W. Wierzbieniec_Przemiany w społeczności źydowskiej Przemyśla w okresie Autonomii Galicji.PDF

Studia Judaica 1: 1998 nr 2 (ss. 201-220)

Wac‡aw Wierzbieniec

Krak ó w – Rzesz ó w

PRZEMIANY W SPO£ECZNO Œ CI ¯ YDOWSKIEJ

PRZEMY Œ LA W OKRESIE AUTONOMII GALICJI

PR Ó BA OCENY *

UWAGI WST˚PNE

Druga po‡owa XIX i pocz„tek wieku XX to pomy œ lny okres rozwoju

Przemy œ la. Mia‡ on istotne konsekwencje dla miejscowej ludno œ ci, w tym

¿ydowskiej, kt ó ra odr ó ¿nia‡a siŒ wyra Ÿ nie od reszty mieszkaæc ó w. Jej

odmienno œæ wyra¿a‡a siŒ w religii, jŒzyku, organizacji gminnej oraz szcze-

g ó lnie widocznym od koæca XIX wieku poczuciu narodowej odrŒbno œ ci. 1

Na dystans dziel„cy spo‡eczno œæ ¿ydowsk„ od chrze œ cijaæskiego otocze-

nia istotny wp‡yw wywiera‡a rywalizacja na polu ekonomicznym, nasila-

j„ca siŒ w Przemy œ lu od II po‡owy XIX wieku. By‡o to zwi„zane g‡ ó wnie

ze zwielokrotnion„ w tym okresie wymian„ us‡ug. Podobne tendencje

wystŒpowa‡y w innych miastach Galicji, zar ó wno tych w kt ó rych istnia‡y

znaczne liczebnie skupiska ¯ yd ó w (np. w Krakowie), jak i w ma‡ych

sztet‡, do kt ó rych przyk‡adowo mo¿na zaliczy æ Frysztak. 2

Po pierwszym rozbiorze Polski w 1772 roku sytuacja prawna ¯ y-

d ó w przemyskich, podobnie jak pozosta‡ej ludno œ ci ¿ydowskiej, kt ó ra

* Rozszerzona wersja referatu wyg‡oszonego na konferencji „ Z‡oty wiek ¯ yd ó w

w Galicji ” , Krak ó w (30 V – 1 VI 1998).

1 Por. M. S c h o r r: Aus der Geschichte der Juden in Przemy œ l, Wien 1915; Przemy œ l

Memorial Book, pod red. A. M e n c z e r a: Tel-Aviv 1964; W. W i e r z b i e n i e c: Prze-

myska izraelicka gmina wyznaniowa w okresie autonomii Galicji,, „ Przemyskie Zapiski

Historyczne ” 6-7: 1989-1990, s. 173-194; tego¿: ¯ ycie kulturalno-o œ wiatowe ¯ yd ó w prze-

myskich w okresie autonomii Galicji, w: ¯ ydzi w Ma‡opolsce. Studia z dziej ó w osad-

nictwa i ¿ycia spo‡ecznego, pr. zbior. pod red. F. K i r y k a, Przemy œ l 1991, s. 207-222;

A. F e n c z a k: Uwagi o rozmieszczeniu ludno œ ci ¿ydowskiej w Przemy œ lu na prze‡omie

wieku XIX i XX, w: ¯ ydzi w Ma‡opolsce, s. 265-271 oraz W. W i e r z b i e n i e c: Spo‡ecz-

no œæ ¿ydowska Przemy œ la w latach 1918-1939, Rzesz ó w 1996.

2 Por. K. M a r c i n k o w s k i: Krwawe nieszpory we Frysztaku w 1898 roku, Fila-

delfia 1983, s. 7-13; A. ¯ b i k o w s k i: ¯ ydzi krakowscy i ich gmina w latach 1869-1919,

Warszawa 1994, s. 312-313.

202 WAC£AW WIERZBIENIEC

zamieszkiwa‡a tereny przy‡„czone do Austrii, uleg‡a zmianie. Pomimo

jednak wprowadzenia wobec ¯ yd ó w szeregu restrykcji, m.in. wysokich

op‡at za pozwolenie na zawarcie ma‡¿eæstwa, utrudnieæ przy wydawaniu

zezwoleæ na zamieszkanie w mie œ cie i prowadzenie dzia‡alno œ ci gospo-

darczej, ludno œæ ¿ydowska Przemy œ la stale wzrasta‡a, osi„gaj„c w 1857

roku 4180 os ó b, co stanowi‡o niemal 40% mieszkaæc ó w. 3 Ponadto wi-

doczn„ tendencj„ by‡o sta‡e umacnianie przez ludno œæ ¿ydowsk„ pozycji

ekonomicznej w mie œ cie. Wyra¿a‡o siŒ to we wzro œ cie liczby nale¿„cych

do niej nieruchomo œ ci, warsztat ó w rzemie œ lniczych i przedsiŒbiorstw han-

dlowych. Nale¿y wskaza æ tak¿e na przemiany jej religijno œ ci. Ju¿ w pier-

wszej po‡owie XIX wieku w œ r ó d znacznej czŒ œ ci przemyskich ¯ yd ó w sil-

ne wp‡ywy zyska‡ chasydyzm, cho æ jednocze œ nie aktywni byli w mie œ cie

zwolennicy Haskali. 4

PodjŒta pr ó ba oceny przemian zachodz„cych w œ r ó d spo‡eczno œ ci ¿y-

dowskiej Przemy œ la w dobie autonomii (1867-1918) znajduje uzasadnie-

nie w istnieniu w tym mie œ cie znacz„cego skupiska tej ludno œ ci. Procesy

spo‡eczne w niej zachodz„ce s„ jednocze œ nie typowe dla spo‡eczno œ ci

¿ydowskiej, zamieszkuj„cej inne œ redniej wielko œ ci miasta Galicji w do-

bie autonomii.

I. DYNAMIKA ROZWOJU I AKTYWNO Œ ˘ GOSPODARCZA

LUDNO Œ CI ¯ YDOWSKIEJ

W Przemy œ lu, po‡o¿onym na pograniczu etnicznym polsko-ukraiæ-

skim, mieszka‡a zasadniczo ludno œæ polska, ¿ydowska i ukraiæska. W po-

‡owie XIX wieku pod wzglŒdem liczebno œ ci w strukturze narodowo œ -

ciowej miasta ¯ ydzi zajmowali pierwsze miejsce. Na pocz„tku okresu

autonomii, w 1869 roku, utracili je na rzecz Polak ó w. Taki stan utrzymy-

wa‡ siŒ do II wojny œ wiatowej. Jednocze œ nie w dobie autonomii nastŒpo-

wa‡ w Galicji systematyczny wzrost liczby ludno œ ci ¿ydowskiej, cho æ jej

udzia‡ w og ó lnym zaludnieniu tej prowincji od 1890 roku z wolna mala‡. 5

Stosunki demograficzne w Przemy œ lu charakteryzowa‡a podobna tenden-

cja. NastŒpowa‡ wzrost ludno œ ci ¿ydowskiej w liczbach bezwzglŒdnych,

mala‡ natomiast jej procentowy udzia‡ w ca‡ej populacji miasta. Pomimo,

¿e od 1869 do 1910 roku spo‡eczno œæ ¿ydowska Przemy œ la wzros‡a a¿

o blisko 270% (z 5962 do 16062 os ó b), to jednocze œ nie jej procentowy

udzia‡ w ca‡ej populacji miasta zmniejszy‡ siŒ z 41% do 30%.

3 W. K r a m a r z: Ludno œæ Przemy œ la w latach 1521-1921, Przemy œ l 1930, s. 55.

4 Encyclopedia Judaica, Jerusalem 1972, vol. 13, kol. 1298.

5 J. M i c h a l e w i c z, Elementy demografii historycznej, Warszawa 1979, s. 167.

PRZEMIANY W SPO£ECZNO Œ CI ¯ YDOWSKIEJ PRZEMY Œ LA 203

Nale¿y zaznaczy æ , ¿e na prze‡omie XIX i XX wieku Przemy œ l liczy‡

46 tys. mieszkaæc ó w i by‡ trzecim, po Lwowie i Krakowie, pod wzglŒ-

dem wielko œ ci miastem Galicji. W sferze demograficznej g‡ ó wn„ cech„

r ó ¿ni„c„ Przemy œ l od innych miast Galicji w drugiej po‡owie XIX wieku

by‡a wyj„tkowo silna dynamika wzrostu og ó lnej liczby ludno œ ci, w tym

tak¿e ludno œ ci ¿ydowskiej. Przemy œ l zaj„‡ pod tym wzglŒdem pierwsze

miejsce, w œ r ó d wiŒkszych (ponad 25 tysiŒcznych wed‡ug stanu z roku

1910) miast Galicji.

Istotnie na ilo œ ciowy wzrost ludno œ ci Przemy œ la w okresie autonomii

wp‡ynŒ‡a imigracja, spowodowana po‡„czeniem miasta lini„ kolejow„,

budow„ twierdzy i rozwojem szkolnictwa œ redniego. W 1859 roku Prze-

my œ l zosta‡ po‡„czony lini„ kolejow„ z Krakowem, a w roku 1861 ze Lwo-

wem. NastŒpnie, w roku 1872 uruchomiono liniŒ kolejow„ przez Chyr ó w

na WŒgry. W ten spos ó b miasto po‡„czone zosta‡o z najwiŒkszymi cen-

trami przemys‡u i handlu w Galicji, co wp‡ywa‡o na jego rozw ó j gospo-

darczy, a tym samym na wzrost liczby ludno œ ci. Zagro¿enie ze strony

Rosji by‡o z kolei przyczyn„ podjŒcia w 1873 roku przez w‡adze wojskowe

Austrii decyzji o rozbudowie dotychczasowych umocnieæ w Przemy œ lu

i jego okolicy do twierdzy pierwszej klasy, jako g‡ ó wnego punktu strate-

gicznego w Galicji. Ostatecznie w 1883 roku Przemy œ l otrzyma‡ status

twierdzy (Festung), kt ó rej r ó wnocze œ nie przydzielono odpowiedni„ za‡ogŒ.

Na prze‡omie XIX i XX wieku za‡oga miejscowego garnizonu stanowi‡a

oko‡o 20% og ó ‡u mieszkaæc ó w miasta. 6 Kolejnym elementem stymulu-

j„cym migracjŒ do Przemy œ la by‡ rozw ó j szkolnictwa œ redniego, kt ó ry

powodowa‡ wzrost liczby uczni ó w szukaj„cych w mie œ cie mo¿liwo œ ci zdo-

bycia wykszta‡cenia. Na prze‡omie XIX i XX wieku uczy‡o siŒ w Prze-

my œ lu ponad tysi„c uczni ó w, pochodz„cych spoza miasta. 7

W œ r ó d wymienionych czynnik ó w najwa¿niejszym, wp‡ywaj„cym

w spos ó b zasadniczy na rozw ó j gospodarczy i wzrost liczby ludno œ ci mia-

sta, by‡a budowa i funkcjonowanie twierdzy. Znaczna czŒ œæ zdominowa-

nego przez ludno œæ ¿ydowsk„ miejscowego przemys‡u (zreszt„ niewiel-

kiego), rzemios‡a i handlu nastawiona by‡a na potrzeby twierdzy. Pro-

dukcja na rzecz zaopatrzenia wojska wp‡ywa‡a korzystnie na po‡o¿enie

ekonomiczne ludno œ ci ¿ydowskiej i jej rozw ó j ilo œ ciowy.

Jak wspomniano, Przemy œ l nale¿a‡ do najwiŒkszych skupisk lud-

no œ ci ¿ydowskiej w Galicji. Od koæca XIX wieku pod wzglŒdem liczby

6 A. F e n c z a k, jw. s. 266-267; Z. K o n i e c z n y: Ruch robotniczy w regionie prze-

myskim 1878-1948, Rzesz ó w 1986, s. 10.

7 W. K r a m a r z, jw. s. 52.

204 WAC£AW WIERZBIENIEC

¿ydowskich mieszkaæc ó w zajmowa‡ czwarte miejsce po Lwowie, Krako-

wie i Ko‡omyi. 8 Nie mog„ wiŒc dziwi æ s‡owa, jakimi przybysz z Rosji,

Wasilij Kielsijew, rozpocz„‡ opis Przemy œ la, kt ó ry odwiedzi‡ w 1866 roku:

„¯ ydzi, ¯ ydzi, ¯ ydzi – gdzie bym siŒ nie odwr ó ci‡, jestem w kr ó lestwie

¯ yd ó w. Pewnie tutaj wszystko tak siŒ uk‡ada, ¿e bez ¯ yd ó w nie da siŒ

uczyni æ ani kroku ” . 9 Ludno œæ ¿ydowska zamieszkuj„ca Przemy œ l odgry-

wa‡a znacz„c„ rolŒ w gospodarce miasta, stanowi„c najsilniejszy ekono-

micznie element spo œ r ó d tutejszych grup etnicznych. O jej sile ekono-

micznej w por ó wnaniu z innymi nacjami œ wiadczy æ mo¿e wiele czynni-

k ó w. Jednym z nich by‡ stan posiadania nieruchomo œ ci. W drugiej po‡owie

XIX wieku zauwa¿alna by‡a w œ r ó d przemyskich ¯ yd ó w sta‡a tendencja

do osiedlania siŒ poza obrŒbem dotychczasowego miejsca zamieszkania,

tzw. miastem ¿ydowskim, zlokalizowanym w Œ r ó dmie œ ciu nieopodal Sanu,

gdzie istnia‡a najstarsza synagoga (pochodz„ca z XVI wieku) oraz siedziba

w‡adz gminy wyznaniowej. W analizowanym okresie obszar ten zamiesz-

kiwa‡a g‡ ó wnie najubo¿sza ludno œæ ¿ydowska. Osoby zamo¿ne osiedla‡y

siŒ natomiast w innych czŒ œ ciach miasta – w Œ r ó dmie œ ciu, w obrŒbie rynku

oraz w innych dzielnicach. Zw‡aszcza na Lwowskim Przedmie œ ciu a tak¿e

na Zasaniu nastŒpowa‡ szybki rozw ó j stanu posiadania ¯ yd ó w przemys-

kich i wzrost ilo œ ci budowanych przez nich w tych dzielnicach kamienic

czynszowych. Szczeg ó lnym wyrazem rozbudowy Przemy œ la przez ludno œæ

¿ydowsk„ by‡o wzniesienie w roku 1892 synagogi na Zasaniu, a w roku

1905 nowej synagogi (tzw. synagogi Scheinbacha) na Lwowskim Przed-

mie œ ciu. 10 Pod koniec okresu autonomii do ludno œ ci ¿ydowskiej nale¿a‡o

oko‡o 35% nieruchomo œ ci na terenie miasta. 11

Przemy œ l by‡ g‡ ó wnie o œ rodkiem rzemie œ lniczym z ma‡ymi fabryka-

mi, zak‡adami rzemie œ lniczymi i przedsiŒbiorstwami budowlanymi. W œ r ó d

miejscowej spo‡eczno œ ci ¿ydowskiej nie wytworzy‡a siŒ wiŒc grupa wiel-

kich potentat ó w finansowych. Wyj„tkiem mo¿e by æ jedynie rodzina Fraen-

kl ó w, do kt ó rej nale¿a‡ jeden z najwiŒkszych m‡yn ó w parowych w Ga-

licji, za‡o¿ony w 1866 roku. 12

Podobnie jak w innych miastach, ludno œæ ¿ydowska zdominowa‡a

miejscowe rzemios‡o i handel, aktywnie uczestnicz„c w wymianie po-

8 B. W a s i u t y æ s k i: Ludno œæ ¿ydowska w Polsce w wiekach XIX i XX. Studium

statystyczne, Warszawa 1930, s. 111, 116, 122.

9 W. K i e l s i j e w: Galiczyna i Mo‡dawija. Putiewyja pi œ ma, S. Pieterburg 1868, s. 7.

10 A. F e n c z a k, jw. s. 270.

11 Wykaz ulic, plac ó w i dom ó w w mie œ cie Przemy œ lu, Przemy œ l 1910, passim; „ Ziemia

Przemyska ” 1914 nr 8, s. 1-2 (z 21 II).

12 M. O r ‡ o w i c z: Ilustrowany przewodnik po Przemy œ lu i okolicy, Lw ó w 1917, s. 30.

PRZEMIANY W SPO£ECZNO Œ CI ¯ YDOWSKIEJ PRZEMY Œ LA 205

miŒdzy miastem a wsi„. W Przemy œ lu oko‡o 1914 roku istnia‡y 52 ¿y-

dowskie zak‡ady rze Ÿ nicze, 63 piekarskie, 59 krawieckich i 32 stolarskie.

Niewielka czŒ œæ ludno œ ci ¿ydowskiej wykonywa‡a zawody urzŒdnicze.

W œ r ó d wolnych zawod ó w ¯ ydzi zdecydowanie dominowali jako adwo-

kaci, stanowi„c pod koniec okresu autonomicznego 70% og ó ‡u przedsta-

wicieli tego zawodu w Przemy œ lu. 13

W handlu napotykano nasilaj„c„ siŒ od pocz„tku lat 80-tych XIX w.

konkurencjŒ ze strony ludno œ ci polskiej i ukraiæskiej, kt ó ra w tym okresie

zaczŒ‡a tworzy æ r ó ¿nego typu sp ó ‡dzielnie. W tej swoistej walce pr ó bo-

wano podejmowa æ tak¿e œ rodki pozaekonomiczne. Przyk‡adowo w 1911

roku wysuniŒto na posiedzeniu Rady Miejskiej Przemy œ la propozycjŒ, aby

ograniczy æ ludno œ ci ¿ydowskiej mo¿liwo œæ dostŒpu tylko do wybranych

bazar ó w w mie œ cie. Propozycja ta nie zosta‡a jednak przyjŒta. 14

Stan posiadania w‡asno œ ci hipotecznej, dominacja w przemy œ le i han-

dlu to istotne czynniki wp‡ywaj„ce na œ wiadomo œæ przeciwstawno œ ci inte-

res ó w ekonomicznych i pog‡Œbianie poczucia odrŒbno œ ci pomiŒdzy lud-

no œ ci„ ¿ydowsk„ a nie¿ydowsk„. Nale¿y jednak wyra Ÿ nie zaznaczy æ , ¿e

w œ r ó d ¯ yd ó w przemyskich istnia‡o bardzo du¿e zr ó ¿nicowanie maj„tko-

we, a zdecydowan„ wiŒkszo œæ stanowili ludzie niezamo¿ni. Istnia‡a tak¿e

znaczna grupa najubo¿szych, kt ó rzy zmuszeni byli korzysta æ z pomocy

r ó ¿nego typu organizacji charytatywnych i gminy wyznaniowej. Organi-

zowana pomoc mo¿liwa by‡a z regu‡y dziŒki bardziej zamo¿nym przed-

stawicielom tej spo‡eczno œ ci. Pewn„ formŒ pomocy stanowi‡y tak¿e tanie

kredyty, udzielane przez ¿ydowskie sp ó ‡dzielnie kredytowe, kt ó rych ‡„cz-

nie dzia‡a‡o 21 w r ó ¿nych okresach od po‡owy XIX wieku do wybuchu

I wojny œ wiatowej 15 oraz za‡o¿one w Przemy œ lu w 1913 roku „ Jewish

Colonisation Association ” (JCA). 16

II. GMINA WYZNANIOWA ORAZ ORGANIZACJE

O CHARAKTERZE SPO£ECZNYM I RELIGIJNYM

Najbardziej znacz„cym o œ rodkiem ¿ycia spo‡eczno œ ci przemyskich

¯ yd ó w w okresie autonomii by‡a gmina wyznaniowa, kt ó ra opr ó cz mo¿-

liwo œ ci zaspokajania potrzeb religijnych, dawa‡a ka¿demu nale¿„cemu

13 E. P e r s o w s k i: Przemy œ l pod rz„dami austriackimi 1772-1918, w: Tysi„c lat

Przemy œ la, cz. 2, Warszawa-Krak ó w 1974, s. 90.

14 „ Nowy G‡os Przemyski ” 1911 nr 52, s. 2 (z 5 XII).

15 Z. F e l c z y æ s k i, Sto lat dzia‡alno œ ci Banku Rzemie œ lnik ó w i Rolnik ó w w Prze-

my œ lu, Przemy œ l 1969, s. 38-41.

16 „ Nowy G‡os Przemyski ” 1913 nr 8, s. 2 (z 23 II).

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: