HISTORIA POWSZECHNA 1750-1950
Geneza Stanów Zjednoczonych Ameryki
Od 1607 r. Anglia rozpoczęła kolonizację Ameryki Północnej (pierwsza kolonia - Jamestown). W XVII w. zagarnęła kolonie holenderskie i szwedzkie i od 1732 posiadała ich 13. Na ich czele stali gubernatorzy mianowani przez króla Anglii.
W koloniach południowych rozwijało się rolnictwo (plantacje bawełny, kukurydzy, ryżu, tytoniu), na północy natomiast - drobne gospodarstwa farmerskie, a przede wszystkim przemysł (metalurgiczny, drzewny, wełniany, bawełniany, spirytusowy i stoczniowy). Przemysł produkował nie tylko na potrzeby rynku wewnętrznego, ale także na eksport. Tymczasem Anglia chciała traktować kolonie tylko jako rynek zbytu i bazę surowcową - dlatego hamowała rozwój amerykańskiego przemysłu (akt [podatek] stemplowy - 1764, podatki w formie opłat celnych - 1767). Amerykanie odpowiadali na te dyskryminujące rozporządzenia bojkotem towarów angielskich.
W 1773 r. Anglicy, pod naciskiem Kompanii Wschodnioindyjskiej, wprowadzili „ustawę o herbacie”, przyznającą kompanii monopol w handlu tą używką. Spowodowało to niezadowolenie i zatopienie w Bostonie ładunku herbaty o znacznej wartości (341 skrzyń, wartości 12-18 tys. funtów. „Bostońska herbatka”, „bostońskie picie herbaty”). Parlament angielski odpowiedział na ten bunt czterema ustawami represjonującymi kolonię Massachusetts (a/ zamknięcie portu w Bostonie; b/ zawieszenie instytucji samorządowych w kolonii Massachusetts; c/ nakaz przekazania aresztowanych za udział w rozruchach sądom na terenie Anglii; d/ obowiązek utrzymania [zakwaterowania] przez kolonię Massachusetts 10 tys. żołnierzy angielskich). Piąta ustawa, Quebec Act, wymierzona była we wszystkie kolonie, gdyż przyłączając do Kanady ziemie położone za Apallachami uniemożliwiała parcie osadników na ziemie Dzikiego Zachodu.
5 IX 1774 r. zebrał się w Filadelfii, stolicy Pensylwanii, I Kongres Kontynentalny (wzięli w nim udział przedstawiciele 12 kolonii - poza Georgią), który ogłosił powszechny bojkot towarów angielskich. Nad jego przestrzeganiem miały czuwać elekcyjne komitety kontroli i bezpieczeństwa, które stały się zaczątkiem władzy rewolucyjnej. Kongres wysunął też pojednawcze propozycje wobec Londynu - odrzucone przez króla Jerzego III.
Do pierwszych starć zbrojnych doszło w IV 1775 pod Lexington i Concord (New Hampshire). W V 1775 zebrał się II Kongres Kontynentalny, który ogłosił się najwyższą władzą (rządem) „Zjednoczonych Kolonii Ameryki”, zadecydował o wojnie i powierzył naczelne dowództwo Jerzemu Waszyngtonowi.
Początkowo Amerykanie żądali tylko prawa do zasiadania w Parlamencie i prawa do podejmowania decyzji w dotyczących ich sprawach. Myśl o uzyskaniu suwerenności wpoił im Anglik Thomas Paine. W pierwszym okresie wojny przewaga uzbrojenia i doświadczenia była po stronie angielskiej, tym bardziej, że armia Kongresu znajdowała się w fazie organizacji.
4 VII 1776 Kongres uchwalił „Deklarację Niepodległości” 13 stanów (wg projektu Thomasa Jeffersona), która stała się podstawą dla przyszłej konstytucji. Deklaracja opierała się na myśli społecznej i politycznej Locke`a, Rousseau, Paine`a i głosiła hasła równości, suwerenności narodu i wolności jednostki.
Zmiana sytuacji militarnej nastąpiła gdy Amerykanie zwyciężyli pod Saratogą 17 X 1777 (dziesiąta najważniejsza bitwa w dziejach świata). Sukces ten przyczynił się do wystąpienia przeciw Anglii państw europejskich (1778 Francja i Hiszpania, 1780 Holandia). Bitwę kończącą wojnę stoczono 19 X 1781 pod Yorktown.
W X 1782 r. podpisano w Paryżu preliminaria pokojowe, a 3 IX 1783 r. w traktacie wersalskim Anglia uznała niepodległość Stanów Zjednoczonych, przyznając im obszary na pd. od Wielkich Jezior i na wsch. od Missisipi.
Stany Zjednoczone powstały w 1776 r. z 13 kolonii angielskich w Ameryce Północnej, po wojnie Amerykanów z Anglią i pokoju paryskim (3 IX 1783). Trzeba było uregulować ustrój powstającego („na surowym korzeniu”) państwa, czemu miała służyć konstytucja. Podstawą, punktem wyjścia do niej była Deklaracja Niepodległości uchwalona 4 VII 1776 r.
Zarówno przed uchwaleniem konstytucji jak i Deklaracji Niepodległości toczył się spór między Północą i Południem. Dotyczył on m. in. problemu niewolnictwa i handlu zagranicznego. Północ domagała się zakazu handlu niewolnikami oraz protekcyjnych ceł, chroniących rodzimą wytwórczość. Południe opowiadało się za utrzymaniem handlu niewolnikami i liberalizmem celnym. Dokonał się także podział na federalistów - zwolenników silnego rządu centralnego i antyfederalistów - zwolenników szerokiej samodzielności poszczególnych stanów.
15 IX 1777 Kongres przyjął Artykuły Konfederacji (zwane pierwszą konstytucją Stanów Zjednoczonych), co oznaczało zwycięstwo antyfederalistów (radykałów), gdyż kompetencje Kongresu zostały ograniczone na rzecz stanów. Mimo to artykuły zostały powszechnie ratyfikowane dopiero w III 1781.
Kompromis osiągnięto podczas obrad konwencji konstytucyjnej zwołanej do Filadelfii we wrześniu 1787 r.
55 przedstawicieli stanów (bez Rhode Island) uchwaliło 17 IX konstytucję, która zgodnie z myślą polityczną Oświecenia dzieliła władzę na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą.
Ustawodawczą sprawować miał dwuizbowy Kongres, złożony z Senatu (po dwóch senatorów z każdego stanu; kadencja 6 letnia) i Izby Reprezentantów (liczba przedstawicieli proporcjonalnie do liczby ludności; kadencja 2 letnia).
Władzę wykonawczą sprawował wybierany na 4 lata Prezydent. Zakres jego władzy jest ogromny (iście monarszy). Jest on głową państwa i szefem rządu, naczelnym dowódcą sił zbrojnych, obsadza kluczowe stanowiska w państwie (w tym sędziów Sądu Najwyższego), reprezentuje państwo na zewnątrz, odpowiadają przed nim ministrowie (sekretarze stanu). Pierwszym prezydentem został Jerzy Waszyngton. W związku z rolą odgrywaną przez głowę państwa system polityczny Stanów Zjednoczonych nazywa się prezydenckim.
Władzę sądowniczą sprawować miał Sąd Najwyższy, który orzeka o zgodności aktów prawnych z konstytucją, bierze udział w wykonywaniu niektórych kompetencji Prezydenta i stwierdza ważność wyborów.
Konstytucja Stanów Zjednoczonych jest wyjątkowo krótka i składa się z 7 rozdziałów. Określa kompetencje poszczególnych władz oraz stosunki między władzą federalna i stanową . Opisuje warunki wejścia konstytucji w życie i tryb jej zmiany (konstytucja sztywna). Określa zasady ustrojowe, zaliczając do nich: zwierzchnictwo narodu i republikańską formę rządów. Zobowiązuje rząd do zapewnienia sprawiedliwości i spokoju oraz podniesienia ogólnego dobrobytu.
Ogólnie sformułowane zasady konstytucji zadecydowały o jej trwałości, ale wymagały dostosowywania jej zapisów do aktualnych warunków przez uchwalanie poprawek, których dokonano 27 (pierwszych 10 w 1791).
Konstytucja Stanów Zjednoczonych była pierwszą w świecie. Głosząc postępowe zasady równości, wolności, prawa do szczęścia i demokrację stała się wzorcem dla innych państw, zdecydowanych dokonać regulacji ustrojowych za pomocą jednego aktu prawnego - konstytucji, czyli ustawy zasadniczej.
W latach 1774-1792 we Francji panował Ludwik XVI, który okazał się królem nieudolnym. Jego decyzje były niekonsekwentne i niemal zawsze spóźnione. Duży wpływ na jego rządy miała żona, nielubiana przez ogół społeczeństwa francuskiego, Maria Antonina. Społeczeństwo francuskie było rozwarstwione i podlegało absolutystycznemu systemowi rządów. Francja miała poważne problemy gospodarcze, które powiększała nieefektywna polityka podatkowa. Państwo potrzebowało pieniędzy na kontynuowanie wojny amerykańskiej z Anglią, zaspokojenie potrzeb publicznych, na utrzymanie armii, floty, dyplomacji i dworu (w Wersalu funkcjonowało 16 dworów. Każdy średnio po ponad 500 urzędów i szarż. W sumie co najmniej 10 tys. funkcjonariuszy na koronnym żołdzie). Jednocześnie rósł dług państwa, który starali się zmniejszyć ministrowie finansów: Turgot, Necker, Calone. Francję nawiedziły klęski nieurodzajów (1787-89), ostra zima (1788-89), pomór bydła w 1785. W 1786 Francja podpisała układ handlowy z Anglią, który doprowadził do zalewu Francji tańszymi towarami angielskimi i w rezultacie do kryzysu (głównie w przemyśle tekstylnym).
Bezpośrednią przyczyną rewolucji było zwołanie na 5 V 1789 Stanów Generalnych, po raz pierwszy od 1614 r. Wcześniej, w II 1787, zwołano Zgromadzenie Notablów, jednak przedstawiciele uprzywilejowanej klasy feudalnej - szlachta i duchowieństwo, nie zgodzili się na powszechny podatek gruntowy, gdyż nic w zamian nie otrzymywali. W tej sytuacji parlament paryski (najwyższa instancja sądowa we Francji) w V 1788 zadecydował, że nowe podatki mogą nakładać tylko Stany Generalne.
Stan trzeci zażądał 600 mandatów (przy 291 stanu I [duchowieństwo] i 270 stanu drugiego [szlachta]), na co pozostałe przystały, gdyż w sytuacji gdy każdy stan dysponował 1 głosem, liczba posłów nie miała znaczenia.
17 VI 1789 stan III („Tiers”) ogłosił się , jako reprezentant 96 % społeczeństwa, Zgromadzeniem Narodowym.
9 lipca Zgromadzenie Narodowe przekształciło się w Narodowe Zgromadzenie Ustawodawcze (Konstytuantę). 14 lipca 1789 r. ludność Paryża zdobyła Bastylię (więzienie - symbol absolutyzmu). Rozpoczęła się rewolucja, której pierwsza faza, zwana rewolucją adwokatów właściwie już trwała - przynajmniej od 17 czerwca.
(Król i społeczeństwo francuskie przed Wielką Rewolucją Burżuazyjną)
W latach 1774-1792 we Francji panował Ludwik XVI, który okazał się władcą nieudolnym i ograniczonym umysłowo1. Był przeciwnikiem reform obawiając się, że naruszą podstawy istniejącego ustroju.
Społeczeństwo francuskie podzielone było na 3 stany, z których pierwszym było duchowieństwo. Stanowiło ono ok. 1 % (70 tys. to duchowieństwo świeckie, a 60 6ys. zakonne) w 26 mln. narodzie. Posiadało 4 przywileje: honorowy (pierwszeństwo przed wszystkimi), kultowy (tylko kult katolicki był publiczny), sądowy (duchowni mogli być sądzeni tylko przed sądami kościelnymi), podatkowy. Duchowieństwo było wewnętrznie zróżnicowane na bogate (biskupi [było ich 134. Tylko wyjątkowo mógł zostać biskupem nieszlachcic], arcybiskupi, opaci) i biedne (parafialne). Między tymi grupami panowała przepaść, zbliżona do istniejącej między panem i poddanym. Wśród niższego duchowieństwa dominowały radykalne nastroje. Do Kościoła należało ok. 10 % ziemi uprawnej, a wyżsi duchowni mieli wpływ na rządy. Wpływy Kościoła z ziemi, darowizn, jałmużny i różnego rodzaju rent dawały razem 180-200 mln liwrów rocznie. Od średniowiecza Kościół zwolniony był od ciężarów publicznych i ze względu na to, że utrzymywał szkoły, szpitale i przytułki duchowieństwo zwolnione było od większości podatków. Kler płacił państwu tzw. dziesięcinę zwykłą w kwocie ok. 500 tys. i co pewien czas tzw. ofiarę darmową, której wysokość nie była ustalona. W roku 1775 było to 16 mln., a w 1780 już 30 mln liwrów.
Stanem drugim była szlachta, która liczyła ogółem 170-200 tys2. i dzieliła się na rodową, czyli po mieczu oraz urzędniczą, czyli szlachtę z ubrania. Przysługiwały szlachcie przywileje honorowe (prawo do herbu, noszenia szpady, specjalnej ławki w kościele. Od 1781 oficerem mógł być tylko szlachcic; podobnie biskupem) i ekonomiczne (zwolnienie od wielu podatków [np. pogłównego] i ciężarów [np. szarwarków, tj. przymusowej pracy przy naprawie i budowie dróg]).
Pod względem ekonomicznym i funkcjonalnym szlachta dzieliła się na: dworską (ok. 4 tys. rodów), rodową (prowincjonalną) i urzędniczą. Arystokracja rodowa - najbogatsza i najbardziej wpływowa, po długim okresie rozejmu z monarchią, powróciła do opozycji wobec króla. Była jednak gotowa poprzeć go w zamian za dobrze płatne urzędy. Grupa ta paraliżowała poczynania ludzi wybitnych, których nie brakowało w jej szeregach. Żyjąc w izolacji (w „złotej klatce”) na dworze, uwikłana była w intrygi i przejawiała krytykancki stosunek do wszystkiego. Zamożna szlachta prowincjonalna, w przeciwieństwie do zubożałej części tej grupy (plebsu szlacheckiego), poparła rewolucje w jej pierwszej, liberalnej fazie. Zubożała natomiast, z zazdrością spoglądała na arystokrację i bogatą burżuazję stając jednak w obronie przywilejów szlacheckich. Obok części kleru i najbiedniejszych grup chłopskich stanowiła ona podporę kontrrewolucji. Zróżnicowanie tej grupy brało się stąd, że majątek dziedziczył pierworodny syn, więc rodzony brat bogacza mógł być właściwie biedakiem, a nie mógł zająć się np. handlem, gdyż groziło to utratą przywilejów szlacheckich.
Ostatnią grupą stanu II była „szlachta z ubrania”, czyli nobilitowana burżuazja. Tytuł nabywało się przez piastowanie określonych urzędów w sądownictwie królewskim i administracji. Urzędy te można było kupować. Grupa ta pogardzana przez szlachtę rodową i znienawidzona przez plebs szlachecki, miała wysokie aspiracje polityczne i stawała w opozycji wobec króla i rządu.Trzeci stan stanowił „Thiers”, liczący ok. 96 % ludności Francji. Górną warstwą stanu trzeciego była burżuazja, która poziomem i stylem życia niewiele różniła się od arystokracji. Na jej szczycie stała burżuazja finansowa i handlowa (w cieniu zaś - przemysłowa, której czas nadejdzie w XIX wieku). Najliczniejszą grupą wśród burżuazji było drobnomieszczaństwo (ok. 3 mln) utrzymujące się z własnej pracy (właściciele kamienic, warsztatów, itp.). Swoją szansę widziało w buncie szlachty i bogatej burżuazji, jednak jej drogi i dwóch wyżej wymienionych w czasie rewolucji szybko się rozeszły. Kolejną, liczącą się grupą stanu III byli przedstawiciele tzw. wolnych zawodów, a więc inteligencji (adwokaci, lekarze, nauczyciele, literaci, dziennikarze i uczeni). Jej dążenia były podobne do planów wielkiej burżuazji. Grupa ta zajmowała postawę opozycyjną wobec króla oraz jego absolutnych rządów i razem z wielką burżuazją zgłaszała aspiracje do przejęcia władzy politycznej. Liczną grupę mieszczan stanowił proletariat (ok. 2,4 mln) - pracownicy najemni (pracownicy manufaktur, czeladnicy warsztatów rzemieślniczych i wszelka biedota miejska). Wśród nich sankiuloci, niedawni przybysze ze wsi, którzy nie mając nic do stracenia związali się z rewolucją na śmierć i życie. Liczny był też lumpenproletariat, czyli: żebracy, prostytutki, element przestępczy.
Stan III to także mieszkańcy wsi. Chłopi stanowili 80 % mieszkańców Francji. Była to populacja wewnętrznie zróżnicowana - dzieliła się na 4 grupy: a/ dziedzicznych dzierżawców; b/ wielkich dzierżawców ziemi szlacheckiej lub kościelnej; c/ winiarzy; d/ bezrolnych (ok. 5 mln). Chłopi poza świadczeniami na rzecz pana i Kościoła płacili: podatek gruntowy, pogłówne, podatek dwudziestego grosza. Wymienione świadczenia zabierały chłopom ponad 60 % ich dochodów. Bezpośrednio przed rewolucją 1/3 chłopów żyła w nędzy. 11/12 chłopów francuskich było osobiście wolnych, ale 1-1,5 mln wciąż znajdowało się w stanie niewoli (nazywano ich martwa ręka) i byli całkowicie zależni od swego właściciela. Chłopi znajdowali się w silniejszej opozycji wobec monarchy niż seniora, z którym łączyły ich tradycyjne więzy. Burżuazja, która weszła w posiadanie ziemi, egzekwowała swe prawa z większą niż szlachta bezwzględnością. Dlatego najbiedniejsi chłopi poparli kontrrewolucję. Ich postawa wynikała także z antyklerykalizmu i wrogości rewolucji wobec religii.
Rozwarstwienie społeczeństwa oraz absolutyzm monarszy i niepowodzenia Francji na różnych polach składają się na przyczyny Rewolucji Francuskiej.
1 Przytaczam powszechnie przyjmowaną choć skrajną i nieprawdziwą opinię. Szlachetność Ludwika uznaje się za dowód jego słabości, a spokój jaki zachował na szafocie - traktując swoją śmierć jako formę ekspiacji za
grzechy Francuzów, najwyraźniej potwierdza deficyty jego intelektu („był zbyt głupi żeby się bać”).
2 Niektóre podręczniki podają, że należało do tego stanu 2,5 % ludności. Jest to zgodne z poglądami Sieyesa, który twierdził, że stan III to 96 % Francuzów.
Rewolucja Francuska rozpoczęła się w 1789 r. 17 VI „Thiers” (stan trzeci) ogłosił się Zgromadzeniem Narodowym, a od 9 VII 1789 występował jako Narodowe Zgromadzenie Ustawodawcze, czyli Konstytuanta. W Konstytuancie centrum stanowili zwolennicy monarchii konstytucyjnej z Józefem Marią de La Fayette na czele. Dzielili się oni na konstytucjonalistów (Amerykanów), czyli zwolenników silnej władzy królewskiej i moderatorów (Anglików), opowiadających się za słabszą władzą królewską (chcieli aby obok króla był także premier). Lewicę reprezentowali przede wszystkim jakobini z Maksymilianem Robespierre i Saint Juste`em, skupieni w Towarzystwie Przyjaciół Konstytucji (późniejszym Stowarzyszeniu Jakobinów Przyjaciół Wolności i Równości oraz kordelierzy z Jerzym Jakubem Dantonem i Janem Pawłem Maratem, skupieni w Towarzystwie Przyjaciół Praw Człowieka. Klub kordelierów, który zbierał się w dawnym klasztorze franciszkanów (zw. kordelierami) powstał w wyniku aktywizacji grup ludności pozbawionej praw politycznych w wyniku wysokiego cenzusu majątkowego uchwalonego jesienią 1789 r. Kordelierzy dążyli do przekształcenia Francji republikę demokratyczną.
W Zgromadzeniu Prawodawczym (Legislatywa), które zebrało się 1 X 1791 większość stanowili feuillanci (felianci, liberałowie), przeciwni dalszemu pogłębianiu rewolucji. Na lewicy oprócz kordelierów i jakobinów ukształtowała się grupa umiarkowana – żyrondystów, z Brissotem na czele. Początkowo opowiadali się oni za sojuszem z monarchą. Z rozwojem wydarzeń stanęli jednak w opozycji do króla i nie kryjąc do niego nieufności, opowiadali się za republiką burżuazyjno- demokratyczną. Znaleźli się na prawicy wybranego we IX 1792 Konwentu, gdzie ilościowo przeważało „bagno”, nie mające zdecydowanych poglądów. Lewicę Konwentu tworzyli „Górale” (zasiadający w górnej części sali obrad), związani z jakobinami. W Konwencie zabrakło już monarchistów więc walkę o władzę toczyli ze sobą jakobini i żyrondyści. Obydwie grupy zdawały sobie sprawę, że poparcie dla rewolucji gaśnie i szukały sposobu by podtrzymać radykalizm mas. Jakobini uznali, że odpowiednim sposobem dla osiągnięcia celu będzie terror, zaś żyrondyści sądzili, że najlepszym wyjściem jest wskazanie wroga zewnętrznego i wojna. Doprowadzili więc do wypowiedzenia jej Austrii (IV 1792). Zdrada wodza naczelnego, gen. Dumourieza oraz niepowodzenia wojenne podkopały pozycję żyrondystów, co umożliwiło przejęcie władzy przez jakobinów (VI 1793).
Jakobini eliminując inne ugrupowania republikańskie, wprowadzili (za pomocą terroru) dyktaturę. Rządzili do VII 1794. Już wcześniej uaktywniła się opozycja antyjakobińska (głównie wśród skompromitowanych szerzeniem terroru jej aktywistów - Fouche i Barras). 27 VII 1794, czyli wg nowego kalendarza 9 thermidora, władzę przejęli thermidorianie. W XI 1794 zamknięto klub jakobinów jednak thermidorianie napotykali na liczne trudności ze strony skrajnej prawicy i lewicy. Ukoronowaniem tego okresu była konstytucja z 22 VIII 1795 (5 fructidora roku III), która miała zagwarantować władzę siłom prawicowym i umiarkowanym. Władzę ustawodawczą miały sprawować Rada Pięciuset i Rada Starszych, a wykonawczą 5 osobowy Dyrektoriat, który miał trudności z ustabilizowaniem sytuacji wewnętrznej. Wzrastająca pozycja armii sprzyjała ustanowieniu dyktatury wojskowej, co nastąpiło 9 XI (18 brumaire`a) 1799. W wyniku zamachu stanu władzę przejęło wówczas 3 konsulów, z których pierwszym był Napoleon Bonaparte - dyktatura wojskowa stała się faktem. Wydarzenie to zamyka rewolucję.
Pierwsza faza Rewolucji Francuskiej (1789-1799), zw. „rewolucją adwokatów”, rozpoczęła się 17 VI 1789 r., kiedy stan trzeci („Thiers”) ogłosił się Zgromadzeniem Narodowym (od 9 VII występował jako Narodowe Zgromadzenie Ustawodawcze - Konstytuanta). Stan trzeci chciał rewolucji jednak w porozumieniu z królem Ludwikiem XVI. Król mógł zatem utrzymać władzę i w pierwszej fazie rewolucji nie był atakowany. „Thiers” chciał przekształcenia Francji w monarchię konstytucyjną, a drogą do tego celu miała być Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela, uchwalona 26 VIII 1789, która stała się podstawą przyszłej konstytucji. Francja właściwie już w momencie uchwalenia Deklaracji stała się monarchią konstytucyjną, mimo że formalnie ustrój taki wprowadzała dopiero ustawa zasadnicza z 3 IX 1791 r. W Konstytuancie monarchiści toczyli spór o to, czy władza królewska ma być silna („Amerykanie”), czy też osłabiona przez postawienie obok króla premiera („Anglicy”). W VI 1791 Ludwik XVI podjął nieudaną próbę ucieczki z Francji, co skompromitowało go w oczach społeczeństwa. Nie został wówczas obalony tylko dlatego, że silni na lewicy jakobini obawiali się prezydentury przywódcy monarchistów - La Fayette`a.
Konstytucja z 3 IX 1791 r. gwarantowała wprawdzie dwuwładzę, jednak król był już wtedy faktycznie więźniem narodu, a nie głową państwa. Powstanie sierpniowe z 1792 („druga rewolucja”) oraz realna groźba zwycięstwa Prus i Austrii w toczonej wojnie były przyczyną detronizacji Ludwika XVI. Aktu tego dokonał Konwent Narodowy ogłaszając 21 IX 1792 - na swym pierwszym posiedzeniu, ustanowienie republiki. Konwent, wyłoniony w VIII 1792 (po powstaniu ludowym), zastąpił Zgromadzenie Prawodawcze (Legislatywę) wybrane późnym latem 1791 r. W tym czasie walkę o władzę toczyli jakobini z żyrondystami. Wygrali ją jakobini, którzy w VI 1793 aresztowali żyrondystów i stosując bezwzględny terror ustanowili rewolucyjną dyktaturę. Ich władza trwała do VII 1794 r., kiedy to przejęli ją thermidorianie. W VIII 1795 uchwalili oni konstytucję, która miała chronić Francję przed dyktaturą i zapewnić władzę siłom umiarkowanie prawicowym. Władzę wykonawczą sprawował Dyrektoriat, który miał kłopoty z ustabilizowaniem sytuacji wewnętrznej i uzyskaniem przewagi w wojnie z II koalicją. W tej sytuacji 9 XI 1799 r. Napoleon Bonaparte dokonał zamachu stanu i wprowadził dyktaturę wojskową w postaci konsulatu.
Rewolucja Francuska trwała w latach 1789-1799. Obaliła ona monarchię i wprowadziła republikę. Pochłonęła przy tym setki tysięcy ofiar ludzkich - na skutek wojny domowej, terroru i wojen zewnętrznych. Doprowadziła także do ogromnych zniszczeń materialnych (głównie w prowincjach rojalistycznych) i w sferze moralności. Stała się wzorem (często narzuconym) dla innych państw europejskich, mimo że myśl polityczna nie była w nich tak radykalna jak we Francji. Rewolucja znosiła feudalizm oraz przywileje stanowe szlachty i duchowieństwa, przyczyniła się do osłabienia ekonomicznych podstaw życia dawnej, wielkiej burżuazji. Wyodrębniła grupę nowobogackich (nuworyszy), którzy wzbogacili się na dostawach dla armii, spekulacjach i korupcji.
Rewolucja umożliwiła rozwój kapitalizmu. Przestało się liczyć pochodzenie - o pozycji decydował pieniądz. Obok niego wartościami stały się odwaga i osobiste zdolności, o czym świadczy np. błyskawiczna kariera Napoleona Bonaparte. Rewolucja pozwoliła mieszczanom na udział w sprawowaniu władzy. Nieustanne wojny przyczyniły się do wzmocnienia pozycji armii - jej udziału w życiu politycznym i wreszcie wprowadzenia dyktatury wojskowej Napoleona (zamach stanu z 9 XI 1799). Rewolucja przyniosła upadek religijności we Francji i ograniczeniu roli Kościoła w jej krajach satelickich. Aby ten trend wzmocnić wprowadzono kalendarz metryczny zrywający z 7 dniowym, biblijnym tygodniem. Mordowano duchownych, a kościoły zamieniano na świątynie rozumu (absolutu). Moda przybierała bardzo frywolne formy.
Droga do tronu cesarza Francuzów zaczęła się od jego pierwszych błyskotliwych zwycięstw nad Anglikami (pod Tulonem X 1793) i tego, że w toczącej się rewolucji we Francji twardo bronił on zdobyczy burżuazji; stłumił wystąpienie w Paryżu (X 1795) i pomagał w zamachu stanu w 1799 r. Z pochodzenia był Korsykaninem. Ukończył szkołę wojskową i od 1796 do 1797 był naczelnym dowódcą wojsk francuskich we Włoszech, skąd wyparł Austriaków (pokój w Campo Formio 17 X 1797 r.). Po kampanii włoskiej podjął się wyprawy do Egiptu, by pokonać tam Anglików (lipiec 1798). Pomimo odnoszonych zwycięstw, Napoleon na wieść, że w Europie Francuzi doznają niepowodzeń 22 VIII 1799 opuścił Egipt i ruszył do Paryża. W listopadzie został jednym z trzech konsuli; faktycznie jednak to on sam sprawował władzę. Od początku podjął się realizacji dwóch zadań:
1) przywrócenia porządku wewnętrznego we Francji, a więc uporządkowania skarbu, wprowadzenia ładu i spokoju w kraju, rozwinięcia przemysłu,
2) nie dopuszczenie do ataku na Francję ze strony Anglii i Austrii.
Dokonania Napoleona po koronacji obejmowały:
1) sprawy finansowe kraju – utworzono w 1800 r. Bank Francji mający prawo emitowania pieniędzy, uporządkowano sprawy podatków i kredytów,
2) rozbudowując policję (Fouche) umocniono bezpieczeństwo wewnętrzne,
3) zadbano o rozwój przemysłu; wprowadzono cła ochronne, umożliwiono import tanich surowców i
zbycie produktów francuskich, rozbudowano sieć dróg i kanałów;
4) nastąpiła poprawa stosunków arystokracji z burżuazją; przywrócono tytuły szlacheckie, wprowadzono
Legię Honorową;
5) nastąpiło zbliżenie do Kościoła; (konkordat z 15 VII 1801 r.),
6) zreformowano administrację i sądownictwo (departamenty i stojący na ich czele prefekci),
7) osobistą i ponadczasową zasługą Napoleona stało się wprowadzenie nowego kodeksu cywilnego (1804), który gwarantował wolność osobistą i sumienia oraz równość obywateli; kodeks ten wywarł ogromny wpływ na prawodawstwo krajów zależnych politycznie od Francji; wprowadził również kodeks handlowy i karny.
Wszystkie te reformy utrwaliły władzę Napoleona i pozwoliły mu 2 XII 1804 r. koronować się na cesarza, a w rok później również na króla Włoch.
W 1795 władzę we Francji przejął Dyrektoriat, który nie potrafił jednak opanować sytuacji wewnętrznej ani uzyskać trwałego sukcesu w prowadzonych wojnach. W tej sytuacji coraz większe wpływy zyskiwała armia i znaczna część społeczeństwa opowiadała się za ustanowieniem dyktatury wojskowej.
9 XI 1799 r. Napoleon Bonaparte, który zyskał uznanie w czasie rewolucji, dokonał zamachu stanu. Na podstawie konstytucji z XII 1799 został pierwszym konsulem (dwaj pozostali: Sieyes i Dubon przez cały okres sprawowania swojego urzędu pozostawali w cieniu). Napoleon, który 2 XII 1804 został cesarzem Francuzów zdawał sobie sprawę z trudnej sytuacji wewnętrznej i dostrzegał jej przyczyny. Dlatego już w 1800 zaczął porządkować finanse (utworzył Bank Francji), co pozwoliło na szybkie opanowanie inflacji i uzyskanie równowagi budżetowej. Szeroką opieką otoczył przemysł, położył nacisk na poprawę stanu komunikacji. Zajął się również szkolnictwem (głównie średnim) podporządkowując je państwu i powołał Uniwersytet Cesarski. W 1802 narzucił Francji nową konstytucję i zreorganizował administrację państwową. Nowa ustawa zasadnicza dawała mu, jako dożywotniemu konsulowi, kompetencje do przebudowy systemu prawnego - zajął się tym nieco później.
W pierwszej kolejności Napoleon troszczył się o tereny należące do Francji przed 1789 r., potem zaś o Włochy i inne ziemie podbite. Rozumiał, że sukces w polityce wewnętrznej zależy od porozumienia się (pogodzenia) arystokracji z burżuazją. Burżuazja popierała Napoleona, szczególnie jego politykę zagraniczną (dzięki wojnom bogaciła się) więc zgodziła się na powrót emigrantów - byłych zwolenników Burbonów. Obie te warstwy zgodnie poparły Napoleona.
W 1800 Napoleon podpisał konkordat z Państwem Kościelnym dzięki czemu znacznie złagodzone zostały konflikty na tle religijnym. I konsul otrzymał w stosunku do Kościoła te same prawa i przywileje jakie mieli dawniej królowie francuscy (gallikanizm).
Kodyfikacja prawa sądowego dokonana na polecenie Napoleona w latach 1800-10 była kompleksowa. Opierała się na ideach rewolucji francuskiej (równość wobec prawa, wolność słowa) oraz doktrynie prawa natury i wywarła ogromny wpływ na rozwój prawa europejskiego. Obejmowała 5 kodeksów: cywilny (1804, noszący od 1807 oficjalną nazwę Kodeksu Napoleona. Obejmował 2281 art., podzielonych na 3 księgi - odpowiadające podziałom znanym w prawie rzymskim [osoby, majątki, rodzaje własności]. Kodeks cywilny uznawany jest powszechnie za arcydzieło techniki ustawodawczej); postępowania cywilnego (1806); handlowy (1807); postępowania karnego (1808); karny (1810). Dwa ostatnie kodeksy realizowały idee humanitaryzmu. Kodeks karny opierał się na zasadach: jawności, ustnym prowadzeniu sprawy, swobodnej ocenie dowodów, funkcjonowaniu instytucji ławy przysięgłych.
Na straży porządku stał potężny aparat policyjny kierowany przez współautora zamachu 9 thermidora Józefa Fouche. Wymierzony był głównie w robotników, którym zakazano zrzeszania się i swobody wyboru pracy. Napoleon dbał jednak o to aby nadmierny wyzysk nie prowadził do gwałtownych wystąpień, stąd gwarancje pracy i zarobków.
Napoleon uczynił Francję potęgą gospodarczą i militarną. Miał bezwarunkowe poparcie większości społeczeństwa o czym świadcz opowiedzenie się za nim Francuzów w okresie 100 dni.
9 XI 1799 r. Napoleon Bonaparte dokonał zamachu stanu. Na podstawie konstytucji z XII 1799 r. został pierwszym konsulem i objął władzę. Polityka Napoleona (od 2 XII 1804 cesarza Francuzów) koncentrowała się na umacnianiu imperialnej przewagi Francji w Europie. Niemal przez cały okres swego panowania prowadził wojny z pozostałymi mocarstwami europejskimi.
Po zwycięstwach w wojnie z II koalicją podpisał w II 1801 pokój z Austrią w Luneville (potwierdzenie warunków pokoju z Campo Formio z X 1797), a w 1802 z Anglią w Amiens, zapewniając Francji chwilę pokoju i wytchnienia po prawie 10 latach bezustannych walk. Jednak już w następnym roku pokój został zerwany i nastąpił długi ciąg wojen z Anglią i jej sojusznikami. Armie francuskie odnosiły sukcesy na lądzie, jednak aby pokonać Anglię, Francja musiała zniszczyć jej marynarkę. Zamiar ten nie powiódł się - to flota angielska odniosła pod Trafalgarem (21 X 1805) zwycięstwo nad flotami francuską i hiszpańską. Chociaż sześć tygodni później (2 XII 1805) Napoleon odniósł swoje największe zwycięstwo - bijąc pod Austerlitz Rosjan i Austriaków, to nie zrównoważyło ono klęski na morzu.
Konsekwencją bitwy pod Austerlitz była likwidacja Rzeszy Niemieckiej, z której części w VII 1806 powstał, zależny od Francji, Związek Reński. Fakt ten zaniepokoił Prusy, które zażądały rozwiązania Związku i natychmiastowego wycofania wojsk francuskich za Ren. Wobec zignorowania przez Napoleona tych warunków doszło do wojny, która zakończyła się kompromitującą klęską Prus. Ich armia przestała istnieć po klęskach poniesionych 14 X 1806 w bitwach pod Jeną (Napoleon) i Auerstadt (Davout).
Klęska floty francuskiej pod Trafalgarem skłoniła Napoleona do podjęcia próby doprowadzenia Anglii do ruiny gospodarczej i w ten sposób, do zaniechania przez nią z wojny z Francją. Realizując ten pomysł 21 XI 1806 cesarz wydał w Berlinie dekret o blokadzie kontynentalnej, zabraniający cesarstwu i państwom sojuszniczym (zależnym) utrzymywania jakichkolwiek stosunków gospodarczych z Anglią. Blokada nie spełniła swojej funkcji . Można nawet powiedzieć, że przyczyniła się do upadku Napoleona, stając się 1 z głównych powodów nowego konfliktu z Rosją.
Po zwycięstwach Francuzów nad Rosjanami pod Iławą Pruską (II 1807) i Frydlandem (VI 1807) zawarto pokój w Tylży (7 VII z Rosją i 9 VII 1807 z Prusami). Napoleon doprowadził w nim do utworzenia Księstwa Warszawskiego (z ziem III, większości II i skrawków I zaboru pruskiego) i zawiązania sojuszu Francji z Rosją.
W 1808 niepotrzebnie wciągnął Francję w długą i nie przynoszącą sukcesu wojnę na Płw. Iberyjskim, gdzie przez lata trzeba było utrzymywać 150-200 tys. armię. W 1811 zaostrzyły się stosunki francusko-rosyjskie, co spowodowane było nieprzestrzeganiem przez Rosję blokady kontynentalnej i groźbą ataku rosyjskiego na Księstwo Warszawskie. 22 VI 1812 Napoleon ogłosił rozpoczęcie „drugiej wojny polskiej”, a 24 VI przekroczył Niemen rozpoczynając kampanię moskiewską, która zakończyła się klęską Francji. Wygrana Rosji zachęciła inne kraje europejskie (Prusy, Austria, Anglia, Szwecja) do kolejnej wojny z Francją. Widząc szansę na złamanie hegemonii francuskiej połączyły się one i (16-19 X 1813) odniosły zwycięstwo w „bitwie narodów” pod Lipskiem. 6 IV 1814 Napoleon abdykował i na mocy ugody z 11 V zachował tytuł cesarski, otrzymał dożywotnio Elbę oraz 2 mln franków rocznie i prawo utrzymywania na wyspie 400 żołnierzy1.
1 III 1815 Napoleon opuścił Elbę i 20 III triumfalnie wkroczył do Paryża. Ponieważ jego pokojowe deklaracje zostały odrzucone przez mocarstwa obradujące w Wiedniu nad urządzeniem Europy -uznano Napoleona za „wroga i burzyciela porządku publicznego”, o dalszym losie cesarstwa zadecydować miały działania zbrojne. W 100 dni2 po powrocie z Elby Napoleon poniósł ostateczną klęskę w bitwie pod Waterloo (15-18 VI 1815).
Napoleon przejawiał olśniewający geniusz w operacjach taktycznych, jednak w dziedzinie wielkiej strategii potrafił popełnić niewiarygodne błędy - inwa...
RASTAMEN