sematyka_humoru.pdf

279

A LEKSY A WDIEJEW

Nie´mieszne aforyzmy

(Refleksja nad semantyka˛ humoru

Viktora Raskina)

1. Warunki ´mieszno´ci V. Raskina

Jeden z najwi˛kszych specjalistów w dziedzinie semantyki humoru V. Raskin da˛˙y do

stworzenia lingwistycznej teorii humoru, której uzasadnienie tkwi, jego zdaniem, w fakcie,

i˙ istnieja˛ zarówno ´mieszne jak i nie´mieszne teksty, a wi˛c powinne istnie´ konieczne

i wystarczaja˛ce lingwistyczne warunki ´mieszno´ci. „Celem teorii jest sformułowanie

koniecznych i wystarczaja˛cych warunków, w terminach czysto semantycznych, które

zapewniaja˛, i˙ tekst jest ´mieszny. Inaczej mówia˛c, je´li formalna analiza semantyczna

jakiego´ tekstu ujawnia pewien zbiór wła´ciwo´ci semantycznych zawartych w tym tek-

´cie, to dany tekst jest uznawany za ˙art” (Raskin 1986: XIII). Materiałem badawczym

w tym przypadku były krótkie słowne dowcipy (kawały = jokes), a metoda ˛ badawcza ˛ –

opracowana˛ przez V. Raskina semantyka skryptów (siatki reprezentacji semantycznych),

pozwalaja˛ca na przedstawienie sekwencji słownych jako jednostek mieszcza˛cych si˛ w kon-

kretnym polu znaczeniowym, a nast ˛ pnie na przeprowadzenie analizy semantycznej tre´ci.

Jego główna hipoteza dotycza˛ca tych warunków jest sformułowana w sposób nast˛puja˛cy:

(i) Tekst mo˙na odnie´´ (is compatible) w cało´ci lub w cz˛´ci do dwóch ró˙nych

skryptów.

(ii) Te dwa skrypty, do których mo˙na odnie´´ tekst, sa˛ przeciwstawne w sposób

szczególny (Raskin 1986: 99).

Przykładowo w ˙arcie werbalnym:

(1) John i Mary ˙yli szcz˛´liwie 20 lat, potem si˛ spotkali

nast˛puje skontrastowanie dwóch przeciwstawnych sobie skryptów: S 1 – sytuacja

szcz˛´liwego mał˙e´stwa (John i Mary ˙yli szcz˛´liwie 20 lat), jako standardowa interpre-

tacja tego odcinku tekstu, oraz S 2 – sytuacja rozpocz˛cia wspólnego ˙ycia (mał˙e´stwa?)

280

(... potem si ˛ spotkali), które wchodzi w kontrast z S 1 przynajmniej na odcinku semanty-

cznym

(2) S 1 : John i Mary znali si˛ 20 lat

S 2 : John i Mary nie znali si ˛ 20 lat

Ten kontrast jest wła´nie k l u c z e m zmuszaja˛cym Odbiorc˛ do reinterpretacji całego

tekstu, czyli do wykonania analizy dwóch przeciwstawnych skryptów S 1 vs S 2 i rozwikła-

nia pułapki semantycznej (w tym przypadku skasowania sensu S 1 ). V. Raskin twierdzi, ˙e

wła´nie „semantyczna interpretacja tekstu, odpowiadaja˛cego dwom skryptom, z których

jeden jest markowany jako przeciwstawny do drugiego, powoduje, ˙e tekst ten jest

rozpoznawany jako ˙art”. (Raskin 1986: 118)

Chocia˙ rola kontrastu i pułapki semantycznej w analizie tekstów komicznych nie

ulega ˙adnej wa˛tpliwo´ci (podej´cie to zbli˙one jest to dawnej teorii niespójno´ci (incon-

gruency) i chocia˙ wprowadzenie semantyki skryptów jest du˙ym osia˛gni˛ciem w meto-

dologii analizy semantycznej, jednak˙e stwierdzenie, ˙e opisany powy˙ej kontrast mo˙e

by´ koniecznym i wystarczaja ˛ cym warunkiem zaistnienia ˙artu, czyli tekstu ´ m i e s z-

n e g o wydaje si˛ nader wa˛tpliwe.

Pomijaja˛c fakt, ˙e ´mieszno´´ w ogóle jest realizowana w warunkach pragmatycznych

(intersubiektywnych), czyli co, kiedy, gdzie i dla kogo jest ´mieszne, nie koniecznie musi

by´ takie w innych warunkach, nie mo˙na samo skonstrastowanie skryptów ogranicza´ do

dziedziny humoru, poniewa˙ jest to, jak si˛ wydaje, operacja semantyczna stosowana

w sytuacjach wa˙niejszych, kiedy Nadawca wcale nie ma zamiaru roz´mieszy´ Odbiorcy,

lecz po prostu zmusi´ go z tego czy innego powodu do rozstrzygni˛cia ró˙nych parado-

ksów semantycznych. Dobrym przykładem tego rodzaju sa˛, jak si˛ wydaje, aforyzmy, czyli

krótkie sentencje, powszechnie stosowane jako wzorce skoncentrowanej ma˛dro´ci (lub

m˛drkowania) i które, przynajmniej w swej funkcji pierwotnej, nie maja˛ na celu rozbawie-

nia Odbiorcy, lecz raczej jego zaskoczenie.

Wybrali´my przykłady aforyzmów powszechnie uznawanych jako „dobre” autorstwa

Jerzego Leca ze zbioru „My´li nieuczesane”, jak równie˙, naszym zdaniem, pseudoafory-

zmów, nieudolnych sentencji pewnych autorów, którzy pozostawili w polskiej aforystyce

´lad swych wynaturze´ umysłowych (z wrodzonego poczucia lito´ci nie wymieniamy ich

nazwisk).

2. Dobre i złe aforyzmy

Na sprzeczno´ci semantyczne zawarte w aforyzmach Jerzego Leca zwróciła uwag˛ J. Pu-

zynina. Analizuja˛c jego aforyzm:

(3) Wszyscy chca˛ naszego dobra. Nie dajcie go sobie zabra´

wyłoniła dwa przeciwstawne sobie sensy:

(4) S 1 Chca˛, ˙eby nam było dobrze

S 2 Chca˛ mie´ nasze dobro (Puzynina 1984: 410)

Zastanawiała si˛ równie˙ nad pytaniem, ile wiedzy powinien posiada´ czytelnik, aby

wła´ciwie zrozumie´ aforyzm, jako aforyzm. Korzystaja˛c znów z tradycji humorologicz-

nej mo˙na powiedzie´, ˙e zrozumie´ aforyzm, to

281

(1) mie´ wystarczaja ˛ ca ˛ wiedz ˛ , aby zauwa˙y´ zawarty w nim p a r a d o k s,

(2) umie´ rozwia˛za´ ten paradoks, dokonuja˛c reinterpretacji, czyli

modyfikuja˛c skontrastowany sens ekspozycji. Tak samo, jak w tekstach humorystycz-

nych, wprowadzenie S 1 ma charakter m a s k u j a ˛ c y zamiar semantyczny, wprowadze-

nie S 2 stanwi pułapk˛ semantyczna˛, zadaniem natomiast odbiorcy jest modyfikacja we-

wn˛trznie sprzecznego sensu w taki sposób, aby znale´´ rozwia˛zanie powstałej zagadki

semantycznej. Bod´cem tej operacji umysłowej jest, jak ju˙ powiedzieli´my, klucz infe-

rencji (wywodu), który zazwyczaj wynika z zauwa˙onej sprzeczno´ci sensów.

Zreszta˛, opisuja˛c przeciwstawne sobie skrypty, oraz klucz, powoduja˛cy uruchomienie

całej operacji semantycznej, ani V. Raskin, ani inni semantycy humoru nie opisuja˛ samej

tej operacji, ograniczaja˛c si˛ do do´´ mglistych rozwa˙a´ o rozwia˛zaniu zagadki, relaksie

i innych bli˙ej niesprecyzowanych zjawisk kognitywnych. Nie znaczy to, niestety, ˙e

jeste´my w stanie szczegółowo opisa´ cały mechanizm humoru, jednak˙e sprowadzenie

tego mechanizmu do statycznego przedstawienia S 1 i S 2 i pomini˛cie dynamicznego

procesu reinterpretacji zamyka przed nami jeden z podstawowych problemów bada´

semantycznych.

Wró´my jednak do analizy aforyzmów. Rozpatruja˛c d o b r y (wg naszego uznania)

aforyzm J. Leca:

(5) Jak ´wiczy´ pami˛´, ˙eby umie´ zapomina´

oraz s ł a b y (wg naszego uznania) aforyzm Iksi´skiego:

(6) Wyprowadzeni w pole – najcz ˛ ´ciej trafiaja ˛ do lasu

zauwa˙amy maksymalne skontrastowanie sensu w pierwszym przypadku:

(7) S 1 Pami˛´ si˛ ´wiczy, ˙eby pami˛ta´

S 2 Pami˛´ si˛ ´wiczy, ˙eby zapomina´

oraz słabe, semantycznie prawie zerowe skontrastowanie w drugim przypadku:

(8) S 1 Wyprowadzi´ w pole = spowodowa´ bła˛dzenie

S 2 Trafi´ do lasu = bła˛dzi´

gdy sam kontrast obejmuje tylko powierzchniowe leksykalne znaczenie pole: las,

pozostawiaja˛c reszt˛ na poziomie prawie tautologicznego sa˛du:

(9) Wynikiem spowodowania bła˛dzenia jest bła˛dzenie

Mo˙na wymy´la´ tego rodzaju „paradoksy” ła˛cza˛c synonimiczne frazeologizmy typu:

(10) Nie zawsze trafiaja ˛ ce w dziesia ˛ tk ˛ trafiaja ˛ w sedno

Je´li chcesz kogo´ zrobi´ w konia, najpierw wypu´´ go w maliny itd.

Radosna twórczo´´ tego rodzaju powoduje powstawanie opisanego przez A. Attardo

(Attardo 1988) metaeffektu komicznego, którego powodem jest zamierzona lub niezamie-

rzona nieudolno´´ intelektualna autora.

Przeprowadzona analiza pozwala na sformułowanie wa˙nego warunku semantycznego:

(w1) Jednym z warunków powstania dobrego aforyzmu jest maksymalne skontrasto-

wanie przeciwstawnych sensów.

Warunek ten zbiega si˛ ze znanym w „humorologii” i odkrytym jeszcze przez A. Scho-

penhauera (1844) warunkiem s t o p n i a s p r z e c z n o ´ c i (degree of incongruity), od

którego, zdaniem badaczy, zale˙y efekt komiczny (Decker, Buttram 1990: 55). Jak wynika

z analizy, podobny mechanizm działa równie˙ w tekstach nie przeznaczonych do efektu

komicznego.

Rozpatrzmy jeszcze jedna˛ par˛ aforyzmów:

(11) (J. Lec)! Głupota nie zwalnia od my´lenia

282

(Iksi´ski)? Niekiedy i ograniczeni nie znaja ˛ granic

Paradoksalne zderzenie sensów u J. Leca uruchamia do´´ zło˙ony cia˛g refleksji, która

jednocze´nie zmierza w kilka kierunków, np.:

(12) a. Głupi to ten, dla którego my´lenie jest czym´ obcym, ale „głupi”, to okre´lenie

stałej lub chwilowej cechy człowieka i człowiek jest zmuszony do my´lenia, niezale˙nie

od swych mo˙liwo´ci intelektualnych itd.

b. My´lenie jest czym´ bardzo trudnym i m˛cza˛cym, a głupota jest stanem błogosła-

wionym, bo jest stanem nie-my´lenia, ale ˙ycie jest brutalne i, niestety, musimy my´le´

itd. itd.

Tego rodzaju refleksj˛ spotykamy w rozmy´laniach starych m˛drców ˙ydowskich nad

paradoksami Pisma ´ wi˛tego, nad paradoksami ˙ycia i przekle´ stwem posiadania ´wia-

domo´ci przez człowieka. Reflekcje te nie maja˛ okre´lonego ko´ca i ka˙de posuni˛cie

my´lowe powoduje powstanie nast˛pnych paradoksalnych cia˛gów logicznych. Mamy tu

wi˛c do czynienia z m u l t y p l i k a c j a˛ sensu, która jakby koncentrycznie prowadzi do

coraz to nowych pi ˛ ter interpretacji. Zjawisko to zbiega si ˛ znów z opisanym w literaturze

humorologicznej warunkiem p o w i e l a n i a s p r z e c z n o ´ c i (number of incon-

gruities) (Decker, Buttram 1990: 56), który, zdaniem badaczy, winien zwi˛ksza´ effekt

komiczny. Jak wida´, podobny mechanizm działa równie˙ w innego rodzaju tekstach.

Analiza aforyzmu Iksi´skiego (Niekiedy i ograniczeni nie znaja˛ granic) rodzi nie tyle

refleksj˛ filozoficzna˛, ile rozwa˙anie nad tym, co wła´ciwie ta sentencja znaczy, gdy˙ jej

sens wydaje si ˛ dosy´ rozmyty. Je´li przetransponujemy ten niby aforyzm na sens zbli˙ony

tematycznie do sensu aforyzmu J. Leca, to otrzymamy do´´ banalne stwierdzenie, ˙e:

(13) Niekiedy głupi bywaja˛ jeszcze głupsi, ni˙ zwykle

Jak si˛ wydaje, nie nast˛puje w tym przypadku multyplikacji sensu, a raczej jego

unifikacja. Mo˙emy wi˛c sformułowa´ nast˛pna˛ zasad˛ dobrego aforyzmu:

(w2) Jednym z warunków dobrego aforyzmu jest uruchowienie refleksji, w której

wyniku nast˛puje powielanie sensów paradoksalnych

Analizowane przykłady sa˛, jak si˛ wydaje, wystarczaja˛cym dowodem na to, ˙e sam

warunek wyst˛powania przeciwstawnych sensów, a tak˙e warunek maksymalnego kon-

trastu lub powielania sprzeczno´ci nie moga˛ by´ warunkami w y s t a r c z a j a˛ c y m i,

jak zakładaja˛ niektórzy badacze, dla osia˛gni˛cia efektu komicznego, gdy˙ wyst˛puja˛

równie˙ w innych rodzajach tekstów. Sa ˛ jednak, jak sa ˛ dzimy, k o n i e c z n e we wszy-

stkich rodzajach tekstów dla osia˛gni˛cia gł˛boko´ci, subtelno´ci i elegancji sensu.

3. Semantyczne warunki elegancji

Konieczne, lecz niewystarczaja˛ce semantyczne warunki elegancji (nazywamy je w ten

sposób z braku lepszego okre´lenia), stanowia˛ podstaw˛ do przeprowadzenia ekspozycji

i pułapki semantycznej. Działaja˛ one tylko w jedna˛ stron˛: niedotrzymanie tych warunków

znacznie obni˙a efekt komizmu, dotrzymanie za´ nawet wszystkich warunków nie stanowi

gwarancji zapewnienia tego efektu.

A. Warunek w s t ˛ p n y dotyczy ekspozycji S 1 , której podstawowym zadaniem, jak

podkre´lili´my wcze´niej, jest m a s k o w a n i e nadchodza˛cej pułapki semantycznej.

283

Sens ekspozycji S 1 musi by´ wyeksponowany w sposób mo˙liwie oszcz ˛ dny (z wykorzy-

staniem wiedzy dyspozycyjnej odbiorcy), potencjalna dwuznaczno´´ (ambiwalencja) te-

kstu musi by´ ukryta jak najlepiej, dlatego cały sens S 1 musi by´ nagi˛ty do interpretacji

jednoznacznej, jedynie mo˙liwej.

(14) a. – Gdzie p˛dzisz? – zapytał kogo´ znajomy na ulicy...

b. – Czy prawda, ˙e w ZSRR jest ´le z mi˛sem? – zapytano przedstawiciela

radzieckiego...

c. – Czy pan sprzedaje tran? – zapytało dziecko w aptece... itd.

Ambiwalencja potencjalna podkre´lonych fragmentów tekstu jest maskowana typowo-

´cia˛ sytuacji: a. stereotypowe pytanie przelotne na ulicy, b. w kontek´cie stałego deficytu

radzieckiego typowe pytanie do przedstawiciela radzieckiego, c. chocia˙ i nietypowe

pytanie do ekspedientki, ale w ustach dziecka mo˙e to by´ potraktowane tolerancyjnie.

B. Warunki p r z e p r o w a d z e n i a p u ł a p k i s e m a n t y c z n e j (S 2 )

zapewniaja˛ dynamiczny przebieg zmian sensu.

Warunek m a k s y m a l n e g o s k o n t r a s t o w a n i a zapewnia efekt zaskocze-

nia, eksponuje pułapk˛ semantyczna˛, demaskuje pierwsza˛ mylna˛ interpretacj˛:

(15) a. ... – Na strychu!

b. ... – Nieprawda, ˙e jest ´le z mi ˛ sem, jest ´le bez mi ˛ sa!

c. ... – ´ winia!

W momencie wprowadzenia S 2 odbiorca dokonuje błyskawicznej reinterpretacji se-

mantycznej, a je´li skontrastowanie sensów jest wi ˛ ksze, przyspiesza to cały proces

reinterpretacji.

Warunek k l u c z a r e i n t e r p r e t a c j i zakłada wprowadzenie w S 2 takiej ilo´ci

informacji, która umo˙liwia, lecz n i e u ł a t w i a reinterpretacji, poniewa˙ takie uła-

twienie ma charakter podpowiadania i osłabia efekt rozwia˛zania. W ˙arcie, np.:

(16) Postaw mi obiad, ja ci zwróc˛!

klucz jest wprowadzony w sposób niejawny, a odbiorca s a m odkrywa dwuznaczno´´

fragmentu „ja ci˛ zwróc˛”, poniewa˙ jest nastawiony na rozwia˛zanie pułapki semantycz-

nej.

Warunek p o w i e l a n i a s e n s ó w s p r z e c z n y c h zapewnia takie szerokie

pole interpretacji, które pozwala na wystarczaja˛co gł˛boka˛ refleksj˛ nad odpowiednim

ciekawym i paradoksalnym odcinkiem rzeczywisto´ci.

(17) a.

warunek nie utrzymany, do´´ płytka gra słów

refleksja polityczna, nad dezinformacja˛ w ZSRR

refleksja nad zachowaniem si ˛ dziecka

Im gł˛bsza jest refleksja, tym wi˛kszy relaks i wi˛ksze poczucie zadowolenia odbiorcy

z dokonanego rozwia˛zania. Znane sa˛ ˙arty, które nie wywołuja˛ homerycznego ´miechu,

lecz pozostawiaja ˛ du˙e pole refleksyjne, co daje odbiorcy odpowiednia ˛ satysfakcj ˛ . Jako

przykład takiego ˙artu mo˙e słu˙y´ znana opowiastka hasydów:

(18) Chasydzi zapytali swego cadyka, dlaczego ma on przypowie´´ na ka˙dy przypa-

dek ˙yciowy. „Wyobra´cie sobie – odpowiada cadyk – ˙e kto´ wchodzi do karczmy i widzi,

˙e na jej ´cianie sa˛ namalowane tarcze i w ´rodku ka˙dej tkwi strzała. ‘Kto to tak pi˛knie

strzela? ’ – zapytuje ten kto´, a karczmarz odpowiada: ‘To mój syn, Mojsze! ’ Zjawia si˛

Mojsze. ‘Jak ty to robisz? ’ – pyta go ten kto´. ‘Bardzo prosto – odpowiada Mojsze –

najpierw strzelam, pó´niej maluj˛ tarcze! ’”

Z warunkiem powielania sensów wia˛˙e si˛ równie˙ proces k o n t e k s t u a l i z a c j i.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: