PRACA Wspieranie rozwoju mowy u dzieci w wieku przedszkolnym.doc

…………………………………………………

………………………………..

Podyplomowe studia kwalifikacyjne

Pedagogika przedszkolna

M B

Wspieranie rozwoju mowy u dzieci w wieku przedszkolnym

............. 2010

SPIS TREŚCI

WSTĘP…………………………………………………………………………………3

I. Rozwój mowy ze szczególnym uwzględnieniem okresu przedszkolnego……...........4

    1. Prawidłowy model rozwoju mowy u dzieci……………………………………....4

    2. Środowisko kształtowania mowy…………………………………..……………11

    3. Opóźnienie rozwoju mowy – przejaw nieprawidłowości rozwojowych…..…….12

II. Diagnoza i terapia opóźnionego rozwoju mowy w świetle literatury………..……16

    1. Postępowanie badawcze……………………………………………………..…..16

    2. Przebieg postępowania diagnostycznego……………………………………..…16

    3. Terapia opóźnionego rozwoju mowy……………………………………………18

III. Stymulowanie rozwoju mowy podczas zabaw, ćwiczeń i gier u  przedszkolaków……………………………………………………………………21

    1. Zabawy, ćwiczenia i gry oddechowe…………………………………….……....22

    2. Ćwiczenia usprawniające motorykę narządów mowy…………………….….…23

    3. Ćwiczenia słuchowe……………………………………………………..………27

    4. Ćwiczenia fonacyjne…………………………………………………….…........28

    5. Zabawy i ćwiczenia logorytmiczne……………………………………...………29

    6. Inne sytuacje edukacyjne sprzyjające rozwojowi mowy………………..…….…34

    7. Praca z dzieckiem w grupie przedszkolnej – aspekt metodyczny ……...……….38

PODSUMOWANIE I WNIOSKI……………………………………..………………50

BIBLIOGRAFIA…………………………………………………….………………..51

WSTĘP

Mowa odgrywa ważną rolę w społecznym życiu człowieka. Dzięki umiejętności mówienia i rozumienia tekstów słownych jest możliwy kontakt z innymi ludźmi. Mowa nie jest umiejętnością wrodzoną, lecz człowiek nabywa ją w ciągu swego życia osobniczego w kontakcie z mówiącymi ludźmi (B. Rocławski, 1983).

„Mowa jest aktem w procesie porozumiewania się, jej istotą jest przekazywanie dźwiękowe i odbiór słuchowy informacji. Informację przekazuje osoba mówiąca (nazwijmy ją nadawcą), a odbiera rozmówca, którego z kolei nazwiemy odbiorcą. Oba te procesy, tylko dzięki temu, że zarówno nadawca, jak i odbiorca znają, tzn. umieją ten sam powiedzmy język polski” (L. Kaczmarek, 1966, s. 15).

Niniejsza praca poświęcona jest wspieraniu rozwoju mowy u dzieci w wieku przedszkolnym. Opracowana została jako praca dyplomowa kończąca studia podyplomowe z pedagogiki przedszkolnej. Powstała w oparciu o fachową literaturę naukową związaną z opisywaną tematyką. Praca ma charakter opisowy i składa się z trzech rozdziałów. Rozdział pierwszy zawiera rozważania teoretyczne dotyczące prawidłowego rozwoju mowy, środowiska kształtowania mowy oraz opóźnienia w rozwoju mowy jako przejawu nieprawidłowości rozwojowych. W rozdziale drugim przedstawiono w oparciu o fachową literaturę diagnozę i terapię opóźnionego rozwoju mowy. Trzeci rozdział przedstawia sposoby stymulowania rozwoju mowy u przedszkolaków podczas zabaw, ćwiczeń oraz gier. Zawiera on również przykładowe scenariusze wspierających mowę u przedszkolaków podczas zajęć grupowych.

ROZDZIAŁ I

ROZWÓJ MOWY ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM

OKRESU PRZEDSZKOLNEGO

1. Prawidłowy model rozwoju mowy u dzieci

              Zanim dziecko nauczy się wyrażać swe myśli, musi przejść wiele etapów. W ten sposób stopniowo zdobywa umiejętność koordynowania różnych grup mięśni do wytworzenia mowy artykułowanej. Mówienie kształtuje się wolniej i z większym trudem niż inne sprawności motoryczne, rozwija się natomiast zgodnie z dojrzewaniem różnych części aparatu mowy (G. Demelowa, 1979).

              L. Kaczmarek (1982) wyodrębnia cztery okresy kształtowania mowy dziecka:

- okres melodii (0 – 1)

- okres wyrazu (1 – 2)

- okres zdania (2 – 3)

- okres swoistej mowy dziecięcej (3 – 7)

Autor sygnalizuje również istnienie bardzo ważnego okresu przygotowawczego przypadającego na okres życia płodowego (L. Kaczmarek, 1982).

Etap przygotowawczy (zwany wstępnym lub zerowym)

              Okres ten obejmuje 3 – 9 miesiąc życia płodowego. U mającego przyjść na świat dziecka wykształcają się narządy mowne i rozpoczyna się już ich funkcjonowanie (G. L. Flanagan, 1973). Jak podaje G. Clauser (za: L. Kaczmarek, 1982) czteromiesięczny płód odczuwa rytm balansu podczas chodu matki, natomiast siedmiomiesięczny bicie serca matki). Dziecko jeszcze przed urodzeniem zapoznaje się ze światem dźwięków. Po urodzeniu rozpoznaje głos matki, a także potrafi odróżnić go od głosu innej kobiety (M. Kielar – Turska, M. Białecka – Pikul, 2000).

Etap melodii

              Okres od 0 do 1 roku życia. W ciągu pierwszych 3 – 4 miesięcy życia dziecka większość kontaktów z matką ma formę interakcji twarzą w twarz i występuje w czasie karmienia, czynności pielęgnacyjnych oraz zabawy. Te pierwsze interakcje mają znaczenie zarówno dla rozwoju systemu komunikowania się między matką a dzieckiem jak również dla powstania silnego przywiązania.

Początkowo dziecko komunikuje się z dorosłymi za pomocą krzyku. To po krzyku matka poznaje czy dziecko jest głodne, czy jest mu mokro, zimno. Dziecko zaczyna kojarzyć, że ilekroć krzyczy tylekroć zjawia się matka i jest to pierwsze ich porozumienie. Krzyk jest też ćwiczeniem narządu oddechowego.

W 2 – 3 miesiącu życia niemowlę zaczyna wydawać różne dźwięki (głużenie albo gruchanie) towarzyszące nieskoordynowanym ruchom kończyn oraz całego ciała. Głużenie to nieświadome ćwiczenie narządów artykulacyjnych, ale jeszcze nie mowa. W głużeniu wyróżnia się samogłoski, spółgłoski, grupy samogłoskowe oraz spółgłoskowe. Głużą wszystkie dzieci również głuche (G. Demel, 1996). W okresie gruchania niemowlę zaczyna przygotowywać się do wydawania podstawowych dźwięków mowy. W mózgu powstają pierwsze skojarzenia: między wydawanymi dźwiękami, dźwiękami odpowiadającymi im ruchami aparatu artykulacyjnego (H. Spionek, 1969).

W drugiej połowie pierwszego roku życia dostrzegamy inny przejaw wokalizacji tzw. gaworzenie. Jest to czynność zamierzona, która polega na powtarzaniu i naśladowaniu dźwięków mowy. Dzięki nabywaniu takich cech jak spostrzegawczość, koncentracja uwagi dziecko ponawia próby wydawania dźwięków, naśladuje te, które wydało przypadkowo, jak również te, które zasłyszało w swym otoczeniu. Na tym etapie rozpoczyna się „zabawa dźwiękiem”, która jest symptomem uwagi, woli oraz treningiem słuchowym.

Obydwie formy prewokalne (głużenie i gaworzenie) potwierdzają dokonujące się w mózgu dziecka zmiany rozwojowe. Dziecko zaczyna kojarzyć obraz otaczających je przedmiotów z ich dźwiękowym odpowiednikiem. Dziecko zaczyna rozumieć to, co do niego mówimy, a także podejmować próby wymawiania pierwszych wyrazów, które są nazwami przedmiotów. Pod koniec pierwszego roku życia dziecko spełnia proste polecenia. Może to świadczyć o rozumieniu zawartej w nich treści. Pojawiają się pierwsze wyrazy: mama, tata, baba itp. (E. M. Minczakiewicz, 1997).

Do komunikowania się z otoczeniem małe dziecko wykorzystuje zachowania niewerbalne, używając takich środków jak: płacz, spojrzenie, ruchy ciała, gesty, mimika, a także wokalizacja (M. Kielar – Turska, M. Białecka – Pikul, 2000). Już     K. Darwin (za: E. Hurlock, 1960) twierdził, że płacz u noworodków rozwinął się jako środek dostarczania informacji o stanie dziecka. Wyróżniono kilka form płaczu w zależności od siły i ciągłości krzyku, barwy oraz opisano ich funkcje. Płacz podstawowy charakteryzuje się monotonnym, przerywanym krzykiem. Płacz z bólu cechuje krzyk z nagłym początkiem, którego siła narasta: jest głośny, przeraźliwy, ostry. Płacz gniewny natomiast odznacza się silnym podnieceniem, poczerwienieniem twarzy, przerywanymi łkaniami i długim czasem trwania. Płacz ma również wartość komunikacyjną. Ok. 4 miesiąca dziecko płacze, gdy dorosły przestaje się z nim bawić. W 5 miesiącu wzmaga się krzyk, gdy obcy dorosły zwróci na dziecko uwagę.

W 9 miesiącu dziecko płacze, gdy opiekunka zbliży się do innego dziecka. S. Woltera i R. Eryting przedstawili kategoryzację gestów wyróżniając dwie ich grupy: gesty wskazujące i gesty reprezentujące. Gesty wskazujące pojawiają się w okresie między 9 a 13 miesiącem życia dziecka i wyrażają prośbę o przedmiot, podawanie przedmiotu dorosłemu, pokazywanie przedmiotu oraz wskazywanie przedmiotu. Gesty reprezentujące tworzą względnie trwałe układy ruchów ciała, rąk, mimiki, którym odpowiadają znaczenia. Gesty te zastępują, bądź reprezentują informacje i występują powyżej 14 miesiąca życia. Obie kategorie gestów używane są przez dzieci w celach komunikacyjnych i odgrywają ważną rolę w rozwoju językowym (M. Kielar – Turska, M. Białecka – Pikul, 2000). Dla porozumiewania się dziecka w okresie prewerbalnym charakterystyczna jest komunikacja ostensywna, która polega na zwracaniu uwagi na obiekty w otoczeniu przez ich wskazywanie. G. Butterworth (za: M. Kielar – Turska, M. Białecka – Pikul) wskazują, że istnieją dwa rodzaje gestów w komunikacji ostensywnej:

- protoimperatywy służące wpływaniu na interlukatora w celu uzyskania własnego obiektu,

- protodeklaratywy będące sposobem komentowania aktualnego stanu rzeczy i wywierania wpływu na uwagę odbiorcy (2000).

              Zdaniem Vili gesty wskazywania pomagają niemowlętom w wieku 6 – 7 miesięcy osiągnąć rzecz, której pragną, natomiast po 8 – 10 miesięczne niemowlęta przez gest skupiają zainteresowanie partnera na obiekcie, którym są zainteresowane, a 12 – 16 miesięczne zaczynają już łączyć gesty i wiążą je ze słowami                         (za: M. Kielar – Turska, M. Białecka – Pikul, 2000).

              W okresie niemowlęcym można obserwować bogatą mimikę wyrażającą przeżycia dziecka i będącą zarazem środkiem komunikowania się z otoczenie. Wyraźną wartość komunikacyjną ma uśmiech, ponieważ dziecko uśmiechając się nie tylko komunikuje zadowolenie czy sympatię, ale także wzbudza pozytywne reakcje u dorosłego, przedłuża interakcję, wywołuje jego uśmiech.

Jak podaje Beko – Gleason wczesne kontakty matki z dzieckiem realizowane za pomocą środków niewerbalnych i werbalnych (ze strony matki) nazwane zostały konwersacjopodobnymi. Mają one ogromne znaczenie dla dalszego rozwoju językowych i komunikacyjnych kompetencji dziecka. Poprzez kontakty konwersacjopodobne dziecko odkrywa rytm komunikacyjny i otrzymuje materiał językowy niezbędny do uczenia się języka. Zachowania komunikacyjne dorosłego wpływają na kształtowanie się zachowań komunikacyjnych u dziecka                     (za: M. Kielar – Turska, M. Białecka – Pikul, 2000).

Okres wyrazu

Obejmuje drugi rok życia dziecka (1 – 2). Dziecko używa już wielu samogłosek prócz nosowych. Wymawia znaczną ilość spółgłosek np. p. b, m, t, d, n, t, ś czasem ć, pozostałe zastępuje innymi o zbliżonym miejscu artykulacji. Upraszcza natomiast grupy spółgłoskowe utrwalając sobie w ten sposób kontakt werbalny z otoczeniem. Charakterystyczne jest wymawianie pierwszej sylaby lub końcówki. W miarę rozwoju sprawności artykulacyjnej, dziecko coraz precyzyjniej posługuje się narządami mownymi, nowymi słowami pojawiającymi się w licznych sytuacjach życiowych. Następują również u dziecka znaczne postępy w zakresie rozumienia wypowiedzi otoczenia (E. M. Minczakiewicz, 1997).

Okres zdania

Okres ten przypada na 2 – 3 rok życia dziecka. Mowa dziecka ulega dalszemu doskonaleniu. Dziecko powinno już wypowiadać głoski:

- wargowe: p, b, m oraz zmiękczone pi, bi, mi

- wargowo – zębowe: f, w, fi, wi

- środkowojęzykowe: ś, ź, ć, dź, ń, ki, gi

- tylnojęzykowe: k, g, ch

- przedniojęzykowo – zębowe: t, d, n

- przedniojęzykowo – dziąsłowe: l

Pod koniec tego okresu mogą się pojawiać głoski s, z, c, a nawet sz, ż, cz, dż (E. Demel, 1996). Trudniejsze głoski zastępowane są łatwiejszymi do wymówienia (dokonuje substytucji). Zniekształcenia głosek należy tłumić zbyt słabą jeszcze sprawnością artykulacyjną narządów mowy dziecka. Istotna dla tego okresu jest świadomość wymawiania głosek. Dziecko wie jak dana głoska powinna brzmieć prawidłowo, chociaż realizuje ją często nieprawidłowo.

Okres swoistej mowy dziecięcej – swoistych form językowych

              Okres ten przypada na 3 – 6 (7) rok życia dziecka. W tym wieku dziecko posługuje się rozbudowanymi sygnałami dwuklasowymi, chociaż układ zasad budowania zdań nie jest jeszcze w pełni utrwalony (E. M. Minczakiewicz, 1997).

Rozwój mowy w trzecim roku życia

Dziecko 3 letnie rozumie to, co do niego mówimy, jeżeli treść naszych wypowiedzi nie wybiega poza jego wcześniejsze doświadczenia, spełnia polecenia zawierające znane mu wyrazy, np. wskazuje części twarzy, ciała, przynosi przedmioty, próbuje wykonywać codzienne czynności według podanych ilustracji słownych, pytane – podaje swoje imię. Trzylatek komunikuje się z otoczeniem za pomocą kilkuwyrazowego zdania, mówi chętnie i dużo. Opowiada o tym, co aktualnie widzi, „myśli głośno”, mówiąc również do siebie. W jego wypowiedziach można dostrzec poszczególne kategorie gramatyczne, chociaż obserwuje się jeszcze wiele form niewłaściwych, które jednak z czasem ulegną poprawie (np. Nie mam spodniów). Dziecko zaciekawia otaczający je świat, zaczyna zadawać wiele pytań. Początkowo nie są one jeszcze jasno sprecyzowane.

Trzyletnie dziecko powinno wymawiać prawidłowo następujące dźwięki: [a, o e, y, u, i, ą, ę, p, m (także zmiękczone: pi, bi, mi), f, w (fi, wi), t, d, n, ń, l (li), ś, ź, ć, dź, k, g (ki, gi), ch, j, ł], chociaż zdarza się u niektórych dzieci wymawianie konsekwentne głosek [t, d] zamiast [k, g] oraz mylenie głoski [ch] i [f]. Jeśli dźwięki te nie pojawiają się u czterolatka należy zgłosić dziecko do logopedy.

Zdarza się także, że w trudnych wyrazach, w których spółgłoski znajdują się obok siebie mogą być one opuszczane lub zastępowane innymi dźwiękami, np. [pła] zamiast pchła, [długopiś] - długopis.

Głoski [s, z, c, dz] zaczynają być wymawiane prawidłowo, chociaż bywają jeszcze (do 4 roku życia) artykułowane jako [ś, ź, ć, dź]. Podobnie głoski pojawiające się jako ostatnie w artykulacji dziecka: [sz, ż, cz, dż] może jeszcze zastępować [ś, ź, ć, dź] ale również może być zastępowane przez [s, z, c, dz]. W miejscu  [r] coraz częściej pojawia się [l] a nie jak dotychczas [j]. Wypowiedzi osób dorosłych są wzorem, według którego dziecko uczy się mówić i powinny być zawsze pełne i poprawne, a wszystkie głoski wymawiane prawidłowo. Rodzice, dziadkowie i inni dorośli z najbliższego otoczenia dziecka są źródłem prawidłowych wzorów językowych. Dziecko słyszy i potrafi zróżnicować wymowę prawidłową , np. [samolot] i [siamolot], jego słuch fonematyczny jest już rozwinięty (D. Emiluta – Rozya, 2006).

Posługiwanie się językiem na opisanym wyżej poziomie zapewnia dziecku sprawne funkcjonowanie w społeczeństwie. Potrafi ono zakomunikować swoje potrzeby, odpowiedzieć na stawiane mu pytania a także zapytać o interesujący je fragment rzeczywistości. Prawidłowy rozwój językowy daje dziecku poczucie bezpieczeństwa, to dzięki językowi można, bowiem porządkować otaczający świat, nauczyć zasad obowiązujących w społeczeństwie (J. Cieszyńska, M. Korendo, 2008).

Rozwój mowy w czwartym roku życia

Czterolatek rozumie i wykonuje polecenia nauczyciela. Rozumie dłuższe wypowiedzi, w których występują przyimki: pod, na, do, w, przed, obok, za. itp. Rozpoznaje kolory, otrafi mówić o przeszłości, przyszłości a nie tylko teraźniejszości. Zadaje bardzo dużo pytań, które podyktowane są ciekawością i są precyzyjne. Dziecko nie pyta tylko co to? ale także – jakie jest? po co to? dlaczego tak się dzieje? Na wszystkie pytania dziecka trzeba odpowiadać cierpliwie i wyczerpująco, ponieważ w ten sposób pobudzamy nie tylko rozwój mowy dziecka, ale także i intelektu.

Dziecko wykazuje ogromną chęć porozumiewania się oraz dzielenia się swoimi spostrzeżeniami, często nie wystarczają mu zapamiętane środki językowe. W wypowiedziach dziecka czteroletniego dostrzec można neologizmy językowe, formy nie używane przez dorosłych np. „Tata to duży czytacz”, bo często czyta gazetę. Te śmiesznie brzmiące neologizmy nie należy utrwalać. Zawsze po takiej wypowiedzi trzeba podać dziecku prawidłową nazwę.

Wymowa czterolatka staje się bardziej precyzyjna dzięki dalszemu usprawnianiu się narządów artykulacyjnych i pionizacji przedniej części języka. Głoski [s, z, c, dz], powinny już brzmieć twardo i  podobnie jak [ś, ź, ć, dź] powinny być wymówione z „zamkniętymi” zębami. Język nie może wsuwać się między zęby. Wymowa międzyzębowa musi zostać skorygowana przez logopedę, nie ustąpi samoistnie, bo nie jest cechą wymowy dziecięcej.

U niektórych dzieci obserwujemy artykulację głoski [l], przechodzącą w dźwięk drżący [r] lub nawet pełne wymówienie głoski [r]. Dziecko mówi [lower] lub [rower]. Jedna i druga wymowa jest prawidłowa.

Niekiedy pojawiają się też głoski [sz, ż, cz, dż], ale ich wymawianie jako [s, z, c, dz ]a także [r] jako [l] jeszcze w tym okresie jest prawidłowością rozwojową. Nieprawidłowe będzie natomiast zastępowanie głoski [r] przez [ł]. W momencie, gdy dziecko zamiast [rakieta] powie [łakieta]  to taka wymowa już nie mieści się w normach dla wieku. Grozi to przekształceniem [ł] w zdeformowane [r] wymawiane w tylnej części jamy ustnej, co będzie wymagało oddziaływania logopedycznego (D. Emiluta – Rozya, 2006).

Rozwój mowy w piątym roku życia

Wypowiedzi dziecka są już wielozdaniowe. Jest już kolejność zdarzeń i zależności przyczynowo – skutkowe. Pięciolatek chętnie opowiada o tym, co się działo w przedszkolu, o filmie, który oglądał, lub o bajce, którą przeczytała mama. Potrafi wyjaśnić znaczenie wielu słów. Wypowiedzi dziecka są już prawidłowe pod względem gramatycznym. Dziecko chętnie poprawia siebie i innych, np. młodsze rodzeństwo.

Wymowa doskonali się. Głoska [...