lacoue-labarthe - bajka.pdf - Filozofia - ccc84

PRINCIPIA XXXIV (2003)

PL-ISSN 0867-5392

Philippe Lacoue-Labarthe

Bajka

(Literatura i filozofia)

Przek³ad za: La fable, w: Le sujet de la philosophie, Paris: Aubier-Flam-

marion 1979, ss. 9-30.

Chcielibymy w tym miejscu zadaæ filozofii pytanie o jej formê,

lub, dok³adniej, rzuciæ na ni¹ to podejrzenie: czy jej forma nie jest

ostatecznie literacka? Wiadomo, z jakim naciskiem filozofia, meta-

fizyka okreli³a siê ogólnie przeciwko temu, co nazywamy literatu-

r¹. Wiadomo równie¿, do jakiego stopnia, zw³aszcza po Nietzschem,

walka prowadzona przeciwko metafizyce mog³a iæ w parze, a na-

wet uto¿samiaæ siê z aktywnoci¹ cile literack¹. Chcielibymy wiêc

zapytaæ, czy pragnienie i marzenie o czystej wypowiedzi (o mowie,

dyskursie ca³kowicie przejrzystym dla tego, co powinien on bezpo-

rednio znaczyæ: dla prawdy, bycia, absolutu itd.), podtrzymywane

przez filozofiê od jej pocz¹tku, nie by³y od zawsze nara¿one na ko-

niecznoæ mediacji tekstu, pracy pisma i czy z tego powodu filozofia

nie by³a zmuszona u¿ywaæ rodków wyrazu, które do niej nie nale-

¿a³y (np. dialog czy opowiadanie), a których nie mog³a zdominowaæ

ani nawet rozwa¿yæ. Inaczej mówi¹c, chodzi³oby o zbadanie obsesji

tekstu, która, mniej czy bardziej mroczna i cicha, jest byæ mo¿e jed-

n¹ z najg³êbszych obsesji metafizyki, ods³aniaj¹cej tu jedno ze swych

najbardziej pierwotnych ograniczeñ.

Jeli pozostajemy przy tym jêzyku, to jestemy zmuszeni do

poczynienia kilku uwag:

1. Przede wszystkim oczywiste jest, ¿e to pytanie jest zad³u¿one

w myli Derridy i ¿e w punkcie wyjcia nie mo¿na unikn¹æ wyjanie-

nia tej relacji. W istocie, w granicach, w jakich pragnienie czystej wy-

Philippe Lacoue-Labarthe

powiedzi wi¹¿e siê z wyparciem pisma i myleniem bycia jako obec-

noci, podejrzenie odnoszone tu do metafizyki jest tym samym, które

rzuca Derrida. Oczywicie z t¹ konsekwencj¹, ¿e tak okrelona meta-

fizyka nie jest ju¿ zupe³nie metafizyk¹ w sensie Heideggera lub, mó-

wi¹c dok³adniej, ¿e Heidegger sam siê w ni¹ wpisuje. W tej jednak

mierze, w jakiej nie wchodzi w grê pismo jako takie, jeli mo¿na tak

powiedzieæ, nie chodzi o dok³adnie to samo pytanie. W gruncie rzeczy

wszystko zale¿y od tego, co rozumiemy przez literaturê albo literê

(gramma, lad, znamiê, inskrypcjê, ..., pismo) albo te¿ tylko przez lite-

raturê w najbardziej utartym i nies³awnym (i zarazem póno powsta-

³ym) sensie tego s³owa, takim jak w zdaniu a ca³a reszta jest literatu-

r¹. Zgodnie z utrwalonym zwyczajem, w tym banalnym i mniej lub

bardziej pejoratywnym, lecz mimo to symptomatycznym sensie, lite-

ratura oznacza przede wszystkim fikcjê.

2. Wyznaczamy wiêc sobie w tym miejscu stosunkowo prosty

cel: chodzi o zbadanie, do jakiego stopnia mo¿na wysuwaæ prze-

ciwko metafizyce oskar¿enie, które ona sama zawsze kierowa³a

w stronê ka¿dego dyskursu, nad którym nie mog³a absolutnie za-

panowaæ lub który do niej nie nale¿a³, o to, i¿ ostatecznie mo¿na

pokazaæ, u¿ywaj¹c rozró¿nienia, za które ona jest odpowiedzialna,

¿e jej w³asny dyskurs nie jest radykalnie ró¿ny od tego, który two-

rzy literaturê. Zwrócimy siê w ten sposób raczej w stronê Nietz-

schego ni¿ Derridy, to znaczy w stronê sporu o bardziej ograniczo-

nym zasiêgu (gdzie metafizyka redukowa³aby siê do platonizmu)

i g³êbokoci (gdzie powstawa³oby jedynie pytanie o pozór) który

jednak mo¿e siê wzmóc, skoro, co Derrida dok³adnie pokaza³, przy-

jêcie pewnego pojêcia metafizyki w celu obrócenia go przeciwko

niej (w niej, powinno siê te¿ powiedzieæ, jeli to mo¿liwe, wewn¹trz

niej) by³oby zakazaniem sobie przekroczenia tego, co w gruncie

rzeczy pozostawa³oby w zamkniêciu i powiêceniem siê bardziej

uparcie i rozpaczliwie ziemi ja³owej, pustyni, która nieustannie

obejmuje w posiadanie sam¹ siebie.

3. To oznacza, ¿e postawione pytanie jest równie¿ pytaniem

o spe³nienie metafizyki i ³¹czy siê z jego trudnociami oraz nie-

uniknion¹ niemo¿liwoci¹: nie mo¿emy zadaæ filozofii pytania o li-

teraturê z zewn¹trz; nie mo¿emy te¿ w pe³ni, a¿ do koñca, tego

pytania rozwin¹æ. Wymaga³oby ono pewnego zewnêtrza, a tak¿e

tego, jeli przypadkiem moglibymy do niego dotrzeæ, by zewnê-

Bajka (Literatura i filozofia)

trze dopuszcza³o do rozwiniêcia, to znaczy do cile metafizyczne-

go przedstawienia, Darstellung, prezentacji, ods³oniêcia; inaczej

mówi¹c, do dyskursu prawdy. Przedstawiaæ (wystawiaæ sobie) to

tyle, co nie zadawaæ pytania; pytanie zaprzecza przedstawieniu,

gdy¿ z koniecznoci niemo¿liwe jest przedstawienie samego pyta-

nia o przedstawienie. I nie chodzi tu o to, by z góry usprawiedliwiæ

konieczn¹ nieci¹g³oæ tego tekstu, trudnoci komentarza dotycz¹-

cego przedstawienia czy k³opoty, w których nieuchronnie siê znaj-

dziemy, u¿ywaj¹c jêzyka filozofii (mimo ¿e on równie¿ nie daje siê

wymazaæ, nie znika, nie pozwala po prostu zaistnieæ temu, co ozna-

cza). Chodzi raczej o to, by zaznaczyæ, i¿ nie mo¿emy przekroczyæ

ani tym bardziej odwróciæ tego pytania. Byæ mo¿e jednak w³anie

to powinno siê zrobiæ. Ale czy moglibymy unikn¹æ dialektyki, jeli

podejrzewalibymy literaturê (zreszt¹ czy istnieje ona poza meta-

fizyk¹?) o pragnienie wykroczenia w stronê myli, o ujêcie pracy

pisma w regu³y modelu metafizycznego; jeli odwa¿ylibymy siê,

mówi¹c inaczej, uj¹æ j¹ jako ideologiê

***

Praktycznie jedyny tekst, który bêdzie tu komentowany, to znany

sk¹din¹d tekst Nietzschego: jest to notatka z r. 1888, któr¹ mo¿na

obecnie znaleæ w zbiorze zatytu³owanym Wola mocy

. Nietzsche

pisze tak:

Parmenides mówi³ nie mo¿na pomyleæ tego, czego nie ma my stoimy na

przeciwleg³ym krañcu i mówimy co mo¿na pomyleæ, musi z pewnoci¹ byæ

fikcj¹.

Ideologi¹ by³aby tu ka¿da metafizyka, która nie zna samej siebie jako takiej.

Z wielu powodów jest to, rzecz jasna, tylko prowizoryczna definicja.

Friedrich Nietzsche, Wola mocy, prze³. Stefan Frycz i Konrad Drzewiecki,

Warszawa 1910-1911, s. 309. Pisownia zmodyfikowana.

4. Z wszystkich tych powodów powinno byæ ju¿ jasne, ¿e nie-

mo¿liwe jest nie tylko opracowanie tego pytania, lecz równie¿

rozwa¿anie jego prawomocnoci. Mo¿na jedynie siê z nim zwi¹zaæ,

by zobaczyæ, do czego zobowi¹zuje. By³aby to pewnego rodzaju pra-

ca wstêpna, wszelako pod warunkiem, ¿e uniknêlibymy myle-

nia o wypowiedzi o charakterze transcendentalnym dotycz¹cej

warunków mo¿liwoci takiego projektu.

Philippe Lacoue-Labarthe

Nie mo¿na pomyleæ tego, czego nie ma. Jest to oczywicie, mimo i¿

sformu³owane negatywnie, zdanie tÕ g¦r aÙtÕ noen stin te ka enai

Parmenidesa: w istocie tym samym jest myleæ i byæ. Nietzsche t³uma-

czy: to, co jest, daje siê pomyleæ lub, dok³adniej, myli siê tylko to, co

jest, i nie ma myli o tym, co nie jest. Nietzsche uwa¿a ten fragment za

pewnego rodzaju tekst pocz¹tkowy, inauguracyjny: my stoimy na prze-

ciwleg³ym krañcu. Byæ mo¿e uwa¿a go tak¿e za Tekst pocz¹tkowy w ogó-

le, to znaczy za ca³y tekst filozofii, metafizyki, któr¹ nale¿y odwróciæ

i uniewa¿niæ u kresu, w koñcu, na innym krañcu (am andern Ende)

pewnej historii, która mog³aby równie¿ byæ Histori¹ w ogóle [lHisto-

ire]. Inaczej mówi¹c, ca³a metafizyka od Parmenidesa do Hegla (czy

ten kres móg³by byæ aluzj¹ do kogo innego?) by³aby komentarzem do

tego zdania. Znaczy to (skoro jestemy u kresu, a kres to skrelenie

tego tekstu; historia koñczy siê, kiedy ten tekst nie jest ju¿ w obiegu)

nie tylko, ¿e historia jest histori¹ tego tekstu, ale te¿, ¿e historia mia³a

miejsce, gdy¿ ten tekst wymaga³ komentarza, rozwiniêcia, powtórze-

nia, krytyki, powtórnego potwierdzenia itd., i do tego j¹ zobowi¹za³.

Nietzsche sugeruje zatem pewn¹ interpretacjê historii. Mo¿e-

my odwa¿yæ siê j¹ odszyfrowaæ: Parmenides afirmowa³ (to znaczy

uczyni³ obiektem pragnienia) to¿samoæ bycia i myli, a historia

jest histori¹ spe³niania tego pragnienia. Inaczej mówi¹c, u ró-

d³a le¿y pêkniêcie, odstêp i ró¿nica, które niepokoj¹ To¿samoæ.

Historia jest wiêc histori¹ Tego Samego, które nie jest to¿same:

histori¹ braku, wycofania, powtórzenia innoci.

Ta interpretacja mog³aby uchodziæ za heglowsk¹. Jasne jest jed-

nak to, jak trudno utrzymaæ siê w ten sposób w granicach dyskur-

su heglowskiego. Ca³y problem le¿y w ustaleniu, czy Nietzsche

okrela tymi wieloznacznymi s³owami am andern Ende kres,

i czy odsy³a równie¿ do ród³a historii, s³abn¹cego lub rozdartego.

Wiadomo, ¿e historia koñczy siê dok³adnie wtedy, kiedy ród³owa

ró¿nica przestaje pracowaæ, czyli wtedy, kiedy wiadoma (siebie)

praca przezwyciê¿a pocz¹tkowy podzia³ i kiedy mo¿na na nowo

potwierdziæ to¿samoæ mimo (dziêki) ró¿nicy: to¿samoæ to¿samo-

ci i ró¿nicy. Kres historii to zaspokojone pragnienie, To Samo pod-

dane To¿samemu, w koñcu ró¿nica mylana jako okrelona nega-

tywnoæ. Historia dope³nia siê dialektycznie w Wiedzy Absolutnej.

Ale nie w jej przeciwieñstwie. Nietzsche zatem bardzo chce

mówiæ innym jêzykiem. Ten inny jêzyk nie mo¿e byæ jednak jêzy-

Bajka (Literatura i filozofia)

kiem podstêpu, lecz, przede wszystkim, powinien byæ inny inno-

ci¹, która sama by³aby inna ni¿ innoæ dialektyczna. Powinien

byæ wobec tego taki,

1) by nie dotyczy³o go pytanie o ród³o czy o kres,

2) by zaimek my, który daje siê w nim s³yszeæ, nie odsy³a³ do

Hegla, np. do dla nas z Fenomenologii,

3) by uniewa¿nienie to¿samoci parmenidejskiej (a wiêc i he-

glowskiej) nie by³o w nim ani odwróceniem, ani Aufhebung, to zna-

czy, by gra negatywnoci w tekcie nie by³a prost¹ gr¹ negatywno-

ci czy prac¹ negatywnoci,

4) by pojêcie fikcji wymyka³o siê konceptualizacji, to znaczy,

by nie mieci³o siê w dyskursie prawdy.

Te cztery warunki s¹ ze sob¹ nierozerwalnie zwi¹zane. Nie

mo¿emy jednak ich wszystkich tu zbadaæ. Ograniczymy siê do roz-

wa¿enia ostatniego, gdy¿ wi¹¿e siê on z fikcj¹ i tym, co bezpored-

nio dotyka pytania o literaturê

Pierwszy z tych warunków do takiego stopnia dominuje nad trzema pozosta³y-

mi, ¿e nie bêdziemy mogli unikn¹æ czynienia aluzji do niego. Co do drugiego, nale-

¿a³oby sporz¹dziæ systematyczny spis u¿yæ zaimka my w jêzyku Nietzschego. Je-

li chodzi o trzeci, tekst w swej zwiêz³oci ryzykuje zwodniczoæ; gra negatywnoci

powstaje w nim w zbyt prosty sposób: jest negatywnie sformu³owan¹ to¿samoci¹

parmenidejsk¹, afirmacj¹ jej odwrócenia. Ale z jednej strony nie mo¿na mówiæ

o czystym i prostym obaleniu, o ile nie wiadomo, co Nietzsche rozumie przez fikcjê,

i z drugiej strony jeli dialektyczny pozór jest efektem szybkoci, lakonicznoci

i elipsy, to nale¿a³oby tu odes³aæ do ogólnego statusu nietzscheañskiej afirmacji.

Nale¿y wobec tego zapytaæ o fikcjê. Fikcyjne jest w zasadzie to,

co nie jest prawdziwe, to znaczy, w jêzyku metafizyki, to, co nie

jest rzeczywiste: to, co nie jest. Parmenides powiedzia³: nie ma myli

innej ni¿ myl o tym, co jest; nie ma myli innej ni¿ myl prawdzi-

wa. My stoimy na przeciwleg³ym krañcu i mówimy, ¿e to, co daje

siê pomyleæ, podobnie jak , co mylane (bycie, to, co rzeczywiste,

to, co prawdziwe), jest fikcyjne, nie jest (rzeczywiste, prawdziwe...).

To, co metafizyka okrela jako bycie, a ostatecznie tak¿e sama myl,

to czysta fikcja. Metafizyka nie jest dyskursem prawdy, lecz pew-

nym fikcyjnym jêzykiem. Jasne jest jednak, ¿e fikcja nie wyp³ywa

z samej siebie, nie mo¿e siebie wypowiedzieæ ani potwierdziæ ina-

czej ni¿ przez odniesienie do prawdy. Odwo³ywaæ siê do prawdy,

lacoue-labarthe - bajka.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: