Kisielewski Stefan Kisiel _ Z literackiego lamusa.pdf

STEFAN KISIELEWSKI

Z LITERACKIEGO

LAMUSA

WYDAWNICTWO ZNAK KRAKÓW

1979

Opracowanie graficzne EUGENIUSZ OLSZAK

Społeczny Instytut Wydawniczy ZNAK. Kraków 1979. Wydanie L Nakład: 5000+350 egz.

Objętość: ark. wyd. 13, ark. druk. 16,75. Papier wklęsł, druk. kl. V. 82X104/70 g. Oddano do

składania 12 I 79. Podpisano do druku 6 XI 79. Druk ukończono w grudniu 1979 r. Cena zł

60.— Drukarnia Narodowa w Krakowie. Zakład nr 6. ul. E. Orzeszkowej 7. Zam. 8/79

¦ ¦ I-15-203T

LIST DO CZYTELNIKA

(zamiast przedmowy)

Szanowny i Cierpliwy Czytelniku!

Bardzo już od dawna, bo od roku 1934, zwykłem pisywać po gazetach czyli tygodnikach.

Przed wojną były to min. „Zet", „Bunt Młodych", „Polityka", „Pion", „Muzyka Polska". Po

wojnie 99 % mojej „produkcji" zamieściłem w krakowskim „Tygodniku Powszechnym",

resztę w „Tygodniku Warszawskim", „Ruchu Muzycznym" i niewielu innych. Pisywałem

artykuły, felietony, reportaże, powieści i nowele, recenzjęe muzyczne i literackie, noty

polemiczne, impresje. Zebrało się tego w sumie co najmniej 2000 pozycji — ani ich już nie

zliczę, ani nie spamiętam.

Jak więc widać, piszę i piszę. Przeciwnicy zmieniają poglądy, następuje zmiana warty — a ja

piszę. Zmienia się etap, zmieniają się przyjaciele i wrogowie — a ja piszę. Sam się zmieniam,

czytelnicy się zmieniają — a ja piszę. Ale zawsze usiłuję zachować pewne kryteria stałe,

niezmienne, zachowałem też Czytelników najstarszych, wiernych, którzy zęby stracili na

moim pisaniu i znają je lepiej ode mnie samego. Dostałem już od nich dobre parę skrzyń

listów. I dalej piszę. Biorę ilością: „Tygodnik Powszechny" ma mały nakład, nie przeczyta

ktoś pierwszego czy drugiego felietonu, przeczyta piętnasty, dwudziesty, pięćdziesiąty —

grunt się nie zrażać. Więc dalej piszę. Piszę i piszę. A piszę.

Najdłużej przykładałem się do formy felietonowej ¦— od roku 1945 drukowałem w

„Tygodniku Powszechnym" sześć felietonowych cyiHi: „Pod włos", „Łopatą do głowy",

„Gwoździe w mózgu", „Głową w ściany", „Bez dogmatu" i po dziś dzień „Wołanie na

puszczy". Dlaczego taka przewaga felietonu? Z kilku względów. Po pierwsze, że tak się już

jakoś stało. Po drugie, że jest to forma aluzyjna, symboliczna, zastępczo alegoryczna,

wieloznaczna i wielotwa-rzowa, umożliwia więc pisanie o równie wielotwarzowej

rzeczywistości polskiej, nader złożonej psychicznie, socjologicznie, pokoleniowo, gdzie

dobre i złe, białe i czarne, postęp i zacofanie, pomysł i głupstwo, patriotyzm i egoizm

przeplatają się z sobą tak misternie. Po trzecie wreszcie, forma felietonu (umożliwia również

uniezależnienie się od „Tygodnika", pisanie w innym tonie, nie zawsze nadmiernie

katolickim. Głową należy 'bić w różne ściany — nie tylko w jedną!

Gazeta przemija, książki zostają. Wydawałem je więc również, w sumie (wraz 'z

zagranicznymi) około 25. Były tam powieści, nowele, książki o muzyce, eseje, zbiory

artykułów i felietonów. Najobszerniejszy zbiór moich felietonów wydał w roku 1959 „Pax"

pod tytułem Rzeczy małe. Zaś ostatnią moją książką wydaną w Polsce był zbiór esejów

Muzyka i mózg (Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków 1974).

A obecnie nowość — choć na ogół bardzo stara. Przesyco-ny i zmęczony felietonowością

postanowiłem ocalić od zapomnienia prace „poważniejsze": to co pisałem o literaturze w

latach 1945—1953, zarówno niektóre artykuły ogólne, problemowe, jak i recenzje o

konkretnych książkach, a także eseje literackie, pisywane w latach 1967—70 jako Julia

Hołyńska.

Dużo tu starzyzny, impresji z książek zapomnianych, sporo też przebrzmiałych, nie zawsze

już dziś może zrozumiałych (polemik. Polemiczność, nieraz symbolicznie zastęp-cza,

przyświecała mi 'zawsze i niegdyś dawało to rezultaty, choć dziś już nie pamiętam okazji i

pretekstów, nie rozumiem własnych aluzji i taktyki. Tak czy owak, w swoim czasie miałem

partnerów — dyskutantów licznych a ostrych. Teraz niestety skończyło się to bezpowrotnie:

trudno wywołać echo czy spowodować ferment, minęły dobre czasy, żegnaj reklamo!

Jednakże warto może przypomnieć to wszystko, wszakże w kulturze nic nie powinno ginąć.

Mimo niezrozumiaLstwa niektórych fragmentów, ściśle związanych z tłem swojego czasu i

etapu, starałem się podać teksty in exten-so. Obroniłem się nawet przed pokusą skreślenia

wszystkich ¦pochwał, napisanych kiedyś pod adresem Iwaszkiewi-cza, Brezy, Żukrowskiego,

Putramenta, Dobraczyńskiego. Trudno, nie znałem wtedy przyszłości, a jak lamus to lamus.

W Polsce przeróżne burze, tak zwane dziejowe,

zmiotły wiele lamusów publicznych i prywatnych tak, że nieraz śladu po nich nie zostało.

Zachować swój ślad, choćby niewielki i specyficzny, to jednak pewna idea czy idejka. Na

razie zresztą nie wiem, jak to wyjdzie i jak się będzie konsumować — niektóre z tych rzeczy

sam czytam, jakby je napisał kto inny i mało mi znany. Czy jednak istnieje tożsamość oraz

jedność w wielości i to na przestrzeni lat?! Sprawę tę oceni Czytelnik Cierpliwy — ciekaw

jestem jego werdyktu. Nie mam zbyt wielkich ambicji ani złudzeń, jeśli książka wyjdzie oraz

zostanie zauważona, to już będę zachwycony, mogąc zakrzyknąć jak Galileusz: A jednak się

kręci!

STEFAN KisielEWSKI grudzień 1978

Tematy wojenne

Czytając nowele, opowiadania, fragmenty powieści — słowem: prozę, ukazującą się obecnie,

stwierdzić można, że tematycznie obraca się ona niemal wyłącznie około spraw związanych z

wojną i okupacją. To nastawienie podsycane jest jeszcze przez teoretyków i ideologów,

którzy nawołują do realizmu, do autentyzmu itp. Oczywiście — trudno' się temu dziwić —

przeżyliśmy lata takk straszliwie wyjątkowe, przeżyliśmy wstrząsy tak olbrzymie, że musiało

się to odbić, odcisnąć piętnem na psychice twórców w tym okresie żyjących. W tej sytuacji

nawoływanie do realizmu nie wydaje się potrzebne: rzeczywistość zawładnęła psychiką

autorów tak wyłącznie, że nie tylko nie należy się obawiać oderwania się literatury od życia i

od podłoża społecznego, lecz przeciwnie — zastanowić się trzeba, czy literatura nasza da

sobie radę z tą lawiną świeżych, dopiero co przeżytych wypadków, która ją zalewa, czy nie

zatonie w nich i nie zagubi przyświecających jej zasadniczych, wiecznych drogowskazów i

ideałów. Ten problem jest zarazem naczelnym problemem społecznym literatury w dniu

dzisiejszym: czy uprawiając „autentyzm" hib „realizm" spełni ona obowiązki wobec

społeczeństwa i jego kultury?

W jednym z dodatków literackich „Dziennika Polskiego" mimochodem poruszono tę sprawę

— czy obecna literatura zaspokaja rzeczywiście wymagania, które stawia jej czytelnik? Bo

nie zapominajmy, że pisze się przede wszystkim dla czytelników: zainteresować ich,

zaspokoić ich potrzeby, dać im pożywkę artystyczną, której pragną — oto jest społeczne

zadanie literatury. Oczywiście — powie ktoś — nie można pomijać jeszcze jednej,

zasadniczej roli pisarza, którą jest wychowywać, oświetlać rze-

czywistość w sposób właściwy, ukazywać prawdę moralną i intelektualną. A więc, biorąc pod

uwagę te dwa zasadnicze zadania literatury: dostarczenie czytelnikowi pożywki estetycznej i

wychowywanie go, spróbujmy się zorientować, czy dzisiejsza nasza okupacyjna i pookupa-

cyjna proza te dwa zadania wypełnia. Pytania można by sformułować w sposób następujący:

1) czy czytelnik pragnie lektury przedstawiającej mu ciągle straszliwe czasy wojny i terroru,

(któreśmy przeżyli,

2) .czy dostarczanie mu takiej lektury jest potrzebne i korzystne ze względów

wychowawczych i moralnych?

Na pierwsze pytanie, jak sądzę, odpowiedź wypadnie przecząco. Czytelnik książek (nie pism)

ma pewno nie chce, aby mu opisywano Majdanek, Oświęcim, mordowanie Żydów itp.

Realizm tych opisów męczy go, napatrzył się na te rzeczy przez wiele lat — literatura tego

rodzaju staje się dlań tylko kopią życia, reportażem, fotografią — a po cóż przeżywać dwa

ra'zy to samo! W otaczającym nas przez lata okupacji zamęcie, chaosie zbrodni i gwałtu nie

znajdował przeciętny odbiorca literatury odprężenia, które konieczne jest dla przyjmowania

wrażeń artystycznych. Wobec tego szukał ich gdzie indziej — i z n a j d o w a ł. Olbrzymie w

czasie wojny powodzenie książek takich, jak Rodzina Whiteoaków, Antony Adverse,

Przeminęło z wiatrem, ma swoją wymowę. Czytelnik szuka w nich odmiennej niż nasza

atmosfery, atmosfery swobody i godności, humoru, dobrodusznej mądrości i równowagi — a

więc atmosfery przeciwnej do tej, którą miał naokoło siebie. Nie zgodzę się z Kazimierzem

Wyką, że powodzenie Przeminęło z wiatrem wynika wyłącznie z analogii wypadków

wojennych, opisanych w tej książce, do naszych czasów. Owszem, analogia ta pobudza

zainteresowanie czytelników, ale główne działanie książki polega właśnie na tym, że opisuje

wypadki podobne do naszych w sposób odmienny, niepatetyczny, zrównoważony, pełen

żartobliwej pobłażliwości. W książkach takich czytelnik szukał odprężenia, odpoczynku od

otaczającej go potwornej, beznadziejnej ohydy hitleryzmu z jednej strony i od patetyczno-

despe-rackiej żarliwości konspiracyjnej — z drugiej. Innego^ rodzaju odprężenie daje

również Proust. Wbrew sugestiom

Jana Kotta stwierdzić trzeba, że popularność Prousta w czasach wojny osiągnęła u nas

zupełnie niespodziewane rozmiary. Prousta, lekturę przecież wyrafinowaną i trudną, czytali

ludzie o zupełnie przeciętnym (poziomie intelektualnym, i to czytali po całych dniach, z

wypiekami na twarzy, w każdej wolnej chwili zagłębiając się w tej lekturze jak w dziwnej i

podniecającej kąpieli. Zagłębiali się! — tu leży cała tajemnica; wytrwała lektura Prousta

umożliwiała przeniesienie się w świat wzruszeń i wrażeń zupełnie inny od tych, jakie nas

otaczały. Potrzeba odmienności, przygody, egzotyki duchowej tłumaczy też ogromne

powodzenie książek podróżniczych, dalej życiorysów, powieści biograficznych wielkich ludzi

z różnych epok, a nawet książek o wojnie światowej (nip. olbrzymia poczytność Wspomnień

wojennych Lloyda George'a — dwadzieścia lat dystansu w czasie robi z tej książki

pasjonującą powieść). Natomias^ odwrót zupełny od lektury patetycznej i szarpiącej nerwy,

od problemów sumienia, od Conrada, Dostojewskiego, Mau-riaca i innych. To są fakty, które

stwierdzić można było w każdej pierwszej z brzegu czytelni.

Otóż sądzę, że w tym wypadlku właściwy instynkt masy Odbiorców winien wskazać drogę

twórcom. Odbiorca chce przede wszystkim odprężenia, chce uzyskać atmosferę wolności

psychicznej, a potem, w tej atmosferze dopiero — chce sztuki. Sztuka — w samym tym

słowie kryje się jej geneza — coś sztucznego — wytwór ludzki, owoc ludzkiej twórczości,

jest bezinteresowna, niezależna od życia codziennego. Wiem, że hasło sztuka dla sztuki budzi

dziś nawet oburzenie. Ale to tylko- wina jego złego sformułowania: oczywiście, nie sztuka

dla sztuki, ale sztuka dla gmachu ludzkiej kultury, dia wzbogacenia ludzkiej 'psychiki, dla

pogłębienia i urozmaicenia naszego stosunku do świata. Lecz na pewno nie sztuka, małpująca

rozgrywające się wokół nas wypadki, kopiująca życie i czerpiąca wielką uciechę z tego, że

uda się jej wstrząsnąć czytelnikiem, ukazując mu w jaskrawych barwach to wszystko, co go w

otaczaijącym świecie przeraża, mierzi lub oburza. Toż dokładny opis tortur czy operacji

będzie zawsze opisem wstrząsającym lub przygnębiającym, zwłaszcza dla ludzi, którzy sami

to przeżyli; ale czy będzie to działanie artystyczne?... Na pewno nie! Sztuka apeluje do

rzeczy

wiecznych, 'zrozumiałych nie tylko dla jednego pokolenia. Wypadki dnia dzisiejszego nie

mają dostatecznej perspektywy, aby można było zawrzeć je w dziele sztuki. Usiłowania

połączenia jednego z drugim dają rezultaty mizerne. Czytałem ostatnio nowelę dobrego

pisarza, który usiłuje przedstawić fragment powstania warszawskiego; chce zrobić to nie

reportażowo, ale artystycznie. Rezultat? — bardzo przykry — pretensjonalne mizdrzenie się.

Takie fakty jak wypadki warszawskie mówią same za siebie —• ozdabianie ich jakimiś

literackimi gierkami jest śmieszne i małe, a w ogóle nie ma sensu. Nie twierdzę, oczywiście,

że wielkie wypadki dziejowe i społeczne nie mogą być przedmiotem dzieła sztuki, twierdzę

tylko, że na to potrzeba dystansu, oddalenia w czasie, możności obiektywnego i

syntetycznego spojrzenia. Zarówno Rok 93 Wiktora Hugo jak i Wojna i pokój Tołstoja mogły

powstać tylko w wiele lat po opisywanych wypadkach historycznych. Zaś chwytanie życia na

gorąco to tylko reporterstwo, które nie da nam nic poza ersatzem, namiastką, powtórzeniem

tego, cośmy przeżyli naprawdę. Zdrowy instynkt masy odwraca się od takiej lektury: to nie

bawi ani nie interesuje — to po prostu męczy.

A teraz drugie pytanie. Czy z punktu widzenia wycho-wawczo-moralnej roli pisarza, pisarza

wykrywającego prawdę, wskazującego nowe drogi moralności i kulturze, nie jest konieczne

poruszanie problemów obecnych, opisywanie wypadków dzisiejszych? Pfearz — jak

powiedział Conrad — „wymierza sprawiedliwość widzialnemu światu" — a więc

otaczającemu nas dzisiaj.

Tutaj sprawa przedstawia się nie tak prosto. Przede wszystkim dlatego, że powieść, proza

literacka, nie jest wytworem czystej sztuki jak utwór muzyczny czy nawet wiersz. Powieść

jest konglomeratem różnych elementów, „formalista" Witkacy orzekł nawet, że nie jest ona

dziełem sztuki. Oczywista — rozpiętość prozy jest ogromna: od reportażu i publicystyki do

powieści w rodzaju Prousta, i trudno' tu ustalić jakieś kanony — co jest, a co nie jest

powieścią. Trudno byłoby także stawiać jakieś rygory — wolno poruszać takie lub inne

tematy, nie wolno pisać o tym lub o tamtym. Mam wrażenie, że w tym wypadku rozstrzygnąć

winny instynkt i sumienie twórcze pisarza

z jednej strony, opinia masy odbiorców i kontakt pisarza z nią — z drugiej. Otóż obawiam się,

czy w dzisiejszych czasach oba te czynniki nie ulegają jakiemuś spaczeniu. Wydaje mi się, że

sumienie i świadomość twórcza dzisiejszego pisarza polskiego, dzięki okupacji, wieloletnim

nie sprzyjającym warunkom życia prywatnego i publiczno-ar-tystycznego, dzięki wreszcie

nieopatrznie wysuniętym, sloganowym raczej, niedostatecznie przemyślanym hasłom

realizmu — zostały zmylone i zaciemnione, zaś niedostateczny kontakt z masą odbiorców

uniemożliwia pisarzowi skontrolowanie szczerości swej postawy, zaczerpnięcie inspiracji

twórczych z tego pierwszego źródła, którym jest niewątpliwie masa czytelników, czytające

społeczeństwo. Rezultat jest ten, że wielu pisarzy marnuje się, jest na drodze do

wykoślawienia swego talentu, pisze przeciw sobie, spełniając często' w sposób nieudolny i

sztuczny te zadania, które pozostawiać należy dziennikarzom, publicystom, politykom.

Publicystyka dziennikarska ma inne zadanie, a proza literacka — inne. Przysłowie: pilnuj,

szewcze, kopyta zawiera głęboką rację — należy rozróżniać gatunki i rodzaje twórczości, a

nie tylko — pisać, pisać, pisać. Inne przysłowie: nie święci garnki lepią, stosowane u nas

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: