GEOGRAFIA REGIONALNA ŚWIATA I GEOGRAFIA KULTUR
WYKŁADY
dr J. Plewniak
POWSTANIE ZIEMI
Od początku istnienia człowiek zastanawiał się nad zmianami zachodzącymi na Ziemi np. lato-zima. Jego możliwości poznawcze były bardzo ogromne.
Pierwiastki idealistyczne – np. tworzenie budowli, które miały odzwierciedlać obraz świata – np. Stonehange.
5 -10 tyś. lat temu powstały pierwsze ośrodki cywilizacyjne, do 1960 roku geografowie szukali miejsc na świecie od którego rozprzestrzeniała się cywilizacja. Obecnie naukowcy uważają, że było kilka ognisk.
Religia – wytłumaczenie sił przyrody, ludzie wymyślali religie; ogniska religii – Chiny, Daleki Wschód; najstarsze w Mezopotamii ok. 6 tyś lat temu.
We wszystkich religiach jest takie wyobrażenie, że „Ziemie stworzył Bóg”.
Teorie te przetrwały aż do XVIII wieku, chociaż w dawnych wiekach były również inne poglądy na powstanie Ziemi:
· Arystarch z Samos IV-III w p.n.e. był greckim astronomem, który jako pierwszy uznał, iż Ziemia obraca się wokół własnej osi i okrąża Słońce. Opierając się na obserwacjach, stworzył heliocentryczny model Wszechświata, w którym planety poruszały się po kołowych orbitach wokół nieruchomego Słońca na tle odległych, stałych gwiazd. Do dziś zachowała się jedna jego praca, zatytułowana O wielkościach i odległościach Słońca i Księżyca. ( grecki astronom III/II w p.n.e. stwierdził, że Ziemia i inne planety powstały w kosmosie i krążą wokół Słońca)
· Demokryt z Abdery (V/IV wiek p.n.e.) –pierwszy stworzył pojęcie atomu; intuicyjnie wyczuł, że istnieje materia, która buduje wszystko dookoła. Materia ta to atomy, które uważał za niepodzielne. Sformułował filozofię atomizmu. Postulował on, że materia składa się z wiecznych i niepodzielnych cząstek - atomów. Prawdopodobnie on albo Leukippos wpadli na ten pomysł obserwując rozpraszanie światła na cząsteczkach kurzu. Atomy opisują takie własności jak kształt, położenie, ułożenie względem innych. Charakteryzuje je też odwieczny ruch, który odbywa się w próżni. Próżnia musi być, aby ruch mógł zachodzić.
Średniowiecze
· Kartezjusz ( XVI/XVII) – był zwolennikiem Demokryta, uważał, że Świat początkowo składał się z wolnych atomów – lżejsze stworzyły gwiazdy, a cięższe planety. W Ziemi ułożone są atomy sferyczne. W wewnątrz jej są lekkie – słoneczne atomy, a na zewnątrz są ciężkie atomy. Wprowadził on pojęcie sfery.
· Kant, La Place (XIX) – stwierdzili oni, że układ słoneczny powstał z materii, która pod wpływem grawitacji uległa skupieniowej mgławicy gazowej. Słonce zostało w centrum ze względu na ogromna masę. La Place sformułował „teorie pola jednorodnego”, skoro wszystko składa się z takich samych atomów, więc na te atomy muszą działać te same prawa.
· Buffon – przeprowadził doświadczenie, wytapiając kule ze szkła i żelaza, w którym stwierdził, że Ziemia musiała zastygnąć 70 tyś lat temu. Zaczął eksperymentować, tworzył kule z różnych materiałów, rozgrzewał i liczył czas stygnięcia.
· Chamberlein, Denis, Jaffrey.
· La Place- połączył teorię Demokryta, Kartezjusza, Bufona. Jeżeli każdą materią rządzą te same prawa atomów, to tę mikroskalę można przełożyć na skalę globalną
Big Bang – olbrzymi wybuch, który miał miejsce 15 mld lat temu. Wybuchła pewna osobliwość. Miała nieskończenie wielką energię, masę i nieskończenie małe wymiary. 10-46sek – poniżej tej granicy nie można określić żadnego promieniowania. Pierwszym pierwiastkiem był wodór. Następnie w pobliże Słońca dostał się asteroid, który zwiększał swoją temperaturę. Gdy jego temperatura spadła poniżej 1000 st. C powstał „wiek geologiczny Ziemi”, a wcześniej był wiek astralny Ziemi. Gdy temperatura spadła poniżej 100oC powstała woda.
KSZTAŁT ZIEMI
Teorie kształtu Ziemi były bardzo różne, na początku były teorie płaskiej Ziemi.
Pierwsze wyobrażenia ludzi na temat Ziemi przedstawiały ją jako płaską powierzchnię spoczywającą na grzbietach zwierząt.
· Eratostenes podał dokładne wymiary Ziemi na podstawie kąta podania promieni słonecznych. W III wieku p.n.e. grecki filozof, ale właściwie geograf, astronom i matematyk, Eratostenes, jako pierwszy zmierzył wielkość Ziemi, a dokładność jego pomiaru do dzisiaj zaskakuje. Eratostenes, który był kierownikiem słynnej Biblioteki Aleksandryjskiej, zauważył, że w pewne dni w Asuanie najgłębsze studnie są oświetlane przez Słońce do samego dna, a wysokie słupy nie dają cienia. Oznacza to, że promienie słoneczne padają tam pionowo.
Na początku XVIII wieku pomiary geodezyjne (geodezja zajmuje się pomiarami Ziemi) wykazały, że nasza planeta nie jest idealną kulą. W latach 1735-1742 Francuzi zorganizowali dwie ekspedycje do Laponii i Peru w celu dokonania precyzyjnych pomiarów. Wykazano, że długość łuku południka odpowiadająca zmianie szerokości o 1 stopień jest większa w pobliżu bieguna, a mniejsza w pobliżu równika. Oznaczało to, że Ziemia jest spłaszczona przy biegunach i ma kształt zbliżony do kształtu elipsoidy obrotowej. Precyzyjne pomiary wykazały, że elipsoida obrotowa jest jedynie przybliżeniem kształtu Ziemi. Na określenie kształtu Ziemi używa się terminu "geoida".
W XVIII w dwie ekspedycje przemierzyły Ziemie i na tej podstawie obliczono i stwierdzono że:
· 40 077 km – równik (obwód)
· 40 009 km – obwód biegunowy
· kształt Ziemi – elipsoida
· kształt Ziemi z lądami i oceanami – geoida
Deniwelacje w poziomie mórz wynosiły do 200 m
· Aleksander Wielki stwierdził, że Ziemia jest dla niego za mała, doszedł do doliny Indusu i tam dowiedział się, że Ziemia jest dużo większa niż myślał.
· Mapy Eskimosów wybrzeża Grenlandii ok. 1000 lat temu – widać na niech, że lód był cofnięty o kilkaset km. Podobnie mapa Antarktydy na której widać topografię terenu bez lodu.
· Mapa Ptolemeusza obejmowała Europę, Azję do Chin i Afrykę do równika – przez wiele wieków była fundamentem wiedzy o wyglądzie świata. Teoria geocentryczna
- na południe od równika- obszar lądowy nazwany „terra australis”
- jeżeli większość lądów jest na półkuli północnej to również na południu musi być, aby była równowaga
· W Odrodzeniu nauka odżyła: Vasco da Gamma odkrył istotę wiatrów monsunowych, Magellan udowodnił że Ziemia jest okrągła (pierwsza wyprawa dookoła świata)
ŚREDNIOWIECZE
v Kosmas- podróżował w oparciu o mapę Ptolemeusza i stworzył nową mapę
- centrum- Jerozolima
- obraz Ziemi opisany w Biblii
v Marco Polo
- udał się do Wielkiego Hana
- po 17 latach wrócił do Wenecji
- opisał pięknie np. Indie, Chiny, ale Europa w to nie uwierzyła
Po tym powstała idea, że płynąc na zachód można dotrzeć na wschód
- Turcy zamknęli szlaki handlowe, więc zaczęto szukać nowej drogi
v Bartolomeo Diaz- postanowił sprawdzić co jest po drugiej stronie równika, dopłyną do Przylądka Dobrej Nadziei
v Vasco da Gama- dopłynął do Mozambiku, spotkał Arabów
v Krzysztof Kolumb- ziemia jest kulą, występują stałe wiatry
v Ferdynand Magellan
- postanowił określić wielkość Ziemi
XIX- penetracja głębin kontynentów
Ostatnio poznane miejsca- bieguny
Północny- 190 zdobyty przez Pirego
Południowy- 1911- Amundsen
Do tej pory nie dotarliśmy wszędzie (jaskinie na Kubie w Meksyku, pd. Australia, Kaukaz)
Ukształtowanie powierzchni Ziemi:
- 71% obszar morski
- 29% obszary lądowe (większa ich część znajduje się na półkuli PN)
Na PN od równika lądy 39%, a na poł. 19%
Półkula laowa- 46,8% powierzchni
3 TEORIE:
-Permanencji
-Wegenera
-pomostowości
· Teoria Permanencji zakładała, że blok kontynentalny i oceany nie zmieniły położenia w ciągu 4,6 mld lat.
Tylko niektóre obszary uległy przemieszczeniu przez co powstały górotwory.
Lądy obejmowały 75 % powierzchni Ziemi. Kontynenty były ze sobą połączone.
· Teoria Wegenera – był przeciwnikiem wyżej opisanej teorii. 3 okresach geologicznych, z których każde różniło się bardzo od poprzednich.
-karbon
-trzeciorzęd
- starszy czwartorzęd (ok. 0,5mln lat)
Był jeden kontynent : Pangea.
Na przełomie Trias/Jura zaczął się dzielić i ten ruch trwa do dziś – teoria dryfu kontynentalnego.
Nie potrafił on jednak odpowiedzieć na pytanie dlaczego tak się dzieje.
Przyczyną ruchów kontynentów są ruchy konwekcyjne.
Ruchowi podlegają płyty tektoniczne.
Jedna z teorii geotektonicznych wyjaśniających przyczyny fałdowań i tworzenia się gór oraz obecny rozkład lądów i oceanów.
Zakładała ona istnienie jednego wielkiego kontynentu zwanego Pangeą, który w mezozoiku rozpadł się on na pojedyncze kry kontynentalne i zapoczątkował ich rozsuwanie się aż do obecnego położenia.
Niektóre kontynenty przemieszczały się w kierunku zachodnim, inne z kolei w kierunku równika. Ruch kontynentów był możliwy dzięki zanurzeniu lekkiej kry kontynentalnej (zbudowanej z granitoidów i skał osadowych) w cięższym i plastycznym podłożu magmowym.
Siłą napędzającą ten proces był ruch obrotowy Ziemi oraz zróżnicowane przyciąganie Słońca i Księżyca. Przesuwanie się kontynentów było przyczyną tworzenia się gór (ruch kontynentów powodował fałdowanie się osadów wypełniających geosynkliny na obrzeżach lądów i ich wypiętrzanie w postaci łańcuchów górskich).
Teoria ta została ogłoszona przez niemieckiego geofizyka A.L. Wegenera w 1912. Podstawą teorii były przede wszystkim obserwacje z zakresu geologii, geofizyki i geodezji, poparte badaniami z zakresu paleoklimatologii, paleogeografii i paleontologii.
Wg teorii Wegenera za pierwotną zwartością dzisiejszych kontynentów przemawiają: podobieństwo linii brzegowych współczesnych kontynentów i budowy geologicznej ich brzeżnych partii po obu stronach Oceanu Atlantyckiego, pokrewieństwo flory i fauny Ameryki Północnej, Afryki i Europy, a także Ameryki Południowej i Australii, ślady zlodowaceń na wszystkich kontynentach półkuli południowej, jak również stwierdzone na podstawie pomiarów geodezyjnych oddalanie się Grenlandii od Europy.
Pierwotnie zaakceptowana, teoria Wegenera po pewnym czasie została odrzucona. Późniejsze badania i pomiary za pomocą udoskonalonych technik oraz nowe odkrycia (np. odkrycie grzbietów podmorskich w osiowych częściach oceanów) spowodowały powrót do podstaw teorii Wegenera. Obecnie nowe jej ujęcie stanowi teoria płyt litosfery.
· Teoria pomostowości – w odpowiedzi na teorie Wegenera, kontynenty nie mogły się bardzo daleko poruszać i musiały istnieć między nimi „pomosty”, wszystko jest statyczne
- tam, grdzie było podobieństwo między kontynentami wymyślano sobie lądowy pomost
Obecnie obowiązuje zmodyfikowana teoria Wegenera: pierwotnie były dwa kontynenty :
a) Laurazja, tarcza Syberyjska, Kanadyjska, Laurazja, pierwotny wielki kontynent istniejący do końca okresu kredy na terenach półkuli północnej. Swym zasięgiem obejmował obszary dzisiejszej Europy, Ameryki Północnej oraz Azji (z wyjątkiem obecnego Półwyspu Indyjskiego) i otaczał od północy istniejący wówczas Ocean Tetydy.
b) Gondwana – Afryka, Wyż Brazylijska, Gujańska, Zach. Australia. Gondwana, pradawny kontynent istniejący w okresie od kambru do górnej jury na obecnej półkuli południowej. Obejmował platformowe obszary Ameryki Południowej, Australii, Antarktydy, Afryki wraz z Madagaskarem, Półwyspu Arabskiego oraz Półwyspu Indyjskiego.
Od kontynentów tworzących dzisiejszą Eurazję oddzielał go wielki ocean - Paleotetyda (od kambru do karbonu), a później Tetyda (od karbonu do jury). Obszary stanowiące dziś części kontynentu
WIELKIE FORMY POWIERZCHNI ZIEMI
a)kryterium morfologiczne – związane z intensywnością procesów denudacyjnych i budową geologiczną
b)kryterium wysokościowe – związane z pewnymi wysokościami; 0 – 300 niziny, >300 góry i wyżyny
GÓRY
Obszary górskie tworzą zwarte kompleksy.
Najstarsze są góry prekambryjskie;
Następna orogeneza kaledońska- g. sylur- g. dewon
130mln lat spokoju
Orogeneza hercyńska- karbon/perm- Skandynawskie, Świętokrzyskie, Wododziałowe
Orogeneza Pacyficzna- od Indochin po Kamczatkę
Orogeneza alpejska
Alpidy – o wyraźnych zarysach jak i łagodne (hałdowe) np. Karpaty, Alpidy, łańcuchy górskie powstałe w wyniku ruchów górotwórczych orogenezy alpejskiej, trwających w kenozoiku Istnieją na wszystkich kontynentach kuli ziemskiej i ze względu na położenie geograficzne wyróżnia się dwie strefy: śródziemnomorsko-himalajską i pacyficzną. Strefa śródziemnomorsko-himalajska rozciąga się od wybrzeży ...
rizmel