PRAWO KARNE I WYKROCZEŃ
dr hab. Ryszard Dębski
Podręczniki: „Prawo karne” Lech Gardocki (ta książka ma przykłady) „Prawo karne, część szczególna: Jacek Giezek, Marek Bojarski, Zofia Sienkiewicz
Prawo karne może być w dwóch znaczeniach: a) węższym – dziedzina prawa, która określa jakie czyny są przestępstwem, jakie kary grożą za te przestępstwa, oraz jakie zasady odpowiedzialności karnej (inaczej prawo karne materialne) b) szerszym – prawo karne to oprócz prawa materialnego także prawo karne procesowe oraz prawo karne wykroczeń.
Prawo karne składa się z: 1) nauka o ustawie karnej – dosyć rozlega dziedzina, mówi o obowiązywaniu ustawy karnej wg czasu, popełnienia miejsca popełnienia i obywatelstwa (działanie ustawy karnej w przestrzeni i na terenie międzynarodowym tzw. prawo karne interterytorialne – odpowiedzialność za granicą obywatela innego kraju) 2) nauka o przestępstwie – najtrudniejsza dziedzina, rozwinęła się dosyć późno, XIX i X wiek 3) nauka o karze i innych środkach penalnych – czyli penologia(to będziemy musieli opracować sami) 4) nauka o przestępstwach w szczególności – część szczególna prawa karnego, nauka o poszczególnych typach przestępstw. Rozdziały: a) przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu b) przestępstwa przeciwko mieniu c) przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu powszechnemu d) przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji 5) nauka – historia doktryn prawno – karnych (do tego będziemy się odwoływać) w tym rozważanie o tym, czy mamy prawo do karania i czemu ono służy (dlaczego karać?)
Szeroko rozumiane prawo karne (czyli zespół obowiązujących przepisów) obejmuje 3 grupy norm: 1) normy określające są rozumiane jakie czyny są przestępstwami lub wykroczeniami 2) normy określające na jakich zasadach oparta jest odpowiedzialność za te czyny 3) normy określające jakie kary i inne środki penalne stosuje się wobec sprawców tych czynów. Te grupy norm tworzą prawo karne szeroko rozumiane
CECHY PRAWA KARNEGO: Prawo pozytywne (obecnie obowiązujące) ma kilka cech, które wyróżniają prawo karne spośród innych gałęzi prawa:
1) prawo karne to wyjątkowość, to prawo granic, to nieprzekraczalne granice. Prawo karne stwarza granice, których nikomu przekroczyć nie wolno. Prawo to nie ma zadań organizatorskich (inne dziedziny prawa to prawa sektorów, bo organizują życie np. prawo pracy reguluje stosunki między pracodawcą a pracownikiem, prawo rodzinne reguluje stosunki dotyczące zawierania małżeństw, oraz prawo spadkowe czy prawo cywilne). Prawo karne nie nadaje się do regulowania życia społecznego. Prawo to stawia granice w różnych dziedzinach np. bariera w prawie rodzinnym: nie wolno mieć drugiej żony jeśli pozostaje w związku małżeńskim, bądź jeśli ktoś nie wypełnia obowiązków alimentacyjnych to barierą jest to, że nie wolno uporczywie nie płacić świadczeń alimentacyjnych, doprowadzając do niemożności zaspakajania potrzeb życia. Prawo karne stawia barierę, nie koniecznie w tym samym miejscu co w prawie cywilnym czy w prawie rodzinnym. Można działać bezprawnie, ale nie jest to jeszcze wtedy przestępstwem.
Art. 288. Kodeksu Karnego § 1. Kto cudzą rzecz niszczy, uszkadza lub czyni niezdatną do użytku, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
§ 2. W wypadku mniejszej wagi, sprawca podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.
§ 3. Karze określonej w § 1 podlega także ten, kto przerywa lub uszkadza kabel podmorski albo narusza przepisy obowiązujące przy zakładaniu lub naprawie takiego kabla.
§ 4. Ściganie przestępstwa określonego w § 1 lub 2 następuje na wniosek pokrzywdzonego.
Samo zniszczenia mienia nie jest jeszcze przestępstwem tylko czynem bezprawnym, natomiast przestępstwem jest dopiero umyślne zniszczenie mienia. Prawo karne nie jest do regulowania życia społecznego. Jeśli się czegoś nie karze, to nie znaczy, że się to popiera np. prostytucja nie jest przestępstwem, a przecież jej nie popieramy.
Art. 218. § 1. Kto, wykonując czynności w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, złośliwie lub uporczywie narusza prawa pracownika wynikające ze stosunku pracy lub ubezpieczenia społecznego, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. § 2. Osoba określona w § 1, odmawiająca ponownego przyjęcia do pracy, o której przywróceniu orzekł właściwy organ,podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.§ 3. Osoba określona w § 1, która będąc zobowiązana orzeczeniem sądu do wypłaty wynagrodzenia za pracę lub innego świadczenia ze stosunku pracy, obowiązku tego nie wykonuje- podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 3.
I tak, jeśli ktoś złośliwie lub uporczywie narusza prawa pracownika to jest przestępstwo, ale natomiast np. jednorazowe niewypłacenie świadczenia pracownikowi to jest bezprawie a nie przestępstwo. Gdy pójdzie do sądu pracy to wynagrodzenie to otrzyma.
2) Prawo karne ma charakter imperatywny tzn. bezwzględnie obowiązujące, dotyczy każdego, kto naruszył normę. Wiele dziedzin prawa ma charakter dyspozytywny, podajemy się bądź nie (np. w prawie cywilnym kwestia wolności umów, możemy korzystać ze wzoru , chyba, że kupujący i sprzedający umówi się inaczej). Prawo karne stosuje się niezależnie od tego czy strony sobie tego życzą.
3) Prawo karne ma charakter wartościujący tzn. normatywny. Każdy czyn, który jest opisany w prawie karnym ma wartość ujemności, co najwyżej jest różny ten stopień ujemności. Każdy czyn opisany w ustawie jest niepożądany społecznie – uznany za społecznie szkodliwy. Prawo karne może zabronić tylko czynów społecznie szkodliwych. Najpierw właśnie trzeba wykazać jaka jest szkodliwość czynu. Nieporządność czynu jest stopniowalna, są czyny mniej lub więcej niepożądane, np. zabicie człowieka jest czynem bardziej niepożądanym niż zniszczenie mienia. Kara powinna odpowiadać wadze czynu. Zawsze wadze szkodliwości społecznej czynu musi odpowiadać kara
4) Prawo ma charakter subsydiarny tzn. pomocniczy. Ta cecha prawa jest cechą sporną wśród specjalistów z prawa karnego. Jedni przedstawiciele, włącznie z naszym panem doktorem uważają , iż prawo karne ma charakter pomocniczy, gdyż jest prawem autonomicznym. Np. „ kto zabija człowieka, podlega karze”. Nawet gdybyśmy tę normę usunęli, nie oznaczałoby to wzrostu zabijania ludzi, gdyż obowiązują nas jeszcze normy kulturowe (moralne) Prawo karne jest ultimaracio - można zastosować wtedy, kiedy żadna inna regulacja nie jest wykorzystana. Natomiast druga strona uważa, iż prawo karne nie jest prawem samodzielnym. Prawo karne jest ostatnim argumentem, kiedy żadna inna regulacja nie jest skuteczna. Służy ono wzmocnieniu normom prawnym np. kto zabija podlega karze tzn. normę moralną uznaje za prawną i wzmacnia ją karą
CELE PRAWA KARNEGO: Zapobieganie popełnianiu przestępstw (najważniejszy cel). Prawo karne patrzy w przyszłość, należy zapobiegać niepożądanym zachowaniom. Wyróżnić możemy dwie drogi zapobiegania naruszania dóbr: a) przez zagrożenie karą opisaną w ustawie, które powoduje wzmocnienie dóbr b) przez stosowanie kar i innych środków penalnych wobec osób, które popełniły czyny zabronione. Jest to element powściągliwy wobec sprawcy.
FUNKCJE PRAWA KARNEGO: 1) ochronna, dzieli się na: a) prewencyjna – polega na tym, że prawo karne oddziałując groźbą stosowania kary zawartej w ustawie informuje o zastosowaniu kar. Prawo karne stwarza pewien powściągliwość psychiczną i kształtuje społeczne oceny co do wartości dóbr. Stanowi kontrargument aby nie zachowywać się w dany sposób. b) represyjno – resocjalizacyjna – polega na ochronie pewnych dóbr przed osobami, które już te dobra naruszyły. Funkcja ta nastawiona jest na sprawcę. Zapobiegamy powrotowi do czynienia przestępstw w następujący sposób: - resocjalizacja – w sprawcę wpaja się wartości przyjęte w społeczeństwie. Resocjalizować można np. poprzez naukę zawodu. - poprawa jurydyczna – sprawca ze względów praktycznych nie popełni przestępstwa, gdyż mu się to nie kalkuluje (np. jeśli będzie duża wykrywalność przestępstw i karalność za nie, wtedy przestępcy nie będzie się opłacało popełniać przestępstwa) - izolacja przestępcy od społeczeństwa i uniemożliwienie mu fizycznie dokonywania nowych przestępstw (pozbawienie wolności) - eliminacja poprzez środki eliminacyjne np. zakaz wykonywania zawodu – lekarz, zakaz prowadzenia pojazdu) - eliminacja przestępcy ze społeczeństwa na zawsze (kara dożywotniego pozbawienia wolności oraz kara śmierci)
2) gwarancyjna – jest to funkcja fundamentalna, funkcja równoprawna z funkcja ochronną. Pojawiła się w czasach oświecenia jako postulat. Chodziło o to, że większą tragedią było to jeśli obywatel bał się państwa niż jeśli obywatel bał się popełnienia przestępstwa. Prawo karne powinno wyrażać określać co jest przestępstwem, wskazać wyraźnie reguły odpowiedzialności za zachowanie, których prawo karne nie uważa za przestępstwo. Funkcja gwarancyjna skierowana jest przeciwko władzy, dlatego nasi politycy nie mówią o tej funkcji. Gwarancje te powinny być spełniane poprzez następujące zasady:
a) Nullum crimen sine lege – nie ma przestępstwa bez ustawy jest to jedna z najważniejszych zasad prawa karnego, jest istotnym składnikiem idei państwa prawa. W końcu doceniono prawo karne. Uważano, że jeśli będzie właściwie użyte to stworzy możliwości rozwoju społeczeństwa. Obywatel nie może obawiać się państwa. Prawo karne ma chronić jednostkę przed arbitralnym posługiwaniem się represją karną przez organy państwowe. Zasada ta została uroczyście sformułowana w art. 5 oraz 8 Deklaracji o Ochronie Praw Człowieka i Obywatela z 1789 roku. Uznana została za zawierającą jedno z podstawowych praw człowieka. W polskim prawie zasada ta została sformułowana w art. 42 Konstytucji RP („Odpowiedzialności karnej podlega tylko ten kto dopuścił się czynu zabronionego przez ustawę obowiązująca w czasie jego popełnienia). W 1813 roku w Kodeksie Karnym Bawarskim, potem już we wszystkich kodeksach. Wcześniej jednak przed Deklaracją Praw Człowieka zasada ta pojawiła się w Konstytucji Stanów Maryland. Zasada ta oznacza, że nikt nie może być ukarany za przestępstwo, jeżeli ten czyn nie został nie został przez popełnieniem uznany za przestępstwo. Cechą przestępstwa jest określoność czynu w ustawie – jest to warunek konieczny
Zasadę tę możemy rozbić na 5 postulatów (zasad) wynikających z tej zasady
1) nullum crimen siene lege scripts - nie ma przestępstwa bez ustawy pisanej. Zasada ta mówi, że prawo karne musi być prawem pisanym i zawartym w ustawie. Są niestety zachowania naganne, które nigdy nie będą spisane i traktowane jako przestępstwo (np. niewierność małżeńska, samobójstwa). Zasada ta skierowana jest do sędziego – nie wolno mu ukarać kogokolwiek za czyn nie spisany w ustawie. Zaprzeczeniem tej zasady jest zakaz prawa zwyczajowego. Zwyczaj może wyłączyć odpowiedzialność karną np. zwyczaj śmingusa dyngusa. Zwyczaj może działać w prawie karnym, może ograniczać karalność np. karcenie małoletnich – jest to prawo zwyczajowe, problem polega jedynie w zakresie tego prawa zwyczajowego, na ile się pozwala. Zwyczaj zmniejsza zakres odpowiedzialności karnej
2) nullum crimen siene lege stricta – nie wolno karać za takie czyny, które nie są zakazane wprost. Prawo polega na zasadach. Przepis ma wyraźnie określać co jest zabronione, musi być wprost napisane. Zasada ta skierowana jest do sędziego. Zaprzeczeniem tej zasady jest zakaz analogii. Analogia z ustawy. W tym przypadku wnioskowanie opiera się na stwierdzeniu podobieństwa między faktem unormowanym i nie unormowanym i na tej podstawie następuje wiązanie takich samych skrótów prawnych z faktem nieunormowanym, jakie są wiązane przez przepisy prawa z faktem unormowanym. Istotne podobieństwo faktów decyduje o zastosowaniu analogii. Cechą wyróżniająca analogii legis (z ustawy) jest to, że jej podstawą zawsze jest konkretny przepis prawny, który musi być wskazany we wnioskowaniu podmiotu przeprowadzającego wnioskowanie. Analogia legis opiera się na założeniu, że ustawodawca poddaje konsekwentnie takiej samej regulacji prawnej tzn. wiąże takie same konsekwencje prawne stanu rzeczy w sposób istotny podobny do siebie. Rozumienie to wyraża zasada: Tam gdzie jest ta sama racja (uzasadnienie), powinno być takie samo uregulowanie prawne. Analogia jest dopuszczalna ale tylko na korzyść sprawcy. Nie wolno tworzyć typów przestępstwa na zasadzie analogii. W przypadku analogii budujemy nową regułę obok istniejącej już Odróżnienie analogii legis od wykładni rozszerzającej: w obu przypadkach mamy do czynienia z rozszerzeniem bądź zakresu zastosowania hipotezy, bądź zakresu normowania dyspozycji danej normy na przypadki wprost w tej normie nieokreślone. Dominuje pogląd, że wykładnia rozszerzająca musi mieścić się w ramach możliwego znaczenia słownikowego danej nazwy, podczas, gdy analogia poza to znaczenie wykracza (nawet poza zakres wykładni rozszerzającej). Wykładnia rozszerzająca ma szerszy zakres, poszerza przepis
x
...
jkaliteea