erozja szkliwa.pdf

WIADOMOŚCI LEKARSKIE 2004, LVII, 11–12

Nr 11–12

647

Danuta Waszkiel

DIETA – ISTOTNY CZYNNIK W ETIOLOGII EROZJI ZĘBÓW

Z Zakładu Stomatologii Dziecięcej Akademii Medycznej w Białymstoku

Przeprowadzono badania ankietowe 120 osób ogólnie zdrowych, obu płci, w wieku 18–30 lat. Badanych podzielono na dwie jednakowe

pod względem liczebności grupy. Do pierwszej zakwalifikowano osoby z erozjami szkliwa, do drugiej osoby bez erozji. Oceniono wpływ

częstotliwości spożywania soków owocowych, jabłek i owoców cytrusowych, coca-coli, napojów gazowanych i jogurtu na występowanie

nadżerek. Analiza wyników wykazała statystycznie potwierdzony związek między sposobem odżywiania a występowaniem erozji szkliwa.

[Wiad Lek 2004; 57(11–12): 647–652]

Słowa kluczowe: erozje szkliwa, dieta.

W wieloprzyczynowej etiologii erozji zębów istotną

rolę odgrywają czynniki dietetyczne. Konsumpcja kwaś-

nych pokarmów prowadzi do demineralizacji i rozpusz-

czenia kryształów hydroksyapatytów szkliwa, czego

efektem może być poważna destrukcja zębów. Jej po-

stęp zależy od siły uszkadzającej czynników erozyjnych,

z których na szczególną uwagę zasługują: niskie pH, ni-

ski poziom jonów wapnia i fosforanów, wysokie wła-

ściwości chelatujące oraz czas i częstość narażenia na

ich działanie [1].

O właściwościach erozyjnych pożywienia decydują

zawarte w nim kwasy, dostarczane do jamy ustnej głów-

nie wraz z owocami, sokami owocowymi i napojami

musującymi [2,3,4,5]. Szczególnie silne odwapniające dzia-

łanie przypisuje się owocom i sokom cytrusowym, które

zawierają w dużym stężeniu kwas cytrynowy, odpowie-

dzialny za rozpuszczenie pryzmatów szkliwnych.

Z przeprowadzonych przez Grafa [6] badań nad zawarto-

ścią kwasu cytrynowego w owocach wynika, że występu-

je on w stężeniu 7,1–9,2% w cytrynach, 4,2–5,0% w grejp-

frutach i 1,3–2,6% w pomarańczach. Kwasy są bez-

sprzecznie decydującym czynnikiem wywołującym ero-

zje, nie można jednak pominąć roli powstających cytry-

nianów wapnia. W eksperymencie na zwierzętach wy-

kazano, że tworzą one na drodze chelacji kompleksy

z wapniem. Działanie chelacyjne cytrynianu wapnia naj-

bardziej nasilone jest przy kwasowości 6,0–7,0 pH [5].

W świetle przytoczonych danych, istotną sprawą

wydaje się ocena częstotliwości spożywania wybranych

produktów żywnościowych, z uwzględnieniem związa-

nych z nim zagrożeń dla szkliwa zębów. W celu ustale-

nia relacji między występowaniem nadżerek szkliwa

a dietą przeprowadzono badania ankietowe dotyczące

dietetycznych zachowań pacjentów.

dietetycznych i ogólnego stanu zdrowia (załącznik 1).

Podstawą oceny zachowań dietetycznych były odpowie-

dzi na pytania odnoszące się do częstotliwości spoży-

wania wybranych produktów, które można wiązać

z odwapniającym działaniem na twarde tkanki zębów.

W części oceniającej stan zdrowia uwzględniono dane

pozwalające na wyeliminowanie osób z chorobami ogól-

nymi mogącymi predysponować do powstawania nad-

żerek szkliwa. Szczególną uwagę zwrócono na wystę-

powanie dolegliwości żołądkowych (chroniczne wymio-

ty, zarzucanie treści pokarmowej, kwaśne odbijanie) oraz

innych chorób wymagających długotrwałego przyjmo-

wania leków.

Przeprowadzone badania umożliwiły wyselekcjono-

wanie 120 osób ogólnie zdrowych (60 kobiet i 60 męż-

czyzn), w wieku 18–30 lat. Zależnie od obecności przy-

szyjkowych erozyjnych ubytków twardych tkanek zę-

bów, badanych podzielono na dwie 60-osobowe grupy:

I – z erozjami zębów (grupa badana) oraz II – bez erozji

(grupa kontrolna).

Uzyskane informacje zostały zakodowane i poddane

analizie statystycznej przy użyciu testów Manna-Whit-

neya i Fishera.

WYNIKI

Wyniki badań ankietowych dotyczące konsumpcji

wybranych produktów żywnościowych przez osoby

z erozjami i bez erozji zębów ilustrują ryciny 1–5 oraz

tabela I. Analiza częstotliwości spożywania soków z owo-

ców cytrusowych ( ryc. 1 ) wykazała, że 36,7% bada-

nych z erozjami zębów konsumowało je kilka razy dzien-

nie, zaś 20,0% kilka razy w tygodniu. Odwrotne relacje

obserwowano w grupie kontrolnej, w której najwięcej

osób (48,3%) piło soki owocowe kilka razy w tygodniu,

a jedynie 5,0% kilka razy dziennie. Jeden raz dziennie

soki owocowe spożywało po 25,0% badanych z obu

grup. Zbliżone wyniki dotyczyły konsumpcji owoców

cytrusowych i jabłek ( ryc. 2 ) oraz napojów gazowa-

MATERIAŁ I METODY

Badanych poproszono o wypełnienie ankiety obej-

mującej dane personalne oraz dane dotyczące zachowań

648

Nr 11–12

D. Waszkiel

Tabela I. Częstotliwość spożywania wybranych produktów przez osoby z erozjami (grupa

badana) i bez erozji zębowych (grupa kontrolna)

Częstotliwość spożycia: mała – kilka razy tygodniowo, średnia – 1 raz dziennie, duża – kilka

razy dziennie.

nych ( ryc. 3 ). Owoce cytrusowe i jabłka z dużą często-

tliwością (kilka razy dziennie) spożywało 68,3% bada-

nych z erozjami, czyli kilkakrotnie więcej niż w grupie

bez erozji (21,7%). Rzadsze spożywanie owoców pre-

ferowało więcej osób z grupy kontrolnej (kilka razy

tygodniowo – 25,0%; jeden raz w tygodniu – 51,7%)

niż z grupy badanej (analogicznie 8,3% i 20,0%). Napoje

gazowane w grupie badanej sporadycznie piło 13,3%,

jeden raz dziennie 21,7% i kilka razy dziennie 18,3%

osób, podczas gdy w grupie kontrolnej odpowiednio

41,7%, 13,3% i 5,0%. Podobne spostrzeżenia dotyczą

jogurtu, którego wielokrotne spożycie w ciągu dnia po-

dało 13,3% osób z grupy badanej i zaledwie 1,7% z gru-

py kontrolnej ( ryc. 4 ). Przedstawione dane sugerują ist-

nienie związku, potwierdzonego analizą statystyczną,

między konsumpcją jabłek i owoców cytrusowych, so-

ków cytrusowych i napojów gazowanych a występo-

waniem erozji szkliwa. Coca-cola w badanej przez nas

populacji nie stanowiła istotnego zagrożenia dla uzębie-

nia ankietowanych, bowiem zdecydowana większość

badanych osób piła ją zaledwie kilka razy w tygodniu

( ryc. 5 ).

DYSKUSJA

Każdorazowe spożycie kwaśnych pokarmów pro-

wadzi do obniżenia pH śliny wynikającego ze spadku

koncentracji trzeciorzędowych fosforanów w jej roztwo-

rze. Ślina staje się zatem roztworem nienasyconym

w składniki apatytów, co powoduje przechodzenie wap-

nia i fosforanów z substancji zębów do śliny i w efekcie

prowadzi do erozji szkliwa [7]. W związku z tym uważa

się obecnie, że o powstawaniu erozji szkliwa decyduje

nie ilość, ale częstość spożywania kwasów. Jednorazo-

we wypicie nawet dużej ilości soku nie działa szkodli-

wie, ponieważ zawarty w nim kwas zostanie w krótkim

Nr 11–12

Dieta a erozja szkliwa

649

Ryc. 1. Częstotliwość spożycia soków owocowych przez osoby

z erozjami i bez erozji szkliwa.

Ryc. 4. Częstotliwość spożycia jogurtu przez osoby z erozjami

i bez erozji szkliwa.

Ryc. 2. Częstotliwość spożycia jabłek i owoców cytrusowych

przez osoby z erozjami i bez erozji szkliwa.

Ryc. 5. Częstotliwość spożycia coca-coli przez osoby z erozja-

mi i bez erozji szkliwa.

przypadków zaawansowanych erozji szkliwa, których

etiologia bezsprzecznie jest związana z konsumpcją

owoców cytrusowych, soku cytrynowego i soku po-

marańczowego. Szczególnie niepokoją wyniki badań

Ashera i Reada [10], którzy opisali nadżerki szkliwa

o podłożu dietetycznym u młodych pacjentów (9–15

lat). Autorzy ci zwracają też uwagę na szczególną wraż-

liwość szkliwa nowowyrżniętych zębów na częsty kon-

takt z kwasem cytrynowym i dość szybką destrukcję.

Korony młodych zębów, chociaż w pełni ukształtowa-

ne morfologicznie, są niekompletne krystalograficznie,

a ich szkliwo zbudowane jest z nielicznych kryształów

hydroksyapatytu połączonych substancją międzypry-

zmatyczną. Środowisko jamy ustnej umożliwia dojrze-

wanie zębów poprzez dyfundowanie ze śliny do szkli-

wa jonów wapniowych, fosforowych, magnezowych,

fluorowych, czego efektem jest zwiększenie ilości hy-

droksyapatytu i zwapnienie substancji międzypryzma-

tycznej. Procesy te nie są jednak błyskawiczne, lecz po-

wolne i długotrwałe. Powierzchnia dojrzałych zębów

wykazuje wyższą twardość i ograniczoną przepuszczal-

ność, dzięki czemu jest odporniejsza na działanie czyn-

ników zewnętrznych [13,14].

Ryc. 3. Częstotliwość spożycia napojów gazowanych przez oso-

by z erozjami i bez erozji szkliwa.

czasie zneutralizowany przez ślinę [8]. Za erozyjne

uszkodzenia szkliwa odpowiada zwłaszcza kwas cytry-

nowy, który wywołuje większą demineralizację niż inne

kwasy owocowe [3,9]. Spostrzeżenie to potwierdzają

publikacje [4,10,11,12] wskazujące na związek między

występowaniem erozji szkliwa a zachowaniami diete-

tycznymi badanych. Przytoczone prace zawierają opisy

650

Nr 11–12

D. Waszkiel

Erozja szkliwa u młodych pacjentów może mieć

związek z konsumpcją napojów o niskim pH [5,11,21].

Problem ten zainteresował Levine’a [4], który ocenił

spożycie kwaśnych napojów i uczulił na związane z tym

niebezpieczeństwo utraty twardych tkanek zębów. Jego

badania wskazują na intensywny wzrost sprzedaży tych

napojów w Anglii (z 2,8 biliona litrów w 1970 r. do 5,3

bilionów litrów w 1984). Badania Rugg-Gunna i wsp.

[15] potwierdzają, że głównymi konsumentami napo-

jów o niskim odczynie pH są dzieci i młodzież do 15

roku życia – przypada na nich 65% sprzedaży. Niestety,

brak danych na temat dynamiki konsumpcji napojów

o niskim pH w naszym kraju w ciągu ostatnich lat. Ist-

nieją natomiast dane umożliwiające ocenę spożycia owo-

ców i ich przetworów w latach 1988 i 1996 [16]. Wska-

zują one na wzrost przeciętnego miesięcznego spożycia

tych produktów z 3,12 kg na osobę w 1988 r. do 3,76

kg w 1996 r. Zanotowano również wzrost spożycia

owoców cytrusowych i innych owoców południowych

[17]. W 1996 r. stanowiły one 20% łącznego spożycia

owoców i ich przetworów wobec 10% w 1988 r.

Wyniki uzyskane w niniejszej pracy potwierdzają

występowanie związku między częstotliwością kon-

sumpcji produktów o działaniu odwapniającym na twar-

de tkanki zębów a pojawieniem się erozji szkliwa.

Wszystkie oceniane produkty częściej były spożywane

przez osoby z erozjami zębowymi, przy czym ponad

połowa w tej grupie badanych zjadała kilka jabłek lub

owoców cytrusowych w ciągu dnia, a nieco mniej piło

kilka razy dziennie soki owocowe lub napoje gazowane.

Eksperymenty, jakim poddano usunięte zęby ludzkie

[18] i bydlęce [19], wykazały, że pod wpływem kwa-

sów zawartych w napojach następują zmiany mikrotwar-

dości, a tym samym mineralizacji szkliwa. Czyste, wy-

polerowane powierzchnie próbek szkliwa, potraktowa-

ne sokiem owocowym cechował spadek twardości

o 28–40% w stosunku do wartości wyjściowych [19].

Obserwacje te potwierdzają badania Lissa [20] przepro-

wadzone in vitro, wskazujące na demineralizujące dzia-

łanie soku owocowego, wywołujące widoczne w elek-

tronowym mikroskopie skaningowym uszkodzenia po-

wierzchownej warstwy szkliwa. Zaznaczyć jednak na-

leży, że w badaniach in vivo (na zębach żywych) ten

sam autor [20] nie zaobserwował morfologicznych zmian

na powierzchni szkliwa po zadziałaniu soku owocowe-

go. Rezultaty uzyskane przez Lissa świadczą o ochron-

nym działaniu nabytej błonki nazębnej, powstałej ze skład-

ników organicznych śliny i znajdują potwierdzenie

w badaniach innych autorów [3,21].

Wyniki badań doświadczalnych [22] i klinicznych

[5] wykazały, że obok kwasów owocowych za erozyj-

ne zmiany szkliwa może również odpowiadać coca-cola.

W kontrolowanym eksperymencie z udziałem studen-

tów [5] stwierdzono – stosując metodę replik – że po

miesiącu codziennego spożywania 540 g soku grejpfru-

towego lub 340 g soku pomarańczowego bądź coca-

-coli pojawiły się mikroskopowe zmiany w szkliwie. Zda-

niem niektórych autorów, potencjał erozyjny zawartego

w coca-coli kwasu fosforowego jest jednak znacznie

niższy niż kwasu jabłkowego [2] bądź cytrynowego [3].

Z niniejszego badania wynika, że ankietowani sporadycz-

nie spożywali coca-colę, zatem nie należy dopatrywać

się u nich korelacji między piciem coca-coli a występo-

waniem erozji szkliwa.

Sukcesywny wzrost spożycia kwaśnych napojów

motywuje do podjęcia działań mających na celu elimina-

cję ich demineralizującego wpływu na twarde tkanki

zębów. Wyniki eksperymentów doświadczalnych [22]

przeprowadzonych na szczurach wskazują, iż istnieją

możliwości obniżenia właściwości erozyjnych napojów

poprzez modyfikację ich składu. Shabat i wsp. [22]

stwierdzili spadek frekwencji erozji szkliwa u szczurów

pojonych coca-colą z dodatkiem związków fluoru. Po-

dobne rezultaty uzyskali Reussner i wsp. [23], którzy

oceniali właściwości erozyjne kwaśnych napojów z do-

datkiem monofosforanu sodu. Dodatek związków flu-

oru i fosforanów nie zabezpiecza jednak przed erozjami

szkliwa, lecz tylko w znacznym stopniu redukuje ich

powstawanie.

Rozpatrując możliwości erozyjnego działania poży-

wienia na szkliwo zębów nie sposób pominąć wpływu

kwaśnych produktów mlecznych. Z badań Meurmana

i wsp. [9] wynika, że zarówno soki owocowe, kwaśne

napoje, jak i kwaśne produkty mleczne miały niskie pH,

utrzymujące się po ich konsumpcji dłużej niż po spoży-

ciu innych produktów. Wydaje się jednak, że produkty

mleczne, takie jak jogurt czy zsiadłe mleko, nie mają

szkodliwego miejscowego wpływu na zęby. Wysoka kon-

centracja wapnia i fosforanów w mleku przeciwdziała

rozpuszczaniu szkliwa zębów [9,24]. Badania autorki

wykazały, że jogurt konsumowało około 70% wszyst-

kich ankietowanych; z grupy tej jedynie 7 osób z ero-

zjami szkliwa zjadało go kilka razy dziennie. Przy tak małej

częstotliwości spożycia nie można wnioskować o nega-

tywnym wpływie produktu na twarde tkanki zębów.

Propagowany przez środki masowego przekazu

zdrowy styl życia zakłada walkę z nadwagą poprzez

regularne ćwiczenia gimnastyczne i dietę z dużą ilością

owoców i warzyw. Z medycznego punktu widzenia po-

stępowanie takie jest pożądane, owoce i warzywa za-

wierają bowiem witaminy i mikroelementy potrzebne do

prawidłowego funkcjonowania organizmu. Człowiek nie

jest w stanie syntetyzować kwasu askorbinowego, ko-

nieczne jest więc jego dostarczenie wraz z pożywieniem.

Witamina C jest niezbędna do syntezy kolagenu i zwią-

zanej z tym prawidłowej czynności osteoblastów (two-

rzenie kości), odontoblastów (tworzenie zębiny) oraz

tkanki łącznej, ułatwia też katabolizm cholesterolu, od-

grywa ponadto istotną rolę w tworzeniu przeciwciał

decydujących o odporności organizmu na infekcje, a także

Nr 11–12

Dieta a erozja szkliwa

651

jest reduktorem chroniącym struktury komórkowe przed

oksydacją [25]. Owoce, warzywa i ich przetwory, w tym

w dużej mierze soki, są bogatym źródłem witaminy C.

Dzienne zapotrzebowanie na tę witaminę odpowiadające

60 mg kwasu askorbinowego pokrywa spożycie 150 ml

soku cytrynowego, pomarańczowego lub grejpfrutowe-

go [26]. Konsumpcja soków owocowych jest zatem po-

żyteczna, jednak ich spożywanie w nadmiarze, z dużą czę-

stotliwością należy uznać za szkodliwe dla zębów.

Przytoczone publikacje i rezultaty badań własnych

pozwalają stwierdzić, że spożywanie kwaśnych pokar-

mów w dużych ilościach może stanowić poważne za-

grożenie dla twardych tkanek zębów – zaobserwowano

to głównie u osób dbających o zdrowie i kondycję fi-

zyczną. Całkowite wyeliminowanie z diety produktów

o niskim pH jest jednak niekorzystne ze względu na za-

wartość w nich substancji niezbędnych do prawidłowe-

go funkcjonowania organizmu. Fundacja „Promocja

zdrowia” wręcz zaleca Polakom częstsze (minimum

5 razy dziennie) i w większych ilościach spożywanie

warzyw i owoców. Doświadczenia innych krajów wy-

kazały, że programy zwiększenia konsumpcji warzyw

i owoców są, obok zwalczania palenia tytoniu, najsku-

teczniejszymi sposobami zmniejszenia zachorowań

i umieralności na schorzenia przewlekłe, zwłaszcza no-

wotwory i choroby układu krążenia. Mając na wzglę-

dzie te zalecenia żywieniowe, trzeba podjąć szeroko za-

krojoną akcję oświatową informującą pacjentów o zasa-

dach postępowania, mających na celu ochronę zębów

przed działaniem kwasów.

WNIOSKI

1. Erozyjne uszkodzenie szkliwa zębów należy łączyć

z częstym spożywaniem pokarmów o niskim pH.

2. Konsumpcja jabłek i owoców cytrusowych, soków

owocowych i napojów gazowanych sprzyja powsta-

waniu erozji zębowych.

Załącznik 1.

A N K I E T A

Imiê i nazwisko ...............................................................................................

Wiek .............Adres .......................................................................................

Zawód............................................ Œrodowisko .............................................

Zawodowy kontakt z parami kwasów

Nie Tak

Jaki ? .......................................................

Od¿ywianie

Tak

Nie

Czêstoœæ

a) soki owocowe

....................

b) Coca Cola

....................

c) napoje gazowane

....................

d) kwaœne pokarmy

....................

– owoce (jakie?).........................................

....................

– jogurt

....................

– cukierki owocowe (ssanie)

....................

– ocet

....................

Leki: ..............................................................................................................

– witamina C

....................

– aspiryna

....................

– preparaty ¿elaza

....................

Suchoœæ

Choroby uk³adu pokarmowego: .......................................................................

– kwaœne odbijanie

....................

– wymioty

....................

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: