WYBRANE ZAGADNIENIA Z PEDAGOGIKI SPECJALNEJ Praca zbiorowa pod redakcj� Ewy Tomasik Wy�sza Szko�a Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej Warszawa 1997 Spis tre�ci WST�P ............................................................ 5 EWA TOMASIK, Przegl�d wsp�czesnych problem�w pedagogiki specjalnej ............ 7 EWA TOMASIK, Problematyka Ideologiczna i deontologiczna w pedagogice specjalnej .... 12 WOJCIECH GASIK, Sytuacja os�b niepe�nosprawnych w polskich unormowaniach prawnych 24 BERNADETA SZCZUPA�, Dzia�alno�� organizacji spo�ecznych na rzecz os�b niepe�nosprawnych (wybrane przyk�ady) ......................................... 38 EWA CYBULSKA, Problematyka upo�ledze� sprz�onych ........................ 49 EL�BIETA DOMARECKA-MALINOWSKA, Rodzina dziecka niepe�nosprawnego ....... 68 EWA TOMASIK, Biblioterapia jako jedna z metod pedagogiki specjalnej .............. 81 EWA TOMASIK, Rewalidacyjne znaczenie wsp�lnot integracyjnych .................. 90 EWA �ABCZY�SKA, Sieroctwo spo�eczne jako problem pedagogiki specjalnej ......... 99 ANEKSY Aneks l. Deklaracja Praw Dziecka, uchwalona jednomy�lnie przez Zgromadzenie Og�lne Narod�w Zjednoczonych w dniu 20 listopada 1959 roku ..................... 107 Aneks 2. Deklaracja Praw Os�b Niepe�nosprawnych. Rewolucja Og�lna Zgromadzenia ONZ z dnia 9 grudnia 1975 r. 3447 (XXX) .............................. 110 Aneks 3. Deklaracja Praw Os�b Upo�ledzonych Umys�owo. Rezolucja 2856 (XXVI) przyj�ta przez Zgromadzenie Og�lne Narod�w Zjednoczonych w dniu 20 grudnia 1971 roku ..................................................... 113 Aneks 4. Konwencja o Prawach Dziecka, przyj�ta przez Zgromadzenie Og�lne Narod�w Zjednoczonych dnia 20 listopada 1989 r. ................................ 115 Aneks 5. Dokument Stolicy Apostolskiej na Mi�dzynarodowy Rok Os�b Upo�ledzonych . 117 Aneks 6. Karta Wiary i �wiat�a ......................................... 126 Aneks 7. Organizacja Narod�w Zjednoczonych. Podstawowe zasady dotycz�ce wyr�wnania mo�liwo�ci rozwojowych dla os�b niepe�nosprawnych, przyj�te przez Og�lne Zgromadzenie Narod�w Zjednoczonych na Sesji 48 w dn. 20.12. 1993 (Rezolucja 48/96).. 138 WST�P Ksi��ka, kt�r� oddajemy do r�k Czytelnik�w, nie aspiruje do tego, aby stanowi� pe�ne kompendium wiedzy na temat pedagogiki specjalnej. Jej g��wnym celem jest uzupe�nienie tej wiedzy, jaka zawarta jest w klasycznych ju� dzi� opracowaniach J. Doroszewskiej, O. Lipkowskiego, Z. S�kowskiej i A. Hulka. Od czasu powstania tych prac wiele si� zmieni�o zar�wno w terminologii, przepisach prawnych, jak i w konkretnych rozwi�zaniach organizacyjnych w zakresie pedagogiki specjalnej. W Pracowni Podstaw Pedagogiki Specjalnej WSPS od wielu lat realizowany jest przedmiot "pedagogika specjalna", daj�cy og�lne podstawy do podejmowania szczeg�owych studi�w w zakresie subdyscyplin pedagogiki specjalnej i metodyk zwi�zanych z r�nymi poziomami i potrzebami tych dzia��w. Realizuj�c przedmiot, staramy si� nie tylko ukaza� wsp�lne pod�o�e i zakresy tych dzia��w, ale tak�e podkre�la� aktualne relacje mi�dzy nimi (przenikanie tre�ci), mo�liwo�ci wsp�pracy, zw�aszcza w dziedzinie upo�ledze� sprz�onych. Wa�nym elementem jest po�o�enie nacisku na sprawy deontologii i etyki zawodowej pedagoga specjalnego, kt�re s� wsp�lne dla wszystkich dzia��w. Pewne d��enia wsp�czesnego �wiata nastawione s� na komercyjnie poj�t� "sprawno�� i sukces" (Jean Yanier: "Wsp�lnota", Krak�w 1985), co spycha niepe�nosprawnych na margines �ycia. Ka�e to pedagogowi specjalnemu sta� si� rzecznikiem i obro�c� podstawowych praw os�b niepe�nosprawnych. Wi��e si� z tym tak�e potrzeba pog��bienia i opracowania na nowo problematyki teleologicznej, gdy� pewne nowe zjawiska wsp�czesno�ci (np. problemy transplantologii, d��enie do legalizacji eutanazji) nie by�y szerzej uwzgl�dniane w dotychczasowych podr�cznikach. Oczywi�cie, zdajemy sobie spraw�, �e ta bogata problematyka nie znajdzie pe�nego rozwini�cia w skrypcie, przeznaczonym g��wnie dla student�w, ale powinna tu by� zasygnalizowana, przedstawiona w postaci przynajmniej pewnych tez do dalszego przemy�lenia i przestudiowania w zaproponowanej literaturze. Bardzo wa�nym uzupe�nieniem niniejszego opracowania s� materia�y dokumen-tame zamieszczone w aneksie. Pozwol� one pog��bi� wiedz� na temat nowych tendencji w pedagogice specjalnej. Niekt�re procesy spo�eczne wp�ywaj� na powstawanie nowych potrzeb w zalesi� pedagogiki specjalnej. Tak jest ze wzrostem zjawiska sieroctwa spo�ecz-^go, kt�re zaczyna by� zar�wno wa�nym problemem pedagogiki specjalnej (.zw�aszcza resocjalizacji - ze wzgl�du na swoje spo�eczne konsekwencje), jak 6z rozpowszechnia si� w plac�wkach kszta�cenia specjalnego. Wyj�tkow� dynamik� nacechowane s� niekt�re formy pozaprofesjonalnej opieki nad osobami niepe�nosprawnymi. Powstaje wiele r�nych wsp�lnot integracyjnych i grup samopomocowych, na kt�re profesjonali�ci nie maj� �adnego wp�ywu. Nieuwzgl�dnianie tych zjawisk w charakterystyce systemu by�oby powa�nym b��dem (w Polsce w 1994 r. dzia�a�o przesz�o 160 wsp�lnot "Wiary i �wiat�a"). Potrzebna jest nie tylko wiedza, ale i �cis�a wsp�praca z tego typu ruchami. Wy�aniaj� si� tak�e problemy praktyczne, wynikaj�ce z nowych potrzeb spo�ecznych, jak na przyk�ad konieczno�� w��czenia problematyki wczesnej interwencji (��cznie z opiek� prenataln�, leczeniem zespo�u Downa w �onie matki), andragogiki, gerontogogiki itp. Potrzebne jest r�wnie� ukazanie nowych form edukacyjnych, wykraczaj�cych poza zakres szko�y specjalnej. Ostatnie lata przynosz� liczne nowelizacje prawne, powstaj� nowe formy kszta�cenia integracyjnego. Na tym polu panuje du�e zamieszanie - mass media, niedok�adnie fachowo poinformowane, wprowadzaj� w b��d opini� publiczn�, co sprzyja nieraz tworzeniu si� form pozornie tylko realizuj�cych zadania rewalidacyjne. Studenci �atwo ulegaj� takim wp�ywom, st�d potrzeba szybkiego uporz�dkowania tej nowej problematyki z punktu widzenia profesjonalnej pedagogiki specjalnej. R�wnie� dynamicznie rozwijaj� si� metodyki poszczeg�lnych dzia��w. Pedagogika specjalna "og�lna" ma za zadanie informowanie o tych nowo�ciach, zw�aszcza je�eli mog� by� one przystosowane do potrzeb innych metodyk. Tak dzieje si� na przyk�ad z metod� biblioterapii, kt�ra, zrodzona w szpitalnictwie psychiatrycznym, daje si� dzi� z powodzeniem stosowa� w pozosta�ych dzia�ach rewalidacji i resocjalizacji. Artyku�y zosta�y uzupe�nione now� bibliografi�, z zachowaniem najwarto�ciowszych i nadal aktualnych pozycji dawniejszych. Skrypt przeznaczony b�dzie g��wnie - jako pomoc dydaktyczna - dla student�w (WSPS, a tak�e wy�szych szk� pedagogicznych, wydzia��w pedagogicznych uniwersytet�w, kolegi�w nauczycielskich itp.), kt�rzy w swoim planie studi�w maj� przedmiot "pedagogika specjalna". Innymi adresatami skryptu b�d� nauczyciele szkolnictwa publicznego, kt�rzy w swojej pracy coraz cz�ciej stykaj� si� z dzie�mi niepe�nosprawnymi. Zak�adamy, �e znajd� tu potrzebn� pomoc i wskaz�wki tak�e rodzice os�b niepe�nosprawnych i inni nieprofesjonali�ci zaanga�owani w organizowanie r�nych form pomocy dzieciom, m�odzie�y i doros�ym niepe�nosprawnym. Ewa Tomasik EWA TOMASIK PRZEGL�D WSPӣCZESNYCH PROBLEM�W PEDAGOGIKI SPECJALNEJ Populacja Os�b niepe�nosprawnych wzrasta wraz z rozwojem cywilizacji. Wp�ywa na to zar�wno coraz wi�ksze zagro�enie katastrof� ekologiczn�, kt�rej skutkiem jest post�puj�ca degradacja �rodowiska naturalnego cz�owieka, jak i - paradoksalnie - dynamiczny rozw�j nauki i techniki, w tym nawet medycyny, kt�ra, ratuj�c �ycie, nie zawsze potrafi uratowa� zdrowie psychiczne i fizyczne cz�owieka. St�d przed pedagogiem specjalnym otwieraj� si� coraz to szersze perspektywy pracy, ju� nie tylko - jak dawniej - na rzecz dzieci i m�odzie�y, ale tak�e obejmuj�ce swoim zasi�giem coraz to wi�ksze grupy os�b niepe�nosprawnych, a nawet zagro�onych niepe�nosprawno�ci�. Musi si� wi�c pedagogika specjalna ci�gle rozwija�, zajmowa� rewalidacj� (w najszerszym znaczeniu tego poj�cia, obejmuj�cym tak�e resocjalizacj�, rehabilitacj� itp.) grup os�b z nowymi potrzebami, kt�re stawiaj� przed pedagogiem specjalnym nowe wyzwania. Dlatego te� istnieje ogromna potrzeba sta�ego odkrywania nie znanych dot�d potrzeb os�b niepe�nosprawnych oraz dr�g coraz szerszego i skuteczniejszego ich zaspokajania. W artykule tym chcia�abym zarysowa� pewne wyst�puj�ce we wsp�czesnym �wiecie tendencje, kt�re powinny by� uwzgl�dnione w pracy � osobami niepe�nosprawnymi. Przegl�daj�c - nawet pobie�nie - literatur� przedmiotu (por. np.: S�kowska 1990, Pa�czyk 1995), spotykamy si� z ogromn� liczb� r�nych poj��, dotycz�cych w zasadzie tych samych przedmiot�w. Z ca�� pewno�ci� nie s�u�y naukowej precyzji pedagogiki specjalnej, je�eli nawet sam jej podmiot - osoba niepe�nosprawna - nazywany jest tak rozmaicie. W literaturze spotykamy takie terminy, jak: osoba upo�ledzona, odchylona od normy, niepe�nosprawna, niesprawna, specjalnej troski, sprawna "inaczej", ze specjalnymi potrzebami, z zaburzeniami w rozwoju, ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, inwalida, osoba aleka itp. Podobna r�norodno�� i zmienno�� dotyczy poszczeg�lnych dzia��w Pedagogiki specjalnej, co �atwo mo�na prze�ledzi� na przyk�adzie surdopedago-o l. gdzie obok poj��: g�uchy, niedos�ysz�cy, wyst�puj� poj�cia: nies�ysz�cy, 8 z uszkodzonym s�uchem, s�abos�ysz�cy, inwalida s�uchu, zagro�ony kalectwem g�uchoty itp. Mo�na przewidywa�, �e owa zmienno�� zawsze b�dzie obecna w pedagogice specjalnej, poniewa� s�owo, nazywaj�c okre�lon� rzeczywisto��, mo�e rani�, pi�tnowa�, naznacza� spo�ecznie. Dlatego te� ludzie maj� tendencje do uciekania przed pi�tnuj�cymi nazwami (lub, niestety, do �wiadomego ich u�ywania w spos�b agresywny), kt�re przecie� nie od pocz�tku musia�y mie� takie znaczenie. Na przyk�ad, niedawno jeszcze funkcjonuj�ce okre�lenie "�lepy", dzi� ju� jest odbierane jako pejoratywne w �rodowisku os�b niewidomych (niewidz�cych, inwalid�w wzroku itp.). Czasem dotyczy to ...
rl98ps