„Labirynty współczesnego społeczeństwa. Kluczowe problemy społeczne w kształceniu pracowników socjalnych[1]”

Rozdział I. Krzysztof Czekaj „Od wartości i norm społecznych do kontrkultury”.

Wstęp

              Przez swoją aktywność społeczną i relacje w naturalnym środowisku człowiek tworzył
i rozwijał środowisko symboliczne. Najprostszymi elementami tego środowiska były pierwsze znaki umowne, jakich używał on do porozumiewania się z innymi członkami grupy, w której się znalazł - usystematyzowane i odwzorowane złożyły się na język, który stał się jednym z podstawowych elementów odróżniających ludzi od pozostałych gatunków biologicznych. Porozumiewanie się jednostek przy pomocy języka oraz codzienne wytwory pracy wzbogacały kulturę człowieka – stała się ona jednym z istotnych mechanizmów przetrwania gatunku. Z komunikowania przy pomocy symboli oraz wciąż powiększanego dorobku intelektualnego i materialnego człowieka wyrosła społeczna interakcja, czyli wzajemny, modyfikujący wpływ zachowania jednego człowieka na reakcje i nowe zachowanie drugiego. Tego typu określenie zawiera w sobie proces wymiany – jeden człowiek wnosi coś do kontaktu z drugim i oczekuje, że tamten w pewnej formie odpowie na wysłany komunikat. W socjologii powtarzające się interakcje jednostek nazywane są procesami społecznymi[2]. W świetle teorii socjologicznych istnieją następujące uniwersalne modele procesów poznawczych:

ü      kooperacja, czyli współpraca;

ü      współzawodnictwo;

ü      konflikt;

ü      akomodacja, czyli przystosowanie

ü      i asymilacja, czyli upodobanie.

W związku z powyższym konflikt wyraża uznaną formę porozumiewania się jednostek, dlatego trudno przyznać rację poglądom, które wskazują, że zachowania dewiacyjne, patologiczne czy też dezorganizujące to wynaturzone i nie wnoszące nic do społeczeństwa  formy uznanych i/lub zaakceptowanych podstawowych relacji pomiędzy uczestnikami interakcji społecznych.

Wszystkie uniwersalne procesy społeczne, wytwory materialne i niematerialne działalności człowieka składają się na system jego kultury.

Jest to dwukierunkowa zależność, bowiem kultura wyznacza ramy języka, przebiegu interakcji społecznej w społeczeństwie, jego systemów wartości i norm oraz sprzyja zapewnieniu porządku społecznego i wspiera zmiany społeczne[3].

Jednostka – wartości – normy

              Społecznym źródłem interakcji społecznej są wartości, normy i instytucje społeczeństwa, w ramach której ona przebiega.

              Wartości i ich społeczny charakter podkreślał w swoich refleksjach Emile Durkheim, który umiejscawiał je w świadomości jednostek oraz podkreślał potrzebę odróżniania
w komunikowaniu się ludzi stwierdzeń o charakterze abstrakcyjnym od określeń preferencyjnych jednostek. Współcześnie większość socjologów uznaje, że pojęcie wartości w większym stopniu określić można przez zbiór podstawowych wewnętrznych zasad każdej jednostki ludzkiej.

              Pojęcie wartości analizowane jest w różnych dyscyplinach naukowych – najogólniej można powiedzieć, że wartość jest grupowym wyobrażeniem względnej celowości lub zalet idei lub rzeczy. Istnieją również inne próby zdefiniowania tego pojęcia:

ü      Jan Szczepański - wartością nazywa się dowolny przedmiot materialny lub idealny, ideę lub instytucję, przedmiot rzeczywisty lub wyimaginowany, w stosunku do którego jednostki lub zbiorowości przyjmują postawę szacunku, przypisują mu ważną rolę w swoim życiu i dążenie do jego osiągnięcia odczuwają jako przymus. Wartościami są te przedmioty lub stany rzeczy, które jednostkom i grupom zapewniają równowagę psychiczną, dają zadowolenie, dążenie do nich lub ich osiągnięcie daje poczucie dobrze spełnionego obowiązku, lub te, które są niezbędne dla utrzymania wewnętrznej spójności grupy, jej siły i jej znaczenia wśród innych grup[4].

ü      Gererd R. Leslie, Richard F. Larson i Benjamin L. Gorman – przyjmuje się cztery główne aspekty pojęcia wartości:

1)     Wartości istnieją na różnych poziomach abstrakcji - aspekt zawierający ideę, że wśród wartości jednostki czy grupy można wskazać te ogólniejsze i bardziej szczegółowe.

2)     Posiadają tendencję do układania się w pewnych porządkach hierarchicznych – aspekt dotyczący możliwości budowania hierarchii wartości na poziomie mikro-
i makrospołecznym[5]. Wraz z nim pojawia się podział na:

a)      wartości instrumentalne – są etapem starań i wysiłków w celu osiągnięcia wartości wyższego rzędu, które są ogólniejszej natury i zarazem stoją wyżej
w hierarchii istotności w mniemaniu jednostki lub grupy, które dokonują takiej oceny;

b)     wartości same w sobie, czyli autoteliczne.

3)     Te same wartości mogą w różnych sytuacjach społecznych występować jak ukryte bądź jawne, i to w zmieniającym się stopniu.

4)     Wartości niejednokrotnie kolidują pomiędzy sobą (np. konflikty pomiędzy wartościami religijnymi a świeckimi)[6].

              Wartości tworzą zbiory, które posiadają swoje logiczne wewnętrzne powiązania. Zbiór logicznie powiązanych i spójnych wartości lub ich grup określa się pojęciem system wartości.

              Społeczeństwa różnią się systemami wartości. W obrębie każdego funkcjonują zróżnicowane warianty podstawowego systemu wartości, zależnego od wielu czynników
(np. wieku, wykształcenia, pozycji ekonomicznej jednostki czy grup). Niejednokrotnie systemy wartości zachodzą na siebie zakresami, dochodzi między nimi do konfliktu – tymczasowego lub trwałego. Wynikłe stąd konflikty systemów wartości nie muszą występować pomiędzy jednostkami czy grupami, lecz mogą być wynikiem sytuacji, w której osoba lub grupa osób, które nie akceptują w pełni tych wzorów, spotykają się z negatywną reakcją większości (np. przemiany dotyczące życia seksualnego jako wartości w „oczach” generacji młodej i ich rodziców).

              Sytuację, w której jednostka lub grupa osób dokonuje porównania wartości, jej subsystemów lub całych systemów, nazywa się wartościowaniem lub sądem wartościującym. Dokonuje się ich na poziomie jednostki, jak i grup. Mogą także przebiegać na różnych poziomach ogólności i istotności.

Wartościowanie stanowi nieodłączny element samoidentyfikacji jednostki i grup, interakcji społecznej, procesów społecznych i stylu życia i kultury. Kultura może nadawać tym procesom formy przebiegu, przyswaja i weryfikuje innowacje i odstępstwa od akceptowanego i funkcjonującego modelu[7]. Zjawiska innowacyjne będą intensywniejsze i pogłębione
w czasach zmian społecznych, kiedy nie tylko systemy wartości poddawane są ponownym społecznym refleksjom, ale też wynikające z nich normy społeczne.

              Systemy wartości są środowiskiem, w którym kształtują się i na którego podłożu wyrastają normy społeczne każdego społeczeństwa. Pojęcie norm określa się w różny sposób:

ü      Słownik nauk społecznych – norma definiowana jest na trzy sposoby:

1)     Jest to zasada społeczna.

2)     Jest to najczęstsze zachowanie określonej grupy.

3)     To najczęściej odgrywane role w określonej grupie.

ü      Gererd R. Leslie, Richard F. Larson i Benjamin L. Gorman – normy społeczne są zasadami, które precyzują, jak jednostki ludzkie muszą/nie muszą, powinny/nie powinny, mogą/nie mogą zachowywać się w różnych sytuacjach[8].

Typologia norm według Williama Grahama Sumnera (1906 r.):

1)     „Mores”, czyli normy moralne, do których należy zaliczyć wszystkie tzw. tabu społeczne, jak np. zakaz kazirodztwa.

2)     „Folkways”, czyli normy obyczajowe, czyli umowne (konwencjonalne) sposoby postępowania, które nie są definiowane jako podstawowe dla przetrwania jednostki
i społeczeństwa. Względem nich społeczeństwo buduje pewien zestaw oczekiwań, których niespełnienie sprawia, że jednostkę spotykają różne oznaki dezaprobaty społecznej. Z kategorią tą wiąże się pojęcie norm nakazowych, które obejmuje swoim zakresem zarówno normy zakazu, jak nakazu co do zachowania jednostki czy grupy. Określają one, jak ludzie powinni (nakaz) oraz jak nie powinni (zakaz) zachowywać się w sytuacji społecznej[9].

3)     Normy zwyczajowe – umożliwiają szeroki wybór spośród społecznie akceptowanych sposobów zachowania sytuacyjnego. Najczęściej ulegają przeobrażeniom i zmianom.

Kategorie norm moralnych według Marii Ossowskiej:

1)     Normy moralne w obronie naszego biologizmu (np. nie zabijaj).

2)     Normy moralne w obronie godności.

3)     Normy moralne w obronie niezależności.

4)     Normy moralne w obronie prywatności.

5)     Normy moralne służące potrzebie zaufania (np. nie kłam, nie kradnij).

6)     Normy moralne strzegące sprawiedliwości.

7)     Normy moralne wobec konfliktów społecznych.

              W socjologii zachowania jednostek lub grup ludzkich, które są rozbieżne
z obowiązującymi standardami nazywane są normami statystycznymi (rzeczywiste zachowania nie liczące się z normami nakazowymi).

              Wysoce wysublimowaną i specyficzną formą norm społecznych jest prawo. Definicje:

ü      Adam Podgórecki – prawo to sformalizowane wzajemne obowiązki i uprawnienia, które stosownie do istniejącego, nagromadzonego doświadczenia społecznego, podtrzymują dany system społeczny.

ü      Jan Szczepański – prawo jest zespołem norm i sankcji sformalizowanych, regulujących zachowania jednostek, działalność instytucji, zrzeszeń celowych itd. oraz ustalających sformalizowane zasady współżycia społecznego.

ü      Gererd R. Leslie, Richard F. Larson i Benjamin L. Gorman – prawo to norma społeczna, zwykle spisana, która ulega instytucjonalizacji za pomocą specyficznych sankcji i formalnego/urzędowego narzucenia (wprowadzona przez legalne władze)[10].

ü      Anthony Giddens – prawa są normami definiowanymi przez rządy jako zasady, którym obywatele ich krajów muszą być posłuszni, a formalne sankcje używane są przez władze przeciw tym ludziom, którzy się do nich nie stosują.

              Prawo swym zasięgiem obejmuje wiele dziedzin życia jednostki, grupy, społeczeństw. Wielość obszarów życia, które reguluje prawo, sprawiła że dzieli się ono wewnętrznie na działy (np. prawo karne, prawo administracyjne). Spisane zbiory norm prawnych tworzą najczęściej kodeksy[11].

              Każde z tych grup norm przypisywane są tzw. marginesy tolerancji norm. Jest to stopień społecznie akceptowanego i/lub tolerowanego odchylenia w sytuacyjnym zachowaniu jednostki lub grupy od oczekiwanego standardu zachowania dotyczącego normy przez będących jego świadkiem lub świadkami członków społeczeństwa. Najwęższy margines tolerancji odmienności wykonania normy jest w przypadku norm moralnych, zwiększa się
w przypadku norm obyczajowych oraz poszerza jeszcze bardziej w przypadku norm zwyczajowych. W społeczeństwach posiadających stabilny porządek społeczny marginesy tolerancji norm mogą być społecznie zawężane lub poszerzane, w zależności od pozycji społecznej jednostki i posiadanego statusu społecznego. W społeczeństwach anomicznych[12] przestają one zwykle spełniać swe korygujące, wychowawcze czy graniczno – kontrolne funkcje, jakie te zasady społecznego postępowania spełniają[13].

Od konformizmu do sankcji społecznych

              Większość członków społeczeństwa przejawia postawę konformistyczną
w sytuacjach społecznych regulowanych normami. Postawa taka oznacza, że jednostki lub grupy postępują zgodnie z oczekiwaniami normy społecznej lub mieszczą się w marginesie tolerancji normy (proste, akceptowalne naruszania normy[14]), co umożliwia funkcjonowanie społeczeństwa. Jednak mogą występować bardziej złożone formy naruszenia norm (Gererd R. Leslie, Richard F. Larson i Benjamin L. Gorman):

1)     Konflikt norm – powstaje m.in. w sytuacji, gdy jednostce lub grupie przyjdzie funkcjonować w obcym lub zmienionym układzie kulturowym (np. sytuacja imigrantów, uchodźców). Oznacza on, że konformizm wobec jednej z norm to złamanie innej lub innych (dylematy moralne wyborów)[15].

2)     Systematyczne unikanie (omijanie) norm – pojawia się w systemach społecznych,
w których oprócz istniejących i przestrzeganych norm nakazowych istnieją społecznie usankcjonowane sposoby ich łamania. Aprobata i/lub poparcie (najczęściej nieformalne) grupy celowej lub grupy interesu są niezbędnymi czynnikami zaistnienia zjawiska systematycznego unikania norm, które nie mogą być przez nie zaakceptowane, bo np. istotnie ograniczają ich status ekonomiczny czy polityczno – społeczny, np. sytuacja grup wolnych zawodów, które w systemach totalitarnych zmuszone były służyć dominującej klasie czy grupie politycznej,

przy istotnie ograniczonych możliwościach zarobkowania i uposażeniach nieadekwatnych do poziomu wykształcenia i kompetencji. Ten układ społeczny sprawił wyłonienie się innowacyjnych mechanizmów zaspokojenia podstawowych interesów tych grup, aprobowanych i wykorzystywanych do realizacji interesów grupy. Zjawisko to występuje również w realiach gospodarki rynkowej[16].

Pojęcie sankcji:

ü      Jan Szczepański – reakcja grupy na zachowania się członków w sytuacjach społecznie ważnych.

ü      Gererd R. Leslie, Richard F. Larson i Benjamin L. Gorman – sankcje są nagrodami za konformizm względem norm, lub karami za złamanie tychże norm.

Zróżnicowanie sankcji za względu na ich charakter występujące w myśli socjologicznej:

1)     Sankcje pozytywne (nagrody)

a)      formalne - np. nagroda pieniężna za wskazanie miejsca pobytu przestępcy czy też nadanie odznaczenia państwowego za wybitne osiągnięcia w pracy dla swojego kraju,

b)     nieformalne – zachowania grupy wyrażające podziękowanie lub wdzięczność wobec obowiązujących w grupie norm lub szczególnie wyróżniające się zachowanie. Przykładami mogą być uśmiech wyrażający aprobatę czy okazywanie szacunku, ale też brak stosowania sankcji negatywnych[17].

2)     Sankcje negatywne (kary)

a)      formalne - np. wyrok sądowy za popełnione przestępstwo czy też pisemne upomnienie pracownika sporządzone przez pracodawcę,

b)     nieformalne - np. ostracyzm.

Klasyfikacje sankcji ze względu na treść nacisku i ich charakter (wg Jana Szczepańskiego):

1)     Sankcje prawne – wszystkie nagrody i kary wypływające z zastosowania wszelkiego rodzaju kodeksów prawnych, ale także szczegółowych przepisów odnoszących się do określonej grupy społecznej, np. studentów czy żołnierzy.

2)     Sankcje etyczne – system kar i nagród za zachowania kwalifikowane jako niemoralne lub moralne.

3)     Sankcje satyryczne – system drwin, ośmieszeń, lekceważenia okazywanego człowiekowi, którego zachowania są kwalifikowane jako niepoważne, śmieszne, komiczne; są szczególnie dotkliwe, ponieważ poniżają i ostro atakują jaźń subiektywną jednostki.

4)     Sankcje religijne – ich system wiąże się z konformizmem lub jego brakiem względem norm i przykazań określonej religii (np. pokuta za zachowania niegodne wyznawców, czyli np. zaniedbywanie obrzędów, ale też nagroda w formie uznania wyrażonego przez współwyznawców)[18].

              Sankcje te uzupełniają się wzajemnie, choć niejednokrotnie mogą zachodzić na siebie zakresami i ze sobą kolidować.

Systemy kontroli w społeczeństwie (w oparciu o definicje Jana Szczepańskiego)

              Każda grupa i zbiorowość społeczna rozwija szereg miar, sugestii, sposobów przekonywania, nakazów i zakazów, system perswazji i nacisku, sankcji, aż do przymusu fizycznego włącznie, system sposobów wyrażania uznania, wyróżniania, nagród, dzięki któremu doprowadza zachowania jednostek i podgrup do zgodności z przyjętymi wzorami działania, do respektowania kryteriów wartości – przy pomocy którego kształtuje konformizm członków. Mechanizm kontroli społecznej jest więc mechanizmem przywracania równowagi, gdy jakieś procesy niepożądane zagrażają przebiegowi procesów koniecznych. Nieodzownym elementem systemu kontroli społecznej jest zorganizowany system czujności. Funkcjonowanie systemu czujności eliminujących niepożądane procesy przyjmują formy sformalizowane (niektóre normy i stosowne systemy sankcji uległy instytucjonalizacji) - np. policja, oraz nieformalne – wyrażane przez system opinii[19].

Od kultury do kontrkultury społeczeństwa

              Pojęcie kontrkultury wprowadził amerykański historyk i teoretyk kultury Thodore Roszak w 1969 roku. Na gruncie polskim szczegółowego omówienia zakresu pojęcia dokonała Aldona Jawłowska (1991 r.), która stwierdziła, że termin ten używany jest w co najmniej trzech znaczeniach:

1)     jako określenie odpowiadające równie obiegowemu słowu „kontestacja”, odnoszące się do ponadnarodowego i bardzo zróżnicowanego zjawiska, jakim były ruchy młodzieży w latach sześćdziesiątych;

2)     jako pewien zespół wartości i postaw przeciwstawnych kulturze dominującej, występujący w różnych okresach historycznych i różnych realiach kulturowych;

3)     jako ruch odrzucający podstawowy etos kultury zachodniej w imię wymienionych wyżej wartości, wytwarzający zarazem swoiste formy ekspresji i style życia będące wartością tych realizacji.

              Milton J. Yinger zaproponował definicję kontrkultury jako zbioru subkulturowych wzorów kultury, które są w bezpośrednim kontakcie z wartościami, normami i postawami większości społeczeństwa.

              Przy refleksjach na temat dewiacji, przestępczości i dezorganizacji należy uwzględnia...