wypalenie zawodowe nauczycieli.doc

Temat:   Wypalenie zawodowe nauczycieli.

Każdy nauczyciel podejmujący pracę w tym zawodzie, chciałby zapewne od samego początku być postrzegany jako ten, który ma najlepszy kontakt z wychowankami, uczniami, z którymi się spotyka. Początki pracy, to pewne pozytywne nastawienie do rzeczywistości szkolnej, pedagogicznej i wychowawczej. Znamy nasze możliwości i próbujemy je dostosować do warunków pracy, do środowiska i zdolności uczniów czy wychowanków. Nasze wyobrażenia o pracy zawodowej mogą ulec radykalnej zmianie w konfrontacji z rzeczywistością. Na tę metamorfozę ma wpływ nie tylko fakt, że marzenia i ideały, które towarzyszą pierwszym doświadczeniom zawodowym szybko ulegają przeobrażeniom, gdy zdobyta wiedza teoretyczna ma niewiele wspólnego z praktyką, ale i to, że dopiero w praktyce napotykany na rzeczywiste trudności i stajemy przed koniecznością rozwiązywania problemów, o których nie wspominały podręczniki.

Z rozwiązywaniem problemów będziemy zatem radzić sobie w różny sposób, stosownie do rad otrzymywanych od kolegów: czasami będziemy odnosić sukcesy, czasami porażki. Dopóki jednak będziemy traktować porażki jako nieodłączne doświadczenia w naszym rozwoju zawodowym, ideały zawodowe i marzenia zaś związane z pracą jak możliwe do zrealizowania, dopóty będziemy pracować nie tracąc zaangażowania i nie stając się osobami „wypalonymi” zawodowo.

Jedną z ważniejszych dziedzin życia, decydującą o subiektywnej ocenie jego jakości oraz o stanie zdrowia, jest praca zawodowa. Może ona stanowić źródło satysfakcji życiowej i pozytywnie wpływać na kondycję psychofizyczną. Niestety, bywa i odwrotnie. Praca zawodowa może wywołać wiele obciążeń i rodzić poważne stresy.

Rozważania dotyczące syndromu wypalenia zawodowego pojawiły się w literaturze we wczesnych latach siedemdziesiątych. Procesy wypalenia zawodowego mogą wystąpić we wszystkich zawodach, w każdej pracy. Niektóre zawody mają szczególne predyspozycje do wypalenia zawodowego. Są to zawody tzw. “pomagaczy”, czyli dotyczy to psychologów, psychoterapeutów, całego personelu medycznego, nauczycieli wychowawców, pedagogów i pracowników socjalnych. Nauczyciele muszą brać pod uwagę interesy uczniów, rodziców, kolegów, dyrekcji, kuratorium, ministra, związków zawodowych, wielu innych osób. Często są zmuszani do zajmowania stanowiska między “młotem a kowadłem”. Efektem nękających problemów może być zespół wypalenia zawodowego. Oznacza to stan fizycznego, psychicznego i duchowego wyczerpania, poczucia niemocy, beznadziejności i braku energii.

Według literatury wśród badaczy brak całkowitej zgodności co do definicji mechanizmów, oraz do przyczyn tego zjawiska. Wobec tego przedstawiono najważniejsze podejścia do tej problematyki, z zaznaczeniem podobieństw oraz różnic.

Kontrowersje mają swe źródła nie tylko w złożoności zjawiska wypalenia zawodowego, problemach metodologicznych, związanych z konstrukcją narzędzi pomiarowych, ale i dowolnie określonym zakresie symptomów zjawiska, co sprawia, że trudno określić granice między wypaleniem zawodowym a alienacją, stresem, rozgoryczeniem,wyczerpaniem czy depresją.

Czym jest “wypalenie zawodowe” i jak przejawia się w życiu?

Oto najczęściej przytaczane w literaturze definicje :

„Stan fizycznego i psychicznego wyczerpania, który powstaje w wyniku działania długotrwałych negatywnych uczuć, rozwijających się w pracy i w obrazie własnym człowieka.”

„Powoli zaczynający się lub nagle ujawniający się stan wyczerpania cielesnego, duchowego lub uczuciowego występujący w życiu zawodowym, w czasie wolnym od pracy, w kręgu przyjaciół, w związku partnerskim i w rodzinie, często powiązany z awersją, mdłościami i myślami o ucieczce.”

jako swoisty zespół objawów, na które składa się: zmęczenia, ból głowy, wzmożona podatność na zachorowania, drażliwość, zmienność zachowań oraz uczucie stałego znudzenia

“Stan, w którym człowiek zaangażowany i aktywny zawodowo w sposób widoczny zmienia swoje nastawienie, podejście do pracy zawodowej, okazując to w różny sposób.

Może to prowadzić do negatywnego nastawienia do samego siebie, do ucznia, do zawodu.

Często takiego wypalenia doświadczają osoby bardzo zaangażowane w swoją pracę. (Najczęściej występuje ono w ciągu pierwszych 4 lat pracy.)

Nie ma różnic w częstotliwości wypalenia między kobietami i mężczyznami, ale kobiety prędzej znajdują wsparcie psychiczne, dlatego że posiadają większą umiejętność rozmowy o błędach i niedoskonałościach (szybciej uzyskują porady i wyjaśnienia chociażby od koleżanek).

Osoby pozostające w związkach małżeńskich i posiadające dzieci są mniej narażone niż osoby samotne i bezdzietne (funkcję odciążającą pełni partner).”

„Wypalenie zawodowe to rodzaj niekorzystnego stanu utrudniającego czynności zawodowe i prywatne człowieka. Zazwyczaj o wypaleniu zawodowym mówi się wówczas, gdy osoby zaangażowane w określone przedsięwzięcie tracą motywację do działania.

Wypalenie najczęściej dotyka osoby, które nie potrafią odmówić przyjęcia na siebie dodatkowych zadań, obowiązków, działających przez długi czas pod wpływem silnej presji, angażujących się emocjonalnie w wykonywaną pracę.

Niekiedy wypalenie objawia się w postaci obniżenia efektywności, jakości pracy, braku satysfakcji lub wycofania się z dotychczasowej aktywności.”

Wypalenie zawodowe - przegląd koncepcji

Problematyka wypalenia zawodowego dotarła do Polski w latach osiemdziesiątych, podczas gdy pierwsze teorie i badania miały miejsce w latach pięćdziesiątych. Jako pierwszy zjawisko to opisał Herbert J. Freudenberger, określając je i zniechęcenia.

1. Wypalenie jako porażka utrzymania idealistycznego wizerunku samego siebie wg Freudenberga – zespół wypalenia się dotyczy mężczyzn i kobiet, którzy są dynamiczni, charyzmatyczni, nastawieni na osiąganie zamierzonego celu lub są idealistami. Narażeni na wypalenie to ludzie oddani pracy, pewni siebie, o zbyt wysokich, nierzeczywistych oczekiwaniach, a wypalającymi są ich zbyt wygórowane ambicje. Ludzie ci odczuwają, iż są niedoceniani, jednocześnie przyjmują postawę wyższości i nieomylności. Pracownicy nadmiernie zaangażowani, zbyt się poświęcający ignorują własną niewygodę, nie dają sobie chwili wytchnienia, reagują na stres przepracowując się i ostatecznie załamują się. Niepowodzenie jest dla nich nie do pomyślenia, jedynym zaś pokonaniem frustracji i przeszkód – kontynuowanie działania a nawet podwojenie wysiłku.
2. Według Cary’go Chernissa syndrom wypalenia zawodowego jest efektem długotrwałego i silnego stresu oraz nieumiejętności radzenia sobie z trudnymi sytuacjami. Duże obciążenie pracą, brak wsparcia ze strony administracji i najbliższych oraz biurokratyczne ograniczenia uniemożliwiają „pomagaczom” wykorzystywanie swoich kompetencji do określonych celów. To powoduje uczucie nieprzydatności, bezcelowości i bezsensu własnej aktywności.
3. Zespół wypalenia jako postępujące rozczarowanie wg Edelwicha i Brodsky’ego – prezentowany model to czterostopniowe, postępujące rozczarowanie.

      Entuzjazm – pierwszy etap modelu cechuje entuzjastyczny idealizm, ogromna

      nadzieja i nierzeczywiste oczekiwania. Człowiek ciężko pracuje, przy czym praca jest

      najważniejszym celem życia.

      Stagnacja – drugi etap cechuje znaczne zredukowanie oczekiwań. Nie ma tu

      nadmiernego zaangażowania w pracę, nacisk położony jest na własne potrzeby.

      Frustracja – trzeci etap to narastająca bezradność, bowiem oczekiwania nie mogą być

      zrealizowane. Objawy, które są zauważalne na tym etapie, to symptomy zarówno

      emocjonalne, jak i fizyczne i poznawcze.

4. Apatia – jest etapem, na którym pracownicy wycofują się z pracy. Unikają jej, co

            wiąże się z absencją. Ponadto unikają kontaktów z innymi na terenie pracy. Są

            cyniczni, emocjonalnie odosobnieni.

5. Zespół wypalenia jako proces postępującego nawarstwiania się symptomów wg

      Spaniol i Caputo – autorzy przyrównują poszczególne stopnie wypalenia do różnych

      stopni oparzenia. Wypalenie pierwszego stopnia (zmartwienie, ciągłe wpadanie w

      gniew) jest odwracalne i łatwo może przeminąć. Wypalenie drugiego stopnia (pojawia

      się wyczerpanie, skoki nastrojów)ma znacznie trwalszy charakter i jest trudniejsze do

      zwalczania. Wypalenie trzeciego stopnia (pojawiają się problemy psychologiczne oraz

      fizyczne – złe samopoczucie somatyczne, pracownik wycofuje się z kontaktów, ma

      zaniżoną samoocenę, myśli o zmianie pracy) ma charakter trwały, jest intensywne i

      trudne do leczenia.

6. Zespół wypalenia jako poczucie braku znaczenia – ten model wypalenia jest autorstwa

      wielu badaczy. Poczucie wypalenia uzależnione jest od poczucia braku znaczenia. Jest

      to wrażenie, którego doznaje pracownik sądzący, iż wszelkie jego wysiłki

      nakierowane na pomoc innym nie są skuteczne. Pracownik nie odczuwa sukcesu, brak

      mu uznania współpracowników i przełożonych w postaci wdzięczności lub awansu,

      uważa, że jego obowiązki nigdy się nie skończą. Cierpi na zaniżoną samoocenę i czuje

      się osobą bez znaczenia.

7. R.T. Golembiewski podkreśla, że przyczyną pojawienia się wypalenia zawodowego

      jest skumulowanie się stresorów związanych z narastającymi niemożliwościami

radzenia sobie jednostki z problemami. Według autora, symptomami negatywnego zjawiska są: obniżenie poczucia satysfakcji z pracy, wzrost napięcia w pracy, spadek efektywności działania, obniżona samoocena, zwiększona absencja, pogorszenie zdrowia, nasilenie się negatywnych odczuć, np. strachu lub depresji.

8. Alyala M. Pines uważa, że na wypalenie zawodowe składa się wyczerpanie fizyczne,

      emocjonalne i psychiczne. Prowadzi to do następujących zachowań:

§         negatywna postawa wobec pracy, ludzi i życia,

§         poczucie bezradności i beznadziejności,

§         obniżona samoocena manifestująca się poczuciem niekompetencji i zniechęceniem.

Według badaczki, główna przyczyna wypalenia tkwi w potrzebie sensu życia człowieka. Każda jednostka chce wierzyć, że egzystencja ma sens, a własna aktywność jest pożyteczna i ważna. Silnie identyfikuje się z pracą i angażuje emocjonalnie, a sukces zawodowy traktuje równoznacznie z osobistym. Wszelkie niepowodzenia w dążeniu do zrealizowania założonych celów odbiera jako osobistą porażkę, a to powoduje wypalenie.

9. Największy autorytet w dziedzinie wypalenia zawodowego - Christin Maslach –

      wyodrębnia trzy podstawowe komponenty zespołu wypalenia:

a)      Wyczerpanie emocjonalne

Jest ono wynikiem psychicznego przemęczenia lub zbyt częstych i intensywnych kontaktów interpersonalnych. Objawy wyczerpania emocjonalnego to: zmęczenie, utrata sił i energii, drażliwość, szybka irytacja, obniżenie nastroju oraz dolegliwości somatyczne (ból głowy, bezsenność, brak apetytu itp.).

b)     Depersonalizacja

Przejawia się utrzymywaniem formalnych kontaktów międzyludzkich, dystansowaniem się od trudnych spraw zawodowych, ucieczką od relacji wymagających zaangażowania emocjonalnego, a w końcowej fazie - przedmiotowym traktowaniem drugiego człowieka (ignorowanie potrzeb i uczuć innych, brak szacunku, manipulacja, obojętność, bezosobowe relacje).

c)      Obniżenie potrzeby osobistych sukcesów

Prowadzi do zmniejszenia lub utraty satysfakcji z własnej działalności zawodowej. Następstwem tego jest rozczarowanie jednostki, poczucie winy za brak umiejętności komunikacyjnych oraz zaniżona samoocena.

Trójwymiarowy model koncepcji Ch. Maslach uważany jest współcześnie za najbardziej właściwą definicję wypalenia zawodowego. Wszystkie wcześniejsze, pojedyncze założenia teoretyczne znajdują swoje odbicie w koncepcji propagatorki „burnot syndrome”. wypalenie zawodowe nie jest formą psychopatologii, ale zjawiskiem wieloaspektowym, gdzie przyczyna tkwi zarówno w czynnikach interpersonalnych, indywidualnych, jak i organizacyjnych. Ponieważ wypalenie ściśle związane jest z naturą wykonywanych zawodów, umiejętność sprostania wymaganiom przez nie stawianym jest bardzo ważna.

Ogólny proces wypalenia przyjmuje następującą formę :

§         niknie entuzjazm i zaangażowanie do pracy;

§         pojawia się frustracja i gniew w reakcji na stresory osobowe, społeczne i związane z pracą;

To z kolei pobudza następne symptomy, głównie poczucie braku znaczenia , co prowadzi do:

§         najpierw wycofania się z zaangażowania;

§         następnie do wzrostu podatności na dolegliwości z licznymi symptomami fizycznymi (bóle głowy, żołądka, nadciśnienie) , emocjonalnymi (podatność na gniew, smutek) oraz poznawczymi ( "to oni są winni", "muszę zadbać o siebie")

Niezależnie od przedstawionych powyżej wybranych koncepcji teoretycznych wypalenia zawodowego jest faktem niezaprzeczalnym, iż zjawisko to charakteryzują trzy podstawowe objawy: wyczerpanie emocjonalne i psychofizyczne, depersonalizacja oraz poczucie obniżenia osobistego zaangażowania i osobistej satysfakcji.

Ponieważ jest to proces postępujący, można wyodrębnić następujące stopnie wypalenia:

Pierwszy stopień – jest swego rodzaju stadium ostrzegawczym, w którym pojawiają się nieustępujące objawy przeziębienia, bóle głowy, uczucie irytacji etc. Powrót do właściwego funkcjonowania nie jest bardzo trudny, często wystarczy krótki wypoczynek, hobby, okresowe zmniejszenie obciążenia pracą.

Drugi stopień – pojawia się wtedy, gdy syndrom trwa dłużej, a charakterystyczne objawy to wybuchy irytacji, pogardliwe odnoszenie się do innych, gorsze wykonywanie zadań. Zniwelowanie tych objawów wymaga dłuższego odpoczynku niż weekend – konieczne być może wzięcie urlopu – oraz zainteresowanie się czymś innym niż pracą. Pomocny może być udział innych osób, ale raczej przyjaciół niż profesjonalistów.

Trzeci stopień – występuje wtedy, gdy syndrom staje się chroniczny i rozwijają się niepokojące objawy fizyczne, psychiczne i psychosomatyczne, a pomoc terapeutyczna jest trudna i nie zawsze daje pozytywne rezultaty.

              Należy pamiętać jednak o tym, iż nauczyciele wypalają się w różny sposób i z różnych powodów, stąd przedstawienie jednorodnego, uniwersalnego opisu symptomów nastręcza wiele trudności.

Śliwerski podaje następujące symptomy wypalenia u nauczycieli:

1.              W sferze psychicznej:

§         negatywny obraz własnych umiejętności;

§         negatywny stosunek do uczniów i ich rodziców;

§         negatywne ocenianie oddziaływania szkoły;

§         zanik zainteresowania problematyką zawodową;

§         ucieczka w fantazje;

§         trudności ze skoncentrowaniem uwagi;

2.              W sferze emocjonalnej:

§         poczucie bezsilności;

§         przygnębienie;

§         użalanie się nad sobą;

§         pobudliwość;

§         znerwicowanie;

§         poczucie braku uznania;

3.              W sferze fizycznej:

§         szybka męczliwość

§         skłonność do zachorowań;

§         trudności wegetatywne (serce, oddychanie, trawienie);

§         bóle głowy;

§         napięcie mięśni;

§         zakłócenia snu;

§         wysokie ciśnienie krwi;

4.              W sferze społecznej:

§         zanik dotychczasowego zaangażowania;

§         utrata chęci pomagania uczniom mającym problemy;

§         ograniczenie kontaktów z rodzicami uczniów;

§         ograniczenie kontaktów z koleżankami, kolegami;

§         narastanie konfliktów w życiu prywatnym;

§         niedostateczne przygotowanie się do zajęć dydaktycznych;

Nieco inaczej symptomatologię zaburzenia prezentuje Kędracka:

§         brak entuzjazmu do pracy, niestabilność uczuć;

§         uczucie, że coś, co dotychczas było w pracy atrakcyjnym wyzwaniem- zniknęło;

§         uczucie iż czynności dotychczas wykonywane z naturalnym entuzjazmem stały się zadaniami wykonywanymi pod wewnętrzną presją;

§         zwlekanie, ociąganie się z wykonywaniem czynności realizowanych dotychczas bez problemu;

§         irytacja nieproporcjonalnie wielka do przyczyn;

§         przenoszenie frustracji z pracy do domu;

§         wzrost dystansu fizycznego wobec uczniów:

§         wzrost dystansu fizycznego wobec kolegów z pracy;

§         zmiana sposobu zwracania się do uczniów;

§         gotowość korzystania z każdej okazji otrzymania zwolnienia lekarskiego;

§         ...