SPO�ECZE�STWO WOBEC AUTONOMII OS�B NIEPE�NOSPRAWNYCH WYDZIA� STUDI�W EDUKACYJNYCH Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu SPO�ECZE�STWO WOBEC AUTONOMII OS�B NIEPE�NOSPRAWNYCH (Od diagnoz do prognoz i do dzia�a�) Pod redakcj� W�adys�awa Dykcika POZNA� 1996 Publikacja dofinansowana przez Wydzia� Studi�w Edukacyjnych UAM Recenzenci HALINA BORZYSZKOWSKA CZES�AW KOSAKOWSKI Projekt ok�adki JD G�SIOR � Copyright by Wydawnictwo ERUDITUS s.c. - Pozna� 1996 Printed in Poland ISBN 83-86142-13-8 Wydawnictwo ERUDITUS s.c. 60-681 Pozna�, Os. Boles�awa Chrobrego 8/58 Wydanie I. Nak�ad 300+100 egz. SPIS TRE�CI WST�P......................... 7 I. KULTUROWE, SPO�ECZNE I OSOBOWO�CIOWE UWARUNKO- WANIA AUTONOMII OS�B NIEPE�NOSPRAWNYCH UMYS�O- WO.......................... 13 Irena Obuchowska O autonomii w wychowaniu niepe�nosprawnych dzieci i m�odzie�y . . 15 Kazimierz Obuchowski Subiektywne warunki autonomii psychicznej.......... 25 W�adys�awa Pilecka, Jan Pilecki Warunki i wyznaczniki rozwoju autonomii dziecka upo�ledzonego umys- �owo ......................... 31 Stanis�aw Kowalik Autonomia os�b upo�ledzonych umys�owo w procesie rehabilitacji - �za" a nawet �przeciw".................... 49 Tadeusz Fr�ckowiak To�samo�� cz�owieka upo�ledzonego umys�owo: niezrozumia�a odmienno��, kryzys identyfikacyjny i edukacyjny dylemat.......... 61 Maria Czerepaniak-Walczak Autonomia czy izonomia (O prawach os�b sprawnych inaczej) ... 71 * Maciej Sieradzki Niepe�nosprawni w spo�ecze�stwie i kulturze. Wybrane zagadnienia z so- cjologii niepe�nosprawno�ci i rehabilitacji............ 83. II. SOCJALIZACYJNE I EDUKACYJNE WYMIARY I KRYTERIA AKCEPTACJI, INTEGRACJI I AUTONOMII OS�B UPO�LEDZO- NYCH UMYS�OWO................... 97 ' Krystyna B�eszy�ska Wybrane determinanty postaw wobec os�b niepe�nosprawnych intelektual- nie.......................... 99 Janina Wyczesany, Ewa Dyduch Problem integracji os�b niepe�nosprawnych w �wietle opinii nauczycieli przedszkoli...................... > 111 Marzenna Zaorska, Andrzej Pasymowski \ Integracyjny system kszta�cenia i wychowania - �za" i �przeciw" integracji \ dzieci niepe�nosprawnych umys�owo w opinii nauczycieli, rodzic�w, uczni�w........................ 121 5 El�bieta Minczakiewicz Postawy nauczycieli i uczni�^ szk� powszechnych wobec dzieci niepe�no- sprawnych umys�owo................... 131 V Andrzej Twardowski �..... Oddzia�ywania rodzic�w blokuj�ce rozw�j autonomii u dzieci upo�ledzo- nych umys�owo..................... 145 Maria O��g-Radew Postawy matek wobec dzieci upo�ledzonych umys�owo w stopniu lekkim a system kszta�cenia tych dzieci............... 155 Ma�gorzata Figarska Postawy m�odzie�y wobec os�b niepe�nosprawnych oraz przysz�ych nau- czycieli wobec integracji dzieci o specjalnych potrzebach edukacyjnych . 163 Gra�yna Bartkowiak Postawy uczni�w niepe�nosprawnych fizycznie wobec autonomii os�b niepe�nosprawnych umys�owo................ 169 Maria Molicka Bariery edukacyjne wobec absolwent�w podstawowych szk� specjal- nych.........................187 Kazimiera Nowak-Lipi�ska Pytania o miejsce edukacji seksualnej w systemie rehabilitacji os�b z g��b- szym upo�ledzeniem umys�owym................ 193 III. OBIEKTYWNE I SUBIEKTYWNE KONTEKSTY ROZWOJU POD- MIOTOWYCH RELACJI: NIEPE�NOSPRAWNI UMYS�OWO - SPO- �ECZE�STWO . ....................205 W�adys�aw Dykciks Warunki i mo�liwo�ci kulturowej transmisji postaw i zachowa� spo�ecznych wobec autonomii i izonomii os�b niepe�nosprawnych umys�owo . . . 207 Jolanta Lausch-�uk Autonomia m�odzie�y z upo�ledzeniem umys�owym w odczuciu rodzic�w . 235 Barbara Szychowiak Autonomia m�odzie�y z upo�ledzeniem umys�owym w jej odczuciu . . 243 Danuta Kope�, Beata Tylewska-Nowak Autonomia os�b z g��bszym upo�ledzeniem umys�owym w opinii spo�ecz- nej..........................251 BIBLIOGRAFIA NT. �SPO�ECZE�STWO WOBEC AUTONOMII OS�B NIEPE�NOSPRAWNYCH (UPO�LEDZONYCH UMYS�OWO)" (opra�. Piotr Potejko)...................261 INFORMACJA O AUTORACH................269 Wst�p Zagadnienie godno�ci cz�owieka, ka�dego cz�owieka, wynika prze- de wszystkim z centralnego miejsca, jakie zajmuje on w hierarchicz- nym uk�adzie warto�ci wsp�czesnego spo�ecze�stwa, a r�wnocze�nie z niesta�o�ci jego pozycji, kt�ra zale�y od niego samego, jego postawy, autokreatywno�ci oraz spo�ecznych warunk�w i mo�liwo�ci korzys- tania ze swej wolno�ci. Uczuciowa i umys�owa wra�liwo�� wsp�czesnych pokole� wobec podmiotowego traktowania os�b niepe�nosprawnych kszta�towa�a si� u nas w trudnych realiach �ycia spo�ecznego, stwarzanych przez system totalitarny, a mimo tego, nie degraduj�cych ich osobowej autonomii i to�samo�ci w systemie warto�ci humanitarnych. Huma- nizm przestaje ju� by� tylko pi�kn� ide� czy ideologi�, a staje si� solidarny z g�osem ludzi prostych, biednych, chorych, s�abych i na- znaczonych negatywnie przez los. Wzory i modele �dziedziczenia" pozycji spo�ecznej jednostek upo- �ledzonych wynikaj� u nas z ci�g�o�ci tradycji kulturowej tych typ�w systemu warto�ci, kt�re eksponowa�y rodzin�, edukacj�, sytuacj� socjaln� i dzia�anie dla dobra innych. Wyra�aj� one afirmacj� �ycia w mi�o�ci i nadzieje na �wiat coraz bardziej ludzki, aspiruj�cy do wolno�ci osobistej i sprawiedliwo�ci, braterskiej zgody, partnerskiego zrozumienia i empatii. Ludzie r�ni� si� mi�dzy sob� pod wieloma wzgl�dami, r�ne maj� predyspozycje biopsychospo�eczne u�atwiaj�ce lub utrudniaj�ce ich pe�n� samorealizacj�. Rozmaite s� te� ich potencjalne i rzeczywiste zdolno�ci rozwoju poprzez edukacj� jako warto�� daj�c� realny wzrost szans �yciowych cz�owieka na to, aby godnie i zgodnie zaistnie� w spo�ecze�stwie. Osoby okre�lane jako op�nione, o nietypowym, odmiennym rozwoju, poszkodowane na skutek dzia�ania niekorzystnych czynnik�w biopsychicznych i spo�eczno-kulturowych cechuj� si� wzgl�dnie trwa�y- mi zaburzeniami i ograniczeniami mo�liwo�ci rozwoju i uczenia si�. Perspektywy i granice ich potencjalnych osi�gni�� stale wyznacza- ne, regulowane i korygowane s� przez rodzic�w, nauczycieli lub opiekun�w wed�ug ustalonego ju� schematu: - aspiracje - szans� - pr�by - ryzyka - rezultaty. Post�powanie to wynika ze z g�ry przyj�tego prze�wiadczenia o niesamodzielno�ci tych jednostek, o ich niestabilnej, nieadekwatnej, zani�onej samoocenie oraz braku lub s�abo�ci wewn�trznego sterowania swoim w�asnym post�powaniem. Na og� wywo�uje ono poczucie bezsilno�ci, bezsensu, samowyob- cowania, samotno�ci, izolacji i alienacji u tych os�b oraz utrudnia regulacj� stosunk�w interpersonalnych w ka�dej prawie sytuacji. W realiach �ycia spo�ecznego nie by�o dot�d tradycji traktowania os�b upo�ledzonych umys�owo jako podmiot�w dzia�ania poznaw- czego i praktycznego, z ich subiektywnymi nastawieniami i oczekiwa- niami, z ich osobistymi potrzebami oraz problemami �yciowymi. Nie by�o te� pe�nej aprobaty dla szerszego respektowania ich spo�ecznej autonomii, obywatelskich praw i przywilej�w. Rezultatem zaistnienia niesprawiedliwych wyobra�e� i stereotyp�w, centralnym miejscem w obrazie w�asnym os�b upo�ledzonych by�o i jest poczucie poni�enia, uzale�nienia od innych, udaremnienia pe�nej ich samorealizacji oraz cierpienie z powodu spostrzegania siebie jako istoty s�abszej, gorszej i niekiedy wyzyskiwanej przez innych. Dla osi�gni�cia to�samo�ci osobowej i osobistej autonomii jako pewnego rodzaju niezale�no�ci, samodzielno�ci w podejmowaniu decy- zji i rozwi�zywaniu problem�w wszechobecnych w �yciu cz�owieka, dla osi�gni�cia korzy�ci ze zbli�enia si� do normalno�ci �ycia i funkcjono- wania w spo�ecze�stwie, potrzebna jest fizyczna i funkcjonalna blisko�� os�b upo�ledzonych z innymi lud�mi. Formowanie si� ich osobowo�ci i historii �ycia wed�ug schematycznego my�lenia �Upo�ledzone Ja. Upo�ledzony umys�. Upo�ledzone �ycie" [M. Ko�cielska, 1995] sta�o si� w spo�ecznej �wiadomo�ci samopotwierdzaj�c� si� prawid�owo�ci� ograniczaj�c� prawa do posiadania domu, pracy, rodziny i przyjaci�. W tworzeniu si� poczucia autonomii psychicznej os�b upo�ledzo- nych znacz�c� przeszkod� stanowi fakt, �e subiektywny obraz umys- �owego upo�ledzenia jest odbiciem rzeczywisto�ci spo�ecznej, w jakiej one aktualnie �yj�. Efektywno�� ich zachowa� adaptacyjnych w reali- zacji stawianych zada� i wymaga�, wynika nie tylko z wieku i wsp�- wyst�powania r�nych deficyt�w lub zaburze�, lecz r�wnie� warun- k�w stawianych przez �rodowisko spo�eczne w takich obszarach, jak: samoobs�uga, sprawno�ci spo�eczne, komunikowanie si�, niezale�no�� osobista i finansowa oraz indywidualna odpowiedzialno��. Wiele miejsca w �wiatowej literaturze po�wi�ca si� wi�c kryteriom oceny i klasyfikacjom upo�ledzenia umys�owego, za� w post�powaniu diagnostyczno-integracyjno-prognostycznym coraz cz�ciej uwzgl�dnia i analizuje si� aktualne zachowania spo�eczne os�b upo�ledzonych, zw�aszcza te, kt�re nie odbiegaj� od normy kulturowej i oceniane s� jako kompetentne. W nowoczesnych uj�ciach psychospo�ecznych upo�ledze- nie umys�owe jest wi�c nabywaniem spo�ecznej roli upo�ledzonego i ono de facto stanowi podstaw� dla jego etykietowania. Prawid�owe spo�eczne rozpoznanie tego stanu rzeczy jest niezwykle wa�ne, bo wtedy, kiedy osoba g��biej upo�ledzona umys�owo nie jest rozpoznawana, otoczenie spo�eczne mo�e wymusza� zachowania pozorowane niekompetentne oraz powodowa� jeszcze wi�ksze spo�eczne i jednostkowe komplikacje. Niniejsza praca zbiorowa jest pr�b� podej�cia do rewalidacji os�b z upo�ledzeniem umys�owym od strony postaw i zachowa� spo�ecz- nych przymuszaj�cych je do utrzymywania spo�ecznego statusu upo�le- dzonego lub si� spo�ecznych wyzwalaj�cych ich psychiczn� autonom...
rl98ps