z Einsteinem załamaniem nerwowym i zaprzepaszczeniem swych

własnych ambicji naukowych. Rozwiodła się z nim w tym samym roku, w którym stał się sławny, i w

żadnym stopniu nie dzieliła z nim sukcesu. Ujawnione niedawno dokumenty pozwalają nakreślić

przebieg rozpadu ich małżeństwa i pokazują, jak Einstein oszukiwał Milevę, nawiązując potajemnie

romans z kuzynką, która później została jego drugą żoną. Jego zachowanie przed ostatecznym

rozstaniem, gdy Mileva była całkowicie zdruzgotana psychicznie oraz fizycznie i już nigdy w pełni z

tego stanu się nie podniosła, wywołało konsternację nawet wśród jego najbliższych przyjaciół. A

jednak to właśnie jej przekazał Einstein pieniądze z Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki - najwyższego

zaszczytu, jakiego można dostąpić w świecie nauki. Pragnął w ten sposób zabezpieczyć przyszłość

swoich dwóch synów, którzy mieli stanowić jedyną więź między dwojgiem tych ludzi przez resztę ich

życia.

Hans Albert, starszy syn, w momencie rozwodu miał piętnaście lat. Nigdy nie wyzbył się żalu do ojca,

co bardzo Einsteina bolało. Ich ciągłe waśnie spowodowały powstanie rozdźwięków między Hansem

Albertem a zwolennikami jego ojca. Echa tych nieporozumień są wciąż żywe wśród potomków

Einsteina. Najgorszy jednak los przypadł w udziale młodszemu synowi Einsteina, Eduardowi, u którego

emocjonalne przeżycia wywołane rozwodem rodziców rozwinęły się w późniejszym okresie w chorobę

psychiczną. W opinii przyjaciół i nauczycieli odziedziczył on iskrę ojcowskiego geniuszu, choć nie w

naukach ścisłych, lecz w dziedzinie literatury i sztuki. Einstein nigdy jednak w pełni nie pogodził się z

myślą, że ma utalentowanego syna, a właściwy mu strach przed chorobą i współczesną medycyną

doprowadził do tego, iż całkowicie się od niego odwrócił. Eduard spędził wiele lat w klinice psychiatrycznej

w Szwajcarii, gdzie ojciec ani razu go nie odwiedził, i zmarł w nędznych warunkach.

Dzieje innych związków ujawniają kolejne nieoczekiwane cechy charakteru Einsteina. Dowiedzieliśmy

się o pierwszej, nieszczęśliwej miłości Einsteina, którą przeżył, zanim jeszcze spotkał Milevę. Uczucie to

pod wieloma względami rzutowało na ca-

łe jego późniejsze życie emocjonalne. W ostatnich latach pojawiło się także bardzo wiele nowych

materiałów, dotyczących jego drugiego małżeństwa. Kuzynka Elza była mu w większym stopniu matką niż

żoną, organizując jego codzienne życie i chroniąc przed natarczywością wścibskiej publiki. Odwzajemniał

się raniąc dotkliwie jej uczucia -jego zamiłowanie do flirtów stało się w rodzinie legendarne; wnuczka

Evelyn mówiła o nim „kawał kobieciarza, [...] wręcz rozpustnik". Skłonność do poszukiwania towarzystwa

kobiet była u niego połączona z pogardą dla ich intelektu i osobowości, graniczącą wręcz z mizoginią.

W 1955 roku, na miesiąc przed śmiercią, Einstein poruszył tę kwestię w liście kondolencyjnym,

skierowanym do pogrążonych w żałobie syna i córki swego najlepszego przyjaciela, Michele'a Besso,

który właśnie zmarł. Słowa siedemdziesięcio-sześcioletniego człowieka przepełniała świadomość

rychłej śmierci. Był już bardzo słaby i od kilku lat wiedział, że ma w aorcie tętniaka, który może w

każdej chwili pęknąć. Besso -pisał - tylko „nieco mnie wyprzedził w odejściu z tego zwariowanego

świata". Występując jako fizyk, na pocieszenie stwierdzał, że „rozróżnienie między przeszłością,

teraźniejszością i przyszłością jest iluzoryczne, jakkolwiek jest to iluzja dość trwała" i że śmierć nie

jest bardziej realna niż życie, które pozornie kończy. Lecz najbardziej wymowne są słowa, które miały

być jego osobistym hołdem dla zmarłego przyjaciela. „Najbardziej podziwiałem w nim to - pisał

Einstein - że udało mu się przeżyć tyle lat z jedną kobietą, nie tylko w pokoju, ale i w pełnej

harmonii - przedsięwzięcie, w którym dwukrotnie doznałem sromotnej porażki".

Kiedy Hans Albert .umierał 26 lipca 1973 roku, klucz do tej „sromotnej porażki", jak również wielu

innych tajemnic dotyczących jego ojca, spoczywał w pudle po butach na dnie szafy w jego domu w

Berkeley, w Kalifornii. W pudle tym złożona była korespondencja rodzinna, począwszy od końca

ubiegłego wieku, zawierająca listy miłosne Einsteina do Milevy oraz te, które pisał do niej i do synów

już po ich rozstaniu. Dokumenty te były na tyle drażliwe, że zarządcy spuścizny po Einsteinie,

sprawujący pieczę nad wydawaniem jego pism, zabronili na

drodze sądowej Hansowi Albertowi i jego pierwszej żonie opublikowania wybranych fragmentów - nawet

synowi nie wolno było ujawnić szczegółów z życia prywatnego ojca.

Jest to tylko jeden z przykładów wieloletnich usiłowań strażników reputacji Einsteina - „kapłanów

Einsteina", jak nazwał ich pewien uczony - by nie dopuścić do ujawnienia materiałów, które mogłyby

świadczyć, że jako człowiek nie był on pozbawiony wad. Dopiero ostatnio, w wyniku iście detektywi-

stycznej pracy zespołu uczonych, listy te zaczęto publikować w wydaniu Pism wszystkich Alberta

Einsteina. Ów szeroko zakrojony program, który ma na celu opublikowanie pełnej spuścizny

piśmienniczej Einsteina, jest realizowany na Uniwersytecie Bostońskim pod kierunkiem profesorów

Martina Kleina, A. J. Koxa i Roberta Schulmanna. Dostarczył on już pierwszych przekonujących

przesłanek, które świadczą o potrzebie gruntownej zmiany spojrzenia na osobę Einsteina. Dzięki tej

pionierskiej pracy wiele elementów zawartych we wcześniejszych biografiach uczonego ukazało się w

nowym świetle. Ponowne ich przeanalizowanie, przy wykorzystaniu bogatych materiałów

archiwalnych, jak również rozmów z członkami rodziny, uczonymi i innymi osobami, które go znały,

pozwala nam obecnie przybliżyć się do prawdy o Einsteinie jako człowieku - do Einsteina, jakiego znał

Hans Albert i który pozostawił mu tak niejednoznaczne dziedzictwo.

ROZDZIAŁ 2

PIERWSZA MIŁOŚĆ

K iedy pewnego razu zapytano matkę Einsteina, jak to się dzieje, że w jej domu wszystko działa tak

sprawnie, odparła z uśmiechem: „To kwestia dyscypliny". Paulina.Einstein była postawną, władczą

kobietą i to najwyraźniej po niej Albert odziedziczył swój charakterystyczny mięsisty nos i bujne włosy.

Jej szare oczy miały w sobie coś drwiącego, gdy z właściwym sobie sarkazmem kierowała sprawami

rodziny. W listach Einsteina znajdujemy wiele wzmianek o tym, że lubiła się z niego naigrawać; ta

jej cecha charakteru znalazła swe odbicie w jego własnej skłonności do drwin. Jeden z przyjaciół opi-

sywał uszczypliwości, na jakie pozwalał sobie Einstein w skądinąd przyjaznych pogawędkach,

pozostawiając swoich rozmówców w rozterce, czy śmiać się, czy obrazić. Jego śmiech był zaraźliwy,

choć niekiedy pobrzmiewała w nim nieprzyjemna nuta drwiny. Pod tym względem, jak i pod wieloma

innymi, Einstein był nieodrodnym synem swojej matki.

Gdy Albert przyszedł na świat w południowoniemieckim mieście Ulm 14 marca 1879 roku o

godzime~wpół do dwunastej, Paulinę zaniepokoił wygląd noworodka kanciasta głowa mogła świadczyć o

tym, że jej syn urodził się kaleką. W późniejszym okresie nauka mówienia przychodziła temu

apatycznemu, tłuściutkiemu dziecku z dużym trudem, co napawało matkę obawą, że jest upośledzone

umysłowo. Jed-

nak w miarę upływu lat duma Pauliny z syna rosła, a wraz z nią ambicje dotyczące jego

przyszłości. Jednakże nigdy nie pobłażała Albertowi i jej dominująca osobowość wycisnęła trwałe

piętno na atmosferze jego dzieciństwa. Ten okres życia Einsteina opisywano już niejednokrotnie, lecz

obecnie dyspo-nujeśny wieloma nowymi, nie znanymi dotąd szczegółami. Do-pie/o po ujawnieniu jego

prywatnej korespondencji możemy w pełni ocenić, jak bardzo był związany ze swymi rodzicami.

Widzimy teraz wyraźnie, że, pomimo wielokrotnych zaprzeczeń, związki z rodziną zawsze odgrywały

znaczącą rolę w jego życiu, stanowiąc nie tylko źródło konfliktów, lecz także zapewniając mu poczucie

Roger Highfield& Paul Carter - Prywatne życie Alberta Einsteina.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: