Pedagogika_postmodernistyczna_w_zarysie.doc

Pedagogika postmodernistyczna w zarysie

1.Geneza postmodernizmu

Termin "postmodernizm" wprowadzony został do nauki już w latach czterdziestych XX wieku, natomiast począwszy od lat siedemdziesiątych jest on powszechnie używany dla określenia nurtu w nauce, charakteryzującego się ogólnym brakiem wiary w rozum, stosowane metody naukowe oraz postęp jako taki. Ten rewolucyjny prąd naukowy powstał w wyniku krytycznej odpowiedzi na poprzedzający go modernizm; stoi on w opozycji do uznanych już idei filozofii nowożytnej odzwierciedlając jednocześnie ducha współczesnej kultury i społeczeństwa w takich kluczowych dla siebie pojęciach jak:

·         fragmentaryczne ujmowanie świata,

·         pluralizm,

·         dechrystianizacja życia i myślenia,

·         relatywizm (zarówno poznawczy jak i etyczny),

·         otwartość na eklektyczne ujmowanie różnych systemów filozoficznych, religijnych itp

·         .

Do głównych prekursorów i przedstawicieli postmodernizmu zalicza się między innymi: Marksa, Kirkegaarda, Freuda, a współcześnie - F. Fukuyamę czy T. Szkudlarka. Podstawowymi stosowanymi metodami w postmodernizmie są psychoanaliza i dekonstrukcja, jak również hiperrealizm polegający na pozbawianiu rzeczy ich pierwotnego kontekstu, tak, by mogły zostać ujęte w innych, nowych dla siebie realiach. Główną problematykę postmodernizmu stanowi rewizja i reforma kultury współczesnego społeczeństwa, które uznać można (w przeważającej jego mierze) za społeczeństwo informatyczne. W nurcie tym spotkać się można z pojęciem "kultury wyczerpania", które to wg Lyotarda oznacza kulturę "wykpionych autorytetów" oraz "zrelatywizowanych systemów wartości".

2. Pedagogika postmodernistyczna

W dziedzinie pedagogiki, postmodernistyczny dyskurs edukacyjny wyraża się w spojrzeniu w jej przyszłość; jest to przejście w stronę nowego, nieznanego dotąd sposobu myślenia, jak również dystans dla modernistycznych idei. Postmodernistyczny nurt w pedagogice zapoczątkowali tacy autorzy jak: Z. Kwieciński, i L. Witkowski, dalej był on kontynuowany przez T. Szkudlarka i Z. Melosika. W ich licznych opracowaniach można znaleźć wiele wskazówek dla zrozumienia istoty ponowoczesnych społeczeństw.

Jak już zostało wspomniane, pedagogika postmodernizmu jest rodzajem pedagogiki krytycznej, której celem jest osiąganie jak najwyższej formy samorealizacji. Znaczącym terminem jest tutaj emancypacja, która stanowi punkt odniesienia dla większości ponowoczesnych teorii i praktyk edukacyjnych, przy czym teoria pedagogiczna jest uważana za "integralną część rzeczywistości, którą opisuje, wyjaśnia i pragnie zmieniać". Wśród poruszanych problemów do najczęstszych należą takie jak:

·         poststrukturalizm

·         głęboka ekologia

·         edukacja międzykulturowa

·         postmodernistyczne kontrowersje wokół edukacji globalnej

·         edukacja i kultura upozorowania

·         świat konsumpcji

·         kultura masowa i muzyka młodzieżowa

W postmodernizmie, dziedzina pedagogiki staje się jakby polem walki o jedną, uprawomocnioną wersję rzeczywistości. System oświatowy jest tutaj wielobarwny, rozproszony, czym stara się uwodzić swoich wychowanków. Następuje odejście od środków przemocy, indoktrynacji i rutyny, lojalności opartej na środkach kontroli i selekcji wobec obywateli (typowych dla monopolu władzy państwowej), na rzecz wieloznaczności i niedookreśloności form kształcenia, samostanowienia oraz samorealizacji i autoedukacji jednostek.

3. Podstawowe założenia

W obszarze pedagogiki postmodernistycznej wyodrębnić można pięć podstawowych systemów kształcenia:

1.    właściciel systemu oświatowego i instytucji oświatowych

2.    pojedyncze instytucje oświatowe

3.    program kształcenia (edukacja otwarta i elastyczna, wprowadzenie pojęcie rozumu transwersalnego)

4.    style i strategie uczenia się (wielość stylów uczenia się, stwarzanie dla podmiotu odpowiednich warunków, indywidualizacja procesu uczenia się, przykładem strategii uczenia się może być pedagogiczna wersja dekonstrukcji tekstu)

5.    dydaktyczne modele i metody uczenia się

Ponadto, w postmodernistycznym nurcie pedagogicznym wyróżnia się następujące tendencje:

→ zerwanie z poszukiwaniem jednego, optymalnego stylu wychowania

→ brak obowiązującego autorytetu

→ wychowawca nie kładzie nacisku na posłuszeństwo, przestrzeganie norm czy postępowanie ściśle określonych wg wzorów; między uczniem a nauczycielem nie ma żadnej zobowiązującej umowy

·         dominuje dowolność

·         Kupffer dokonuje wyróżnienia 3 implikacji w wychowaniu:

1.    zanik logiki przyczynowości

2.    inscenizacja wszelkich zachowań

3.    brak niezawodnej rzeczywistości

·         podstawowym problemem jest pytanie o społeczną funkcję wychowania

·         wychowanek ma prawo do wolności; podmiotowość zarówno wychowanka jak i wychowawcy realizuje się tylko w relacjach społecznych, dla których podstawą jest wolność

·         społeczeństwo postmodernistyczne charakteryzuje pluralizm (który implikuje istnienie sprzeczności) oraz otwartość

·         wartości i normy istnieją tylko jako szeroko rozumiane ramy orientacyjne wyznaczające granice dla różnych sposobów interpretacji

·         państwo jest gwarantem praw i wolności swoich obywateli

·         w świecie panują antagonizmy; trwa tu nieustająca walka o dominację jednego dyskursu

4. Krytyczne ujęcie

Do głównych zalet postmodernizmu zalicza się między innymi:

o        zerwanie z autorytaryzmem filozofii

o        postawa podejrzliwości

o        wiara w ogólnoludzką solidarność

o        względność prawd i ogólna tolerancja prowadząca do współistnienia wielu twierdzeń

Natomiast najczęściej kierowane zarzuty pod jego adresem to:

o        kłopoty z samookreśleniem (umiejscowieniem pośród innych prądów)

o         

o        jego tezy często oceniane są jako banalne, niezrozumiałe lub po prostu błędne

o        pozorność postmodernistycznej rewolucji

o        sterylność poglądów

o        oderwanie od wszelkich religii, co uniemożliwia człowiekowi zajęcia postawy transcendencji

o        zagrożenie dla współczesnej teorii i praktyki edukacyjnej

PLAN WYPOWIEDZI:
1. Geneza postmodernizmu – powstanie, definicja, myśliciele tego kierunku, podstawy i problematyka.
2. Postmodernistyczna pedagogika. Edukacyjny dyskurs postmodernistyczny.
3. Teorie i założenia w postmodernizmie.
4. Zalety i krytyka postmodernizmu.

1. Geneza postmodernizmu – Ogólnego znaczenia nabrał w latach 40. XX w. Od lat 70. XX w. powszechnie używane w odniesieniu do kultury zachodniej zniechęconej do rozumu, metod naukowych i wiary w postęp.
Definicja: postmodernizm definiuje się jako m.in.: schyłkowy okres modernizmu, charakteryzujący się rozpadem idei uznanych w nowożytności za obowiązujące; sposób filozofowania krytyczny wobec filozofii nowożytnej; nowy stan ducha współczesnej kultury i społeczeństwa wraz z jego takimi tendencjami, jak: fragmentaryczność widzenia świata, pluralizm, dechrystianizacja życia i myślenia, relatywizm poznawczy i etyczny, otwartość na łączenie różnych systemów filozoficznych, religijnych i innych, itd.
Podstawy postmodernizmu: psychoanaliza i dekonstrukcja. Estetyka postmodernistyczna łączy się z hiperrealizmem, pozbawianiem rzeczy ich rodzimego kontekstu i wystawianie na próbę w zmienionych realiach.
Problematyka: problematykę stanowi rewizja i reforma kultury społeczeństwa, które wkroczyło lub znacznie się zbliżyło do stadium informatycznego rozwoju.
W postmodernizmie można mówić o kulturze wyczerpania – wykpionych autorytetów i zrelatywizowanych systemów wartości (wg Lyotarda).
Prekursorzy i myśliciele: tutaj wymienia się m.in.: Marksa, Kirkegaarda, Freuda. Współcześnie np.: F. Fukuyamę i T. Szkudlarka.
2. Postmodernistyczna pedagogika. Dyskurs edukacyjny – Perspektywa pedagogiki jest widokiem na coś, co dopiero może w niej nastąpić, przejściem ku czemuś nowemu, jeszcze nieznanemu bądź też jest kojarzona z dystansem do swojej dotychczasowej modernistycznej konwencji.
Edukacyjny dyskurs postmodernistyczny – zapoczątkowany przez Z. Kwiecińskiego, L. Witkowskiego, kontynuowany przez T. Szkudlarka, Z. Melosika. Zawiera on wiele wartościowych przesłanek do zrozumienia rzeczywistości społeczno-kulturowej społeczeństw poststrukturalnych (ponowoczesnych). Pedagogika postmodernizmu jest formą pedagogiki krytycznej. W jej świetle każdy powinien móc się maksymalnie

samorealizować. Ujawniają się tutaj wzajemne relacje między pedagogiką a emancypacją – która jest jednym z podstawowych celów i układów odniesienia większości teorii i praktyk edukacyjnych w ponowoczesnym świecie. Uważa się, że teoria pedagogiczna jest „integralną częścią rzeczywistości, którą opisuje, wyjaśnia i pragnie zmieniać”.
Ważną rolę odgrywają takie dyskursy, jak: (1)poststrukturalizm, (2)postmodernistyczne kontrowersje wokół edukacji globalnej; (3)głęboka ekologia; (4)edukacja wielokulturowa; (5)edukacja i kultura upozorowania; (6)postmodernistyczny świat konsumpcji; (7)kultura popularna; (8)muzyka młodzieżowa.
Pedagogika staje się terenem walki o dopuszczalną i obowiązującą społecznie wersję rzeczywistości (S. Best, D. Kellner).
System oświatowy cechuje – wielobarwność, rozproszenie, nienormatywna samoregulacja, uwodzenie klientów edukacji, odstąpienie od monopolu władzy państwowej bazującej na środkach przemocy, indoktrynacji ideowej, rutynie, lojalności, mechanizmach kontroli i selekcji wobec obywateli (Bauman). Występuje tu niedookreśloność i wieloznaczność form kształcenia. Uspołecznienie i regulację z zewnątrz zastępuje samostanowienie, samorealizacja i autoedukacja jednostek.
Pedagogia postmodernistyczna zwraca uwagę na centralną pozycję obrazu we współczesnej kulturze.
3. Teorie i założenia w postmodernizmie:
POSTMODERNIZM: *zrywa się z poszukiwaniem optymalnego wychowania; *nie obowiązuje autorytet; *nie ma apelowania do posłuszeństwa, przestrzegania norm, postępowania wg wzorów, zobowiązania do umów, żadnej wspólnoty między kontrahentami; *dominującą kategorią jest dobrowolność; *są 3 implikacje w wychowaniu (wg Kupffera): 1)zanika logika przyczynowości; 2)wszystko jest inscenizowane; 3)nie istnieje niezawodna rzeczywistość; *jedno z podstawowych pytań: „Jaką społeczną funkcję spełnia dzisiaj wychowanie?”; *pedagog uznaje prawo do wolności; *podmiotowość wychowawców i ich wychowanków może pojawić się tylko w takich instytucjach czy wspólnotach edukacyjnych, w których wolność istnieje jako relacja społeczna; *występuje społeczeństwo otwarte, pluralistyczne, w którym jest wiele sprzeczności; *oprócz pluralizmu społeczeństwa, jest też pluralizm ekspertów; *wartości i normy są szeroko rozumianymi ramami orientacyjnymi; *występuje to forma państwa – gwaranta praw i wolności; *świat jest zbudowany antagonistycznie, będąc nieustanną walką o władzę, o dominację jednego dyskursu nad drugim.
Można tu wyróżnić podstawowe zasady w 5 obszarach systemu kształcenia:
1)właściciel systemu oświatowego i instytucji oświatowych;
2)pojedyncze instytucje oświatowe;
3)program kształcenia - pojawia się tutaj pojęcie rozumu transwersalnego. Miarą edukacji jest jej elastyczność i „tworzenie otwartości”;
4)style i strategie uczenia się – istotne jest eksponowanie kategorii podmiotu, indywidualizacji osobowości. Konieczna jest mnogość stylów uczenia się, akceptacja strategii uczenia się i stworzenie odpowiednich warunków do uczenia się. Interesująca jest pedagogiczna wersja strategii dekonstrukcji tekstu;
5)dydaktyczne modele i metody uczenia się.

4. Zalety i krytyka postmodernizmu – zalety, to m.in.: *rozstanie się z autorytaryzmem filozofii; *nadzieja na ogólnoludzką solidarność; *przyjęcie postawy podejrzliwości; *twierdzenie o wielości i względności prawd prowadzi do tolerancji, sprzyja twórczemu ich współistnieniu.
Krytyka postmodernizmu - *postmodernizm ma kłopoty sam z sobą, z określeniem swojego miejsca w dziejach myśli i samookreśleniem; *tezy postmodernistów uznaje się za banalne, albo „niezrozumiałe”, albo błędne; *postmodernistyczna rewolucja filozoficzna jest pozorna; *sterylność postmodernizmu; *utrudnia człowiekowi zajęcie miejsca w perspektywie transcendentnej, odrywając go od Boga i postulując całkowite wyzwolenie się od wszelkich religii; *istnieje zagrożenie dla współczesnej teorii i praktyki edukacyjnej itp.

Problem z Postmodernizmem

Postmodernizm jest to ogólne określenie nowych tendencji we współczesnej kulturze, sztuce, filozofii nauki, życiu społecznym i politycznym oraz sposobów ich opisu. Kierunek ten rozwinięty pod koniec XX w. odrzucający poprzedzający go modernizm i funkcjonalizm z ich czystą formą i przewagą techniki nad treścią. Postmoderniści łączyli elementy dawnych stylów (m.in. klasycyzmu i baroku) z formami nowoczesnymi, co w porównaniu na przykład z surowością modernizmu nadawało ich sztuce bardziej osobisty charakter.
W latach 70 i 80. XXw. Postmodernizm w sztuce istniał pod różnymi nazwami, np.: neoklasycyzm, neomanieryzm, neobarok, rzeźba transawangardy.
Według niektórych socjologów postmodernizm jest fenomenem kulturowym, którego istota wymyka się tradycyjnym formułom i strukturom. Dla jednych, jest on określeniem zjawisk, które zrodził kryzys kultury cywilizacji, dla innych jest nazwą pewnego myślenia o świecie, które obejmuje nie tylko problemy filozofii, sztuki, czy nauki, ale i zjawiska społeczne kreujące kulturę masową. Jako datę jego narodzin podaje się rok 1917, kiedy to Rudolf Panwitz opublikował książkę pt. „Kryzys europejskiej kultury”. Podstawowym rysem postmodernistycznego stylu myślenia i życia jest negatywna ocena kompetencji rozumu. Wszystkie pozostałe jego cechy jawią się jako pochodne antyracjonalności lub jako jej wyraz w konkretnych dziedzinach życia. Zanegowanie zdolności rozumu ludzkiego jest podstawą uprawomocnienia wielości prawd i zasad moralnych, odrzucenia obiektywnego sensu rzeczywistości, teologicznej wizji świata, zanegowania zasad jedności i uniwersalności oraz deprecjonowanie kulturowego i społecznego wymiaru ludzkiej egzystencji.
Postmodernizm zwalcza takie koncepcje, jak: obiektywność pojmowanej autonomicznie nauki, tradycyjne kryteria racjonalności, ideę jedności, całości i systemowości, a także wszelkie całościowe doktryny filozoficzne czy polityczne.
Postmodernizm nie posiada kryterium prawdy i dobra, a skoro nie ma prawdy, należy przyjąć istnieniu wielu prawomocnych prawd. Nie ma więc prawdy obiektywnej. Każdy stanowi o własnej prawdzie. Prawda obiektywna, według myśli postmodernistycznej, jest zbędna m.in. ze względu na nie możliwość jej poznania.
Postmoderniści wszystkim przyznają prawo posiadania własnej filozofii, z których żadna nie jest ani gorsza, ani lepsza, ani mniej, ani bardziej naukowa.
Z zagadnieniem wielości prawd ściśle wiąże się postmodernistyczne podejście do znaków i symboli. W nowożytności usiłowano dość precyzyjnie opisywać treści, które one oznaczały lub wyrażały. Postmodernistyczna kultura, choć wypełniona znakami i symbolami, w odróżnieniu od całej tradycji, przyjmuje dowolność i kreatywność jednostek w ich stanowieniu oraz interpretowaniu. Znak nie wyraża tu żadnej obiektywnej treści. Jest on pusty lub otwarty, czyli znaczy tyle ile ktoś w nim dostrzega. W konsekwencji przyjmuje się, że ludzkie wytwory mają charakter dzieła otwartego.
Filozofowie postmodernistyczni, negując możliwość odnalezienia jedności, stawiają sobie za cel całkowite wyrugowanie z człowieka wszelkich aspiracji do jej poszukiwania. W aspiracjach tych, bowiem dostrzegają jedno ze źródeł współczesnego kryzysu społecznego. Stąd też wiodący teoretyk postmodernizmu J.F- Lyotard, stawia postmodernistycznej filozofii potrójne zadanie. Pierwszym z nich byłoby uzasadnienie odrzucenia obsesji jedności przez wykazanie, że może być ona osiągnięta tylko na drodze represji i w totalitarnych strukturach. Drugim wyeksponowanie struktur efektywnego pluralizmu: ukazanie, że uwolnienie się od idei jedności jest równoznaczne z wyzwoleniem od panowania i przymusu, wskazanie na wartość różnorodności we wszystkich dziedzinach życia, także w zakresie światopoglądowym. Trzecim zaś zadaniem byłoby wyjaśnienie wewnętrznych problemów w koncepcji radykalnego pluralizmu. Różnorodność, bowiem rodzi konflikty. Postmodernistyczna filozofia Lyotarda, musi ukazać, w jaki sposób można je sprawiedliwie rozwiązywać. Z zanegowania kompetencji rozumu wynikają daleko idące konsekwencje dla rozumienia nauki i jej zadań. Postmodernizm nie ma najmniejszego zrozumienia dla nowożytnej koncepcji nauki z jej nastawieniem do tworzenia ogólnie ważnych teorii budowanych na przekonaniu o obiektywności racjonalnych dociekań. Wiedza (także naukowa) zdaniem Lyotarda, zmieniła swój status.
Postmodernistyczna wiedza ukierunkowana jest na to, co nierozstrzygalne, na granice dokładności, na konflikty z niedoskonałymi informacjami, na katastrofy i paradoksy. Zmianie ulega również rozumienie konsensusu w wiedzy praktycznej. Nie jest nim cel dyskusji, a jedynie uzgodnienie samego stanu zagadnienia.
Postmodernizm posiada również własną koncepcję czasu. Czas jest tu pojmowany jako zbiór momentów, pomiędzy którymi nie istnieje ciągłość. Nie ma przeszłości ani przyszłości. Jest tylko teraźniejszość. Człowiek jest obojętny na przeszłość i przyszłość. Ważna jest dla niego chwila obecna, w której chce doświadczyć jak najwięcej, doznawać przyjemnego napięcia wyzwalanego przez coraz to nowe bodźce.
Rozumienie czasu posiada istotne znaczenie dla kształtowania się tożsamości osoby. Stąd też w postmodernizmie człowiek ujmuje siebie jako całość samą w sobie, bez podstaw i korzeni, bez przeszłości i przyszłości.
Postmodernistyczne życie społeczne charakteryzuje się uprawomocnieniem wszelkich zasad na podstawie uznania zdolności i prawa każdego człowieka do indywidualnego określania dobra. Skutkiem braku jednolitych zasad jest rozpad lub rozczłonkowanie życia społecznego. W konsekwencji życie społeczne jawi się jako istnienie obok siebie suwerennych „całostek”, pomiędzy którymi brakuje porządku.
W USA i krajach Europy Zachodniej problem postmodernizmu wiąże się również z rewizją i reformą kultury tych społeczeństw, które wkroczyły dzięki odkryciom mikroelektroniki i biologii molekularnej w świat nowych technologii lub znacznie zbliżyły się do stadium informatycznego rozwoju.
Pedagogiki postmodernistycznej nie da się zdefiniować ani w kategoriach stylu wychowania, ani jako jednoznacznie określonego celu wychowania, ani jako planu kształcenia, ani jako pożądanej wartościowo formy interakcji. Wychodzi się tu z założenia, że społeczeństwo nie jest już jednolite, zwarte. Wszystko jest możliwe. Tracą swoje znaczenie takie pojęcia jak: „progresywne” czy „konserwatywne”, gdyż nie jest już możliwe przyporządkowanie im w sposób wolny od wątpliwości określonych form zachowań i sposobów postępowania. Każdy krok może tu być inaczej interpretowany. Wszystko, co zostało zrobione, może oznaczać przeciwieństwo w stosunku do tego, czemu miało służyć.
W postmodernizmie zrywa się z poszukiwaniem optymalnego wychowania, przy czym podaje się w wątpliwość każdy rodzaj międzyludzkich interakcji w ich całości. Nie obowiązuje już w postmodernistycznej pedagogice autorytet, nie ma tu też apelowania do posłuszeństwa, przestrzegania norm czy postępowania według wzorów, żadnego zobowiązywania do umów, żadnej wspólnoty między kontrahentami. Dominującą kategorią jest w społeczeństwie postmodernistycznym dobrowolność.
W świetle pedagogiki postmodernizmu każdy powinien móc się maksymalnie samorealizować. Kiedy komuś się nie powodzi, kiedy pozostaje w tyle, chciałoby się powiedzieć: on sam tak chciał, sam jest temu winien, nie wykorzystał swoich szans. „Wartością” nie jest współcześnie żadna miara, ustanowiona przez autorytet- czy przez tradycję. Są one szeroko rozumianymi ramami orientacyjnymi, stwarzanymi i zmienianymi przez polityczne procesy, rozwój społeczny i techniczny oraz przez modę. Pedagodzy w społeczeństwach postmodernistycznych uznają prawo do wolności nie tylko do swoich wychowanków, ale i sami odnoszą je do siebie. Pedagog w tak rozumianym świecie jest istotą ułomną, śmiertelną i nie wolną od pomyłek, toteż nie powinien przemawiać w imieniu prawdy wiecznej a ponadludzkiej, niezłomnego prawa historii czy nigdy nie błądzącego rozumu.
Kształcenie postmodernistyczne to kształcenie w duchu nauki pojmowanej jako „paralogia”, jako praktyka „tworzenie niewiedzy” przeciwstawiająca się temu, co znane i „ideologicznie zamrożone”. Miarą edukacji postmodernistycznej nie jest jej efektywność, ile jej elastyczność i „tworzenie otwartości”.
Świat- zdaniem postmodernistów- jest skonstruowany antagonistycznie, będąc nieustanną walką o władzę, o dominację jednego dyskursu nad drugim.
Kolejnym z fenomenów ponowoczesności jest moda, która dyscyplinuje tożsamość jednostki za pomocą konstruowania poczucia jej wolności- zgodnie z ideą „musisz być odmienny”- w sferze dokonywania wyborów konsumenckich. Moda staje się wyróżnikiem wolności wyboru własnej tożsamości, a przy tym zachowuje formę aktywnego projektowania i konstruowania ciała.
Podsumowując „Postmodernistyczne zagrożenia”-
Nie przypadkiem postmodernizm w kulturze zbiega się z poważnym kryzysem cywilizacyjnym. Postmodernistyczne propozycje jawnie, bowiem zmierzają do destrukcji budowanych przez wieki podstaw ładu społecznego. Spodziewanym owocem ma być chaos społeczny i promocja wolności człowieka.
Postmodernizm krytykuje nie tyle nowożytny racjonalizm, co raczej nadzieje z nim związane. W nowożytności oczekiwano, że człowiek, mocą swego rozumu, jest w stanie opanować naturę i wykorzystać ją do zaspokojenia swych aspiracji. Tymczasem rozwój techniki, przynosząc nasycenie tylko materialnymi dobrami, przyczynia się do powstawania nowych zagrożeń, godzących w istotę człowieka i jego bytowania. Nad katastrofami naturalnymi zapanowano tylko połowicznie, a zagrożenia kataklizmami technicznymi wzrosły ogromnie: zatrute środowisko naturalne, wypadki na szlakach komunikacyjnych, niebezpieczeństwo totalnego zniszczenia w przypadku konfliktów wojennych, terroryzm używający najnowszej technologii. Zagrożenia te, powstałe wraz z rozwojem techniki, rodzą niespotykane dotąd lęki. Człowiek uświadamia sobie, że ich źródłem jest ludzki rozum. Okazał się on niezdolny do stymulowania autentycznego rozwoju człowieczeństwa.

1.    Śliwerski B., Współczesne teorie i nurty wychowania, IMPULS, Kraków 2003

2.    Ożóg J., Żak B., Leksykon pojęć teologicznych i kościelnych, WAM, Kraków 2002 (www.opoka.org.pl/)

3.    Wielgus S., Postmodernizm [w:] (red) Czekalski R. Katecheza, PIW, Płock 2001 (www.opoka.org.pl/)

4.    www.pl.wikipedia.org

Psychoanaliza (od gr. ψυχη = "psyche", "dusza" i ανάλυσις = "analiza") – zbiór teorii dotyczących struktury psychiki człowieka, jego rozwoju i funkcjonowania, próbujących wyjaśniać powstawanie różnych aktów psychicznych. Tworzenie psychoanalizy rozpoczął Zygmunt Freud w latach dziewięćdziesiątych XIX wieku.