Słownik pojęć obywatelskich.pdf

John F. Kennedy powiedział: „Nie pytaj, co kraj może zrobić dla ciebie, pytaj, co ty możesz

zrobić dla kraju!”. Siła i trwałość państwa zależy przede wszystkim od tego, czy obywatele

wypełniają swoje obowiązki wobec niego i kultywują obywatelskie cnoty.

Słownik pojęć obywatelskich

ADMINISTRACJA PUBLICZNA

tworzą ją wszystkie instytucje i urzędy, których zadaniem jest bezpośrednie, praktyczne

zarządzanie różnymi dziedzinami życia społecznego. W Polsce administrację publiczną rządowa ma

dwa poziomy: centralny (rząd) i wojewódzki (wojewodowie). Administrację samorządową tworzą

wzajemnie niezależne władze wykonawcze samorządów gminnych, powiatowych i wojewódzkich.

ANARCHIA (anarchizm)

brak rządu. Anarchiści uważają, że ludzie są z natury dobrzy i mogą sami kierować swoimi

sprawami, wszystkie decyzje podejmując jednomyślnie. Zdaniem anarchistów państwo jest złe i

niepotrzebne, bo ogranicza wolności stosuje przymus. W języku potocznym anarchia znaczy tyle,

co bezład, chaos wynikający z braku władzy.

AUTORYTARYZM

ustrój polityczny oparty na władzy mniejszości (jednostki) oraz odrzuceniu demokracji i

parlamentaryzmu. Państwo autorytarne odmawia obywatelom większości praw politycznych, nie

wtrąca się jednak w ich życie prywatne. Dla zwolenników państwa autorytarnego najważniejsza jest

silna i stabilna władza, niezależna od opinii ogółu obywateli.

BEZROBOCIE

sytuacja, gdy osoby zawodowo czynne (tzn. w wieku od 18do65 lat), które chcą pracować, nie

mogą znaleźć żadnego zajęcia. Poziom bezrobocia w danym kraju (województwie, mieście) wyraża

stopa bezrobocia, którą oblicza się, dzieląc liczbę bezrobotnych przez liczbę ludzi zawodowo

czynnych (tzw. siła robocza). Niewielkie bezrobocie jest stałą cechą gospodarki wolnorynkowej -

wynika z ruchliwości ludzi, którzy np. sami rezygnują z pracy, poszukując bardziej opłacalnego czy

ciekawego zajęcia albo zmieniając miejsce zamieszkania. Znacznie groźniejsze jest bezrobocie

wysokie (powyżej 10%), będące poważnym problemem społecznym, któremu państwo stara się

zaradzić, prowadząc odpowiednią politykę (np. finansując kursy, na których bezrobotni mogą

zdobyć nowe kwalifikacje).

BUDŻET

plan dochodów i wydatków. Roczny budżet państwa przygotowuje rząd, a uchwala parlament. Z

deficytem budżetowym mamy do czynienia, jeśli suma planowanych wydatków państwa jest

wyższa od sumy jego dochodów. Nadwyżka budżetowa powstaje z kolei wtedy, gdy dochody

państwa są wyższe od jego wydatków. Budżet gminy (powiatu, województwa) przygotowuje

zarząd, a uchwala rada gminy (rada powiatu, sejmik wojewódzki).

CENZURA

urzędowa kontrola różnych rodzajów wypowiedzi (książki, gazety, filmy, programy telewizyjne i

radiowe, teksty piosenek) pod względem ich zgodności z ideologią głoszoną przez władzę lub

powszechnie uznawanymi zasadami religii czy moralności. Jeśli do takiej kontroli dochodzi przed

upowszechnieniem wypowiedzi, mówimy o cenzurze prewencyjnej, jeśli po jej opublikowaniu o

cenzurze represyjnej. Szczególnie silna była cenzura prewencyjna w państwach totalitarnych nie

tylko nie dopuszczała ona do rozpowszechniania treści niegodnych z obowiązującą ideologią, ale w

dodatku zabraniała zaznaczania miejsc, w których nastąpiła cenzorska ingerencja. We

współczesnych państwach demokratycznych stosowanie cenzury prewencyjnej jest zabronione.

Dozwolona jest natomiast cenzura represyjna sąd może nakazać wstrzymanie dalszego

rozpowszechniania wypowiedzi z powodu naruszenia obowiązujących norm prawnych czy

obyczajowych (np. wypowiedzi antysemickiej bądź obrażającej uczucia religijne).

CONSENSUS

(konsensus) powszechna zgoda co do tego, która droga postępowania w danej sytuacji jest

najlepsza. W odróżnieniu od kompromisu osiągnięcie konsensusu nie wymaga wzajemnych

ustępstw. Najczęściej słowa consensus używamy w odniesieniu do ważnych zagadnień polityki

państwowej.

CZYNNIKI WYTWÓRCZE

wszystko to, czego używa się, aby wytworzyć różnego rodzaju dobra i usługi. Wyróżniamy trzy

podstawowe kategorie czynników wytwórczych: zasoby ludzkie (np. liczba pracowników, ich

wykształcenie, umiejętności, stan zdrowia, poziom motywacji), zasoby naturalne (np .ropa

naftowa, węgiel, ziemia, lasy) i zasoby kapitałowe (np.maszyny, budynki, drogi).

DEMOKRACJA

dosłownie: władza ludu (z greckiego demos lud, kratos władza). W swoim podstawowym

znaczeniu demokracja oznacza typ ustroju, w którym władzę sprawuje całe społeczeństwo, a

decyzje podejmowane są zgodnie z wolą większości. Demokracja bezpośrednia, z którą mieliśmy do

czynienia w starożytnych Atenach, polegała na bezpośrednim udziale wszystkich obywateli w

rządzeniu. Jest ona jednak możliwa tylko w małych grupach. We współczesnych państwach

obywatele wybierają swoich przedstawicieli, którzy sprawują władzę w imieniu wyborców ten typ

demokracji nazywamy pośrednią albo przedstawicielską. Obecnie często mówiąc o demokracji,

mamy na myśli nie tyle ustrój, w którym decyduje większość (demokracja wyborcza lub

elektoralna), ile złożony system społeczno polityczny, charakteryzujący się specyficzną

kulturą demokratyczną (aktywny udział obywateli w życiu publicznym, wysokie standardy

etycznego (polityków) i zapewniający konstytucyjną ochronę praw jednostki. Bardziej precyzyjnie

taką demokrację należałoby nazywać konstytucyjną bądź liberalną.

DYKTATURA

władza jednostki lub grupy, zdobyta zwykle przemocą i dzięki niej też utrzymywana.

W dyktaturze nie ma wolnych wyborów partii politycznych, a prawa człowieka i obywatela są często

łamane.

EKONOMIA

często używa się tego słowa zamiennie z pojęciem gospodarka" wtedy oznacza tę dziedzinę życia

społecznego, która zajmuje się wytwarzaniem dóbr i usług oraz ich podziałem i wykorzystywaniem.

Ekonomia to jednak także nauka badająca prawa rządzące produkcją i podziałem dóbr, a także

stale poszukująca bardziej efektywnych rozwiązań gospodarczych.

EKSPORT

sprzedaż za granicę towarów i usług (np.bankowych, transportowych, turystycznych,

ubezpieczeniowych czy pocztowych) wyprodukowanych w danym kraju.

FEDERACJA

związek państw, które wspólnie powołują rząd federalny i przekazują mu część swoich

kompetencji. Władze poszczególnych krajów wchodzących w skład federacji zachowują jednak

bardzo dużo uprawnień i w pełni autonomicznie zarządzają sprawami wewnętrznymi. Przykładami

państw federacyjnych są: RFN, Szwajcaria, Stany Zjednoczone i Kanada.

GMINA

najmniejsza jednostka podziału terytorialnego państwa. Termin ten oznacza zarówno określony

obszar, jak i zamieszkujących go ludzi. W Polsce gmina jest wspólnotą mieszkańców i podstawową

jednostką samorządu terytorialnego. Władze sprawują w niej przedstawiciele ogółu mieszkańców.

Gmina poza zadaniami własnymi wykonuje także zadania zlecone przez państwo i pozostaje pod

jego nadzorem.

GOSPODARKA CENTRALNIE STEROWANA

w tym systemie gospodarczym zasadniczą rolę odgrywają własność państwowa i centralne

planowanie. Wła-

dza, a nie samodzielni producenci decyduje o tym, kto, ile i jakich dóbr powinien wytwarzać,

lekceważąc zwykle obiektywne prawa ekonomii, co prowadzi najczęściej do niedoborów rynkowych i

ukrytego bezrobocia.

GOSPODARKA TRADYCYJNA

system ekonomiczny, w którym decyzje gospodarcze podejmowane są zgodnie z tradycją, a więc z

wzorcami zachowań wypracowanymi przez poprzednie pokolenia. Współcześnie system ten nie

występuje nigdzie w stanie czystym, jego elementy są jednak wciąż obecne w wielu krajach Afryki i

Azji.

GOSPODARKA WOLNORYNKOWA

podstawą tego systemu gospodarki są prawo własności i wolny rynek, na którym dokonuje się

swobodna wymiana różnych dóbr i usług. Gospodarka wolnorynkowa pozwala wszystkim na

podejmowanie inicjatywy

ekonomicznej. Współcześnie nie traktuje się jednak rynku jako doskonałego mechanizmu

regulującego działalność ekonomiczną i dlatego państwo w mniejszym czy większym stopniu

modyfikuje i kontroluje życie gospodarcze.

IMPORT

zakup towarów i usług zagranicą i sprowadzenie ich do kraju.

INFLACJA

wzrost przeciętnego poziomu cen w gospodarce danego kraju. Inflację oblicza się zwykle w skali

roku (czasem miesiąca) i wyraża procentowym wskaźnikiem zwanym stopą inflacji. Bezpośrednim

skutkiem inflacji jest spadek realnej wartościm (siły nabywczej) pieniądza. Inflację niską nazywamy

inflacją pełzającą, dość wysoką (i oczywiście znacznie bardziej szkodliwą) galopującą, a bardzo

wysoką (powyżej 50% miesięcznie) hiperinflacją. Zjawiskiem odwrotnym do inflacji jest deflacja

oznacza ona spadek przeciętnego poziomu cen w całej gospodarce.

INTERESY

cele, do których dana jednostka czy grupa dąży, albo potrzeby, których realizację chce sobie

zapewnić. Interesy mogą być bardzo różne najczęściej mówimy jednak o interesach ekonomicznych

i politycznych.

KAMPANIA WYBORCZA

okres przed wyborami, który kandydaci (partie polityczne) wykorzystują na zdobycie poparcia

wyborców. Ogłaszają swoje programy, organizują spotkania i wiece, występują w telewizji itp.

Kampania wyborcza może mieć charakter pozytywny (promowanie własnej partii czy kandydata)

albo negatywny (dążenie do zmniejszenia poparcia dla konkurentów np. poprzez ujawnianie

kompromitujących faktów z ich przeszłości).

KOALICJA

porozumienie się kilku osób czy organizacji, mające doprowadzić do realizacji wspólnych dla nich

celów. Warunkiem utworzenia koalicji jest przezwyciężenie różnic między jej uczestnikami to, co ich

dzieli, musi zostać przez nich uznane za mniej istotne od tego, co ich łączy. W polityce mówimy o

koalicjach wyborczych (porozumienie zawarte w okresie przedwyborczym, którego efektem jest

wspólna lista wyborcza, albo też nieformalne współdziałanie, będące wstępem do współpracy w

parlamencie) i koalicjach parlamentarnych (współpraca klubów parlamentarnych). Specyficzną

formą koalicji parlamentarnej jest koalicja rządowa sojusz klubów parlamentarnych, które tworzą

rząd, wypracowują program i wspierają jego działania.

KOMISJA PARLAMENTARNA

organ pomocniczy parlamentu zajmujący się jedną z ważnych dziedzin polityki państwowej (np.

sprawami zagranicznymi, rolnictwem, zdrowiem i opieką społeczną). W skład komisji wchodzą

zarówno posłowie koalicji rządowej, jak i reprezentanci opozycji. Komisja przygotowuje i opiniuje

projekty ustaw, może też kontrolować

pracę ministra odpowiedzialnego za sprawy będące przedmiotem jej zainteresowań. Oprócz komisji

stałych parlament może powoływać komisje nadzwyczajne i śledcze do zbadania konkretnych

spraw.

KOMPROMIS

porozumienie stron konfliktu (często w efekcie negocjacji), które polega na wzajemnych

ustępstwach: każdemu udaje się zrealizować niektóre swoje cele, z osiągnięcia innych musi jednak

zrezygnować.

KONSERWATYZM

styl politycznego myślenia, nieufny wobec radykalnych zmian. Konserwatyści uważają, że

społeczeństwo jest podobne do żywego organizmu, rozwija się stopniowo i samoistnie, a kluczową

rolę w jego funkcjonowaniu odgrywa przywiązanie do tradycji i religii. Podstawą życia społecznego

nie jest jednostka, ale tradycyjne wspólnoty, w których żyją ludzie np. parafia, wspólnota lokalna,

naród. Najważniejszą spośród nich jest dla

konserwatystów rodzina. Obiektem ataków współczesnego konserwatyzmu są między innymi:

konsumpcyjny styl życia, kultura masowa, upadek autorytetów, erozja moralności, kult

przeciętności.

KONSTYTUCJA

(ustawa zasadnicza) podstawowy akt prawny, stanowiący fundament systemu prawnego w danym

kraju. Konstytucja definiuje strukturę i kompetencje władz, określa prawa przysługujące

obywatelom, wyznacza też cele, które dane państwo chce realizować. Konstytucja powinna być

trwała, dlatego jej zmiana jest znacznie trudniejsza niż uchwalenie ustawy zwykłej.

KONSTYTUCJONALIZM

współczesna koncepcja prawno-polityczna, zgodnie z którą dobre państwo powinno

charakteryzować się: 1) rządami prawa;

2) podziałem władz;

3) istnieniem sądu konstytucyjnego, który ocenia zgodność działań władzy ustawodawczej i

wykonawczej z konstytucją;

4)ograniczeniem prawa większości do podejmowania decyzji przez konstytucyjne zagwarantowanie

praw

mniejszości;

5) akceptacją międzynarodowych aktów prawnych, definiujących prawa człowieka.

KOSZT ALTERNATYWNY

najlepsza spośród możliwości utraconych w wyniku dokonania wyboru ekonomicznego,

nieuniknionego w warunkach rzadkości dóbr. Koszty alternatywne dotyczą zarówno działalności

poszczególnych osób, grup czy przedsiębiorstw, jak i całych państw.

KWORUM

(quorum) liczba członków jakiegoś zgromadzenia niezbędna do podjęcia wiążących decyzji.

W Sejmie RP kworum wynosi 50%wszystkich posłów.

LEWICA

zaliczamy do niej te siły polityczne, które głoszą hasło sprawiedliwości społecznej i uważają,

że państwo powinno podejmować czynne działania w celu ochrony interesów ludzi słabszych i

biedniejszych (np. tworzyć rozbudowane programy socjalne, utrzymywać bezpłatną służbę zdrowia

i edukację). W sferze wartości lewica opowiada się za świeckim modelem państwa, zasadami

równości i tolerancji, ostro sprzeciwia się natomiast wszystkim formom dyskryminacji.

LIBERALIZM

styl politycznego myślenia, który uznaje wolność jednostki za wartość podstawową i dąży do

takiego ukształtowania zasad życia politycznego i gospodarczego, które by tę wolność w jak

najmniejszym stopniu ograniczały. Liberałowie opowiadają się za prawem każdego człowieka do

samodzielnego kształtowania własnego życia i dążenia do na własny sposób zdefiniowanego

szczęścia. Uważają, że rola państwa powinna się ograniczyć do pilnowania porządku i spokoju

obywateli oraz zapewnienia ochrony praw jednostki, a przede wszystkim prawa własności.

Współcześnie ruch liberalny jest podzielony: jedni liberałowie uważają za niezbędną aktywną rolę

państwa, bo ich zdaniem tylko zwiększenie równości pozwoli wszystkim ludziom na rzeczywiste

korzystanie z dobrodziejstw wolności, inni kategorycznie odrzucają interwencjonizm państwowy

i koncepcję państwa opiekuńczego.

LOBBING

próby nieformalnego oddziaływania przez grupy interesu na decyzje władz różnych

szczebli. W Stanach Zjednoczonych lobbing stał się sformalizowaną praktyką polityczną, w Polsce

przybiera on formy mniej zinstytucjonalizowane, np. prywatnych spotkań z parlamentarzystami,

wysyłania

do nich listów i zbiorowych petycji.

MONARCHIA

kraj, w którym głową państwa jest monarcha (najczęściej dziedziczny król). W monarchii

absolutnej król dysponuje pełnią władzy. We współczesnej monarchii konstytucyjnej (np. Wielka

Brytania, Szwecja, Holandia) król pełni jedynie funkcje reprezentacyjne, natomiast władza

pozostaje w rękach

rządu i parlamentu.

NACJONALIZM

postawa społeczno-polityczna zakładająca wyższość swojego narodu nad innymi i uznająca

interesy narodowe za najważniejszą wartość. Skrajnego nacjonalistę, odczuwającego nienawiść

wobec innych narodów, nazywamy szowinistą.

NARÓD

duża, niesformalizowana grupa społeczna, którą łączy tradycja, kultura, historia i która samą

siebie postrzega jako wspólnotę o jednej tożsamości. Członkowie narodu posługują się zwykle

jednym

językiem i mają wspólne pochodzenie warto jednak wiedzieć, że są narody, które mówią różnymi

językami (Szwajcarzy) i których nie łączy wspólne pochodzenie (Amerykanie).

NATO

(Sojusz Północnoatlantycki) pakt militarny utworzony w 1949 r. przez Stany Zjednoczone, Kanadę i

państwa Europy Zachodniej. Intencją założycieli było zwiększenie bezpieczeństwa państw

członkowskich przez stworzenie jednolitego systemu obrony i powołanie wspólnego dowództwa

wojsk Sojuszu. Uzasadnieniem tych poczynań była przede wszystkim agresywna postawa Związku

Radzieckiego i jego satelitów. Po 1989r.wiele z państw dawnego obozu komunistycznego rozpoczęło

starania o przyjęcie do NATO, które stało się najważniejszym gwarantem pokoju i bezpieczeństwa w

Europie. Polska, Czechy i Węgry zostały przyjęte do

NATO w roku 1999.

NEGOCJACJE

sposób osiągania porozumienia przez strony o sprzecznych interesach. W negocjacjach strony dążą

do znalezienia takiego rozwiązania konfliktu, które byłoby maksymalnie zadowalające dla

wszystkich uczestników sporu. Osiągnięcie kompromisu jest uzależnione przede wszystkim od tego,

czy strony są przekonane, że porozumienie przyniesie im więcej korzyści niż kontynuacja konfliktu.

NIEZAWISŁOŚĆ SĘDZIOWSKA

konstytucyjna zasada państwa prawa, zgodnie z którą sędzia, rozpatrując konkretną sprawę,

podlega jedynie władzy konstytucji i obowiązującym ustawom, powinien być natomiast wolny od

wszelkich nacisków ze strony przedstawicieli władzy.

OBYWATELSKIE NIEPOSŁUSZEŃSTWO

działania obywateli, które naruszają otwarcie normy prawne, po to, by zwrócić uwagę władz na

niesprawiedliwość jakiegoś prawa i wymusić jego zmianę. Obywatelskie nieposłuszeństwo zakłada

działanie bez użycia przemocy.

OBYWATELSTWO

stosunek prawny łączący jednostkę z państwem. Każde państwo ustala swoje zasady nabywania

obywatelstwa obowiązują dwie podstawowe drogi uzyskiwania go: prawo ziemi (de-

cyduje miejsce urodzenia) oraz prawo krwi (decyduje obywatelstwo rodziców). W Polsce stosuje się

tę drugą zasadę, przy czym inne przypadki nabycia obywatelstwa określa ustawa. Obywatele

danego państwa mają określone (zazwyczaj zapisane w konstytucji) prawa i obowiązki.

OPINIA PUBLICZNA

wyrażane publicznie poglądy obywateli dotyczące istotnych problemów społecznych i politycznych.

Najczęściej za głos opinii publicznej uznajemy stanowisko zajmowane przez większość obywateli.

Jeśli znaczące grupy obywateli mają odmienne poglądy w tej samej sprawie, mówimy, że opinia

publiczna jest podzielona. Opinia publiczna ma w państwie demokratycznym wyjątkowo duże

znaczenie i politycy muszą przy podejmowaniu decyzji zawsze brać ją pod uwagę.

OPOZYCJA

ugrupowania polityczne, które dążą do przejęcia władzy w państwie. Najistotniejszą rolę od- grywa

opozycja parlamentarna, która może bezpośrednio wpływać na decyzje podejmowane przez

parlament, a także kontrolować i oceniać pracę rządu i popierającej go koalicji, próbując

równocześnie przekonać obywateli o wyższości własnych kompetencji i programu. Niekiedy mówi

się także opozycji radykalnej, domagającej się zasadniczych zmian systemu politycznego, i o

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: