Deprywacja i marginalizacja społeczna

(w oparciu o publikację „Deprywacja społeczna a pomoc społeczna” autorstwa Tomasza Kuźmierczaka)[1]

Pojęcie deprywacji i deprywacji społecznej

Deprywacja to stan psychiczny wynikający z braku zaspokojenia jakieś istotnej potrzeby człowieka (biologicznej, emocjonalnej, sensorycznej, kulturowej czy społecznej).

Deprywacja społeczna polega na braku lub poważnym niedostatku zasobów warunkujących maksymalizację szans przetrwania, zapewnienia potomstwu możliwości wszechstronnego rozwoju, osiągnięcia odpowiedniej pozycji społecznej i efektywności
w realizowaniu założonych celów oraz satysfakcji z życia.

Podstawowe cechy deprywacji społecznej.

Jest zjawiskiem uniwersalnym; występowała, występuje i będzie występować zawsze, wynika bowiem z naturalnych zróżnicowań i nierówności między ludźmi. Jest zjawiskiem relatywnym, tj. zmiennym w czasie i przestrzeni.

W średniowieczu człowiek ubogi postrzegany był jako pokorne i strapione dziecko Chrystusowe, które cierpi - jest dotknięte nieszczęściem. Mimo iż czasem budził pogardę, był lekceważony, pozostawał nieodłącznym elementem życia wsi. Jego potrzeby biologiczne najczęściej zostawały zaspokojone przez społeczności wiejskie, które stanowiły dominującą formę ówczesnej organizacji społecznej i Kościół.

              Rozpadowi feudalizmu, procesom gospodarczym, politycznym, społecznym
i światopoglądowym, które miały w konsekwencji doprowadzić do wyłonienia się nowej formacji społecznej-kapitalizmu towarzyszyła laizacja ubóstwa - miejsce biedaka zajął anonimowy żebrak lub włóczęga. Bieda stała się zjawiskiem negatywnym, niebezpiecznym,
a nawet kryminalnym. Osobą biedna był człowiek pracujący, który dzięki wynagrodzeniu był w stanie zaspokoić tylko swoje podstawowe potrzeby. Często zacierały się granice między pracującymi, żebrakami a przestępcami, którzy kradną. W systemie wczesnego kapitalizmu synonimem biedy stała się klasa robotnicza (wykorzystywana przez klasę posiadającą).

We współczesnym świecie deprywacja społeczna jest zjawiskiem dotykającym mniejszość społeczeństwa bądź przybiera skalę masowego ubóstwa (kraje rozwijające się).

Podstawowe modele deprywacji społecznej.

              Wyróżnia się dwa podstawowe modele (sposoby rozumowania, definiowania
i badania) deprywacji społecznej: biedę absolutną i biedę relatywną.

              Dla konstrukcji modelu biedy absolutnej zasadnicze znaczenie ma określenie granicy (linii) ubóstwa, tj. minimalnej ilości zasobów pozwalających na utrzymanie się przy życiu. Owo minimum dotyczy najniższego, niezbędnego poziomu wyżywienia, odzieży
i schronienia wyrażonego w pieniądzu.

              Model biedy absolutnej został stworzony na początku XX wieku przez angielskiego biznesmena Charlsa Bootha, a później rozwinięty przez innych. Ich koncepcja ubóstwa daje się scharakteryzować za pomocą trzech podstawowych właściwości:

ü      granica biedy wykreślana jest na poziomie umożliwiającym fizyczną wydolność; takie kwestie, jak na przykład zadowolenie z życia czy rozwój intelektualnych zdolności, są zignorowane. Kwota uznana za graniczną ma pozwolić jedynie na przeżycie
i przetrwanie - ubóstwo dotyka tych wszystkich, którzy znajdują się poniżej tej linii;

ü      kwota graniczna określana jest w sposób najbardziej skrajny;

ü      model ten nie bierze pod uwagę kontekstu społecznego i kulturalnego.

Z krytyki modelu biedy absolutnej i w opozycji do niej powstała koncepcja biedy relatywnej, wg której biednymi nie są ci, którzy znajdują się poniżej poziomu przetrwania, lecz ci, których dochody odbiegają zbyt daleko od reszty społeczeństwa, w którym żyją.

Podstawowe właściwości (wg Holmana):

ü      zasadnicze dla modelu biedy relatywnej jest porównanie między jednostkami
a grupami społecznymi;

ü      właściwą sferę odniesień stanowi środowisko społeczno-kulturalne w danym czasie
i miejscu (biednymi są ci, którzy żyją poniżej dominującego w danej społeczności standardu);

ü      jeżeli istnieje dystans między tymi, którzy mają najmniej, a tymi, którzy żyją na przeciętnym, oznacza to, iż model ten związany jest ze zjawiskiem nierówności społecznych.

Konsekwencje:

ü      poprawa standardu życia całego społeczeństwa niekoniecznie musi oznaczać zmniejszenia rozbieżności między poszczególnymi segmentami społecznymi,

ü      działania na rzecz redukowania biedy wpływają na wszystkie segmenty społeczne
(nie tylko na biednych),

ü      model w znacznej mierze angażuje oceny i sądy wartościujące.

              Według Kocowskiego deprywacja społeczna związana jest przede wszystkim z grupą potrzeb egzystencjalnych, czyli takich jak pokarmowe, zdrowotne, odzieżowe
i mieszkaniowe, bowiem warunkują one pozostałe grupy potrzeb, takie jak potrzeby prokreacji i rozwoju (reprodukcji, opieki, wychowawcze, rodzinne, samorealizacji), społeczne (przynależności społecznej, użyteczności społecznej, współuczestnictwa w życiu publicznym), funkcjonalne (lokomocyjne, akceptacji, ochrony jednostki) i psychiczne (estetyczne, rekreacji).

              Deprywacja społeczna-zarówno gdy rozumiana jest zgodnie z modelem biedy absolutnej, tzn. zredukowana do progowego poziomu zaspokojenia potrzeb egzystencjalnych, czy z modelem relatywnym, obejmuje całokształt życia człowieka.

Formy jakie może przybrać deprywacja społeczna (wg Millera):

ü      „biedni stabilni” (sytuacja rodzinna jest ustabilizowana, główny problem stanowią zbyt niskie dochody);

ü      „borykający się z życiem” (mają stabilną sytuację rodzinną, ale niepewny dochód sprawia, iż piętrzą się trudności życiowe);

ü      „żyjący w napięciu” (mają stabilną sytuację materialną, ale ich sytuacja rodzinna wykazuje wysoki stopień dezorganizacji - np. alkoholizm);

ü      „biedni niestabilni” (prowadzą bardzo niestabilny tryb życia przy niepewnych źródłach dochodu).

Zjawisko deprywacji społecznej łączy się ze zjawiskami społecznej marginalizacji i jej skrajnej postaci - ekskluzji (wyłączenia), tzn. wycofywania się czy też wytrącania ludzi
z rozmaitych wymiarów porządku społecznego. Jednostki marginalizowane przestają pełnić podstawowe role społeczne, nie korzystają i nie wywiązują się z przynależnych im praw
i obowiązków.

Istnieją cztery podstawowe wymiary marginalizacji (wg Kariso):

ü      wyłączenie z aktywności zawodowej – bezrobocie;

ü      wyłączenie z konsumpcji – niedostatek, ubóstwo;

ü      wyłączenie ze społeczności „normalnych” – samotność;

ü      wyłączenie z mechanizmów wpływu i władzy – marginalizacja kulturowa.

Dla jednostki marginalizacja oznacza brak zasobów ekonomicznych, społecznych
i kulturowych. Ze względu na wzajemne powiązania marginalizacja w jednej sferze prowadzi do marginalizacji w innych. Procesom marginalizacji najczęściej poddają się ludzie niedobrowolnie - wbrew lub poza własną wolą lub świadomością.

Przyczyny biedy:

ü      nieumiejętność radzenia sobie jednostek z problemami i trudnościami, które przynosi życie. Ich niekompetencja, nieporadność często przekazywana jest w procesie socjalizacji z pokolenia na pokolenie;

ü      nieadekwatność psychologiczna - zaburzenia osobowości rodziców w rodzinach wieloproblemowych- tj. rodzinach, w których kumuluje się wiele negatywnych czynników: złe warunki mieszkaniowe, niski dochód, przemoc, zaniedbywanie dzieci, nadużywanie alkoholu, przestępczość czy balansowanie na jej pograniczu - ich niedojrzałości, „słabości” emocjonalne i społeczne;

ü      nieadekwatność biologiczna - ludzie stają się biednymi w konsekwencji ograniczonego stopnia własnych zdolności, sprawności i złego stanu zdrowia,
np. choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego, niepełnosprawności.

Do Wielkiego Kryzysu Gospodarczego dominowało przekonanie, iż ubóstwo jest wynikiem indywidualnych zachowań poszczególnych ludzi. Jednak lata wielkiego kryzysu udowodniły, że istnieją również przyczyny niezależne od stylu życia czy cech charakteru ludzi, takie jak:

ü      czynniki gospodarcze (bezrobocie, eksploatacja surowców, brak zasobów naturalnych, wadliwy system ubezpieczeń społecznych, zły system podziału dochodu narodowego);

ü      czynniki polityczne (wysoki stopień korupcji, niewłaściwe formy sprawowania rządów);

ü      czynniki polityczno-gospodarcze (przekształcenia gospodarcze związane
z transformacją ustrojową i ich konsekwencje, np. w przypadku Polski – gwałtowny wzrost bezrobocia, spadek produkcji, utrzymywanie się niskich płac przy zwiększającej się inflacji);

ü      czynniki kulturowe (cechy etniczne, dyskryminacja rasowa- np. na rynku pracy, przyrost naturalny);

ü      czynniki klimatyczne (np. skutki klęsk żywiołowych);

ü      czynniki historyczne.

Cykle deprywacji.

Własności kultury biedy:

ü      relatywnie wysoki współczynnik śmiertelności,

ü      poczucie fatalizmu i rezygnacji - brak perspektyw na przyszłość,

ü      niski poziom wykształcenia,

ü      brak przynależności do związków zawodowych i partii politycznych,

ü      nie korzystanie z opieki zdrowotnej,

ü      korzystanie w małym stopniu ze szpitali, muzeów, banków, środków transportu publicznego,

ü      bezrobocie i niepełne zatrudnienie,

ü      niskie płace,

ü      chroniczny brak gotówki,

ü      brak oszczędności,

ü      pożyczanie gotówki od lichwiarzy,

ü      zamieszkiwanie w przeludnionych dzielnicach,

ü      brak prywatności,

ü      wysoki stopień alkoholizmu,

ü      częste stosowanie przemocy w lokalnych kłótniach,

ü      przemoc wewnątrzrodzinna,

ü      wczesna inicjacja seksualna,

ü      konkubinaty,

ü      wysoka tolerancja psychicznych patologii wszelkiego rodzaju,

ü      krytyczny stosunek do wartości i instytucji klas dominujących, policji, rządu
i księży.

Własności kultury biedy przekazywane są z pokolenia na pokolenie w procesie socjalizacji. Rodzice doświadczający deprywacji przekazują swoim dzieciom w procesie socjalizacji zasoby, wzory i wartości, które doprowadziły ich do biedy lub utrzymują
w biedzie; dzieci doświadczają deprawacji społecznej, emocjonalnej, intelektualnej
i ekonomicznej, i w konsekwencji spotykają je niepowodzenia w szkole, zdobywają podstawowe wykształcenie, niskokwalifikowane zawody, a więc za mało umiejętności, wiedzy i pieniędzy, by wyrwać się z „kręgu biedy”; prowadzą niestabilny tryb życia, żyją
w niesatysfakcjonujących związkach, po czym przekazują swoim dzieciom w procesie socjalizacji zasoby, wzory i wartości, które doprowadziły ich do biedy lub w biedzie utrzymują.

Zinstytucjonalizowaną reakcją społeczną (społeczeństwa, społeczności, grupy społecznej) na zjawiska deprywacji społecznej jest pomoc społeczna.