PISOWNIA SPÓŁGŁOSEK MIĘKKICH i inne.docx

PISOWNIA SPÓŁGŁOSEK MIĘKKICH

Litery „ą” i „ę” piszemy:
zasadniczo wü wyrazach rodzimych, np.
dąb, krąg, gąszcz, kąt, mącić, piąty, pociąg, wąsy, ząb, będzie, dębowy, gęsty, kęs, ręka, tędy, węszyć, zęby;
w wyrazachü zapożyczonych, ale całkowicie przyswojonych, np.
brąz, ląd, flądra, pąsowy, plądrować, cęgi, cętka, frędzla, kolęda, pędzel, pręgierz, wędkować;
przedü ł, l w zakończeniach form czasu przeszłego, np.
pragnąłem, pragnąłeś, pragnął,
pragnęłaś, pragnęłam, pragnęła, pragnęło,
pragnęliśmy, pragnęłyśmy, pragnęliście, pragnęłyście,
pragnęli, pragnęły;
wü zakończeniach form bezosobowych niektórych czasowników, np.
stanąć, klęknąć, odpocząć, mówiąc, prosząc, zamykając, pchający, kochająca, wiążące, przyjęty, przypięta, zwinięta;
na końcu wyrazu:ü
- w formie 1. osoby l. poj. czasu teraźniejszego, np.
idę, biorę, proponuję
i czasu przyszłego prostego, np.
dojdę, zbuduję, zarzucę,
- w formie 3. osoby l. mn. czasu teraźniejszego, np.
opowiadają, umieją, podrzucają
i czasu przyszłego prostego, np.
utworzą, dopiszą, rozwiążą,
- w bierniku i narzędniku l. poj. rzeczowników rodzaju żeńskiego i męskiego zakończonych w mianowniku l. poj. na -a oraz przymiotników i zaimków, np.
moją skromną osobę, naszą długą rozmową, swoją trudną decyzją, władcę, poetą,
- w mianowniku, bierniku i wołaczu l. poj. niektórych rzeczowników rodzaju nijakiego, np.
cielę, imię, kurczę, prosię, strzemię, szczenię, plemię, źrebię
oraz w ich dopełniaczu, celowniku, bierniku, narzędniku, miejscowniku i wołaczu l. mn., np.
cieląt, cielętom, cielęta, cielętami, cielętach, cielęta,
- w bierniku l. poj. zaimków osobowych, np.
cię, się.


Przykłady ćwiczeń

1. Zaznacz wyrazy, w których występują głoski „ę” lub „ą”. Podkreśl te głoski.
dzięcioł, drzewo, mąka, mama, kolęda, dziękuję, motor, kratka, kolega, kęs, gęś, jabłko, zasada, zęby, ciągnie, prosię, długopis, książka, trąbka, wziąć, porządek, krzyknąć, parasol, teczka, słoń, cielę, kąt, pięć, półka, połączyć, pająk, bąbelki.
2. Przeczytaj wiersz. Podkreśl wyrazy z „ą”. Napisz je z pamięci.
Ma mnie trąba, wąż i łąka,
ale nie ma mnie biedronka.
Ma mnie wielbłąd oraz pająk.
Kąkol z bąkiem też mnie mają.
Z makolągwą żyję w zgodzie,
w kącie też mnie spotkasz co dzień.
Odnajdziesz mnie też w dąbrowie.
Czym ja jestem? Kto powie?

3. Uzupełnij według wzoru. Podkreśl „ą” i „ę”.
szepnął – szepnęła
wziął –
krzyknął –
sapnął –
4. Podkreśl w tekście wyrazy z „ą” i „ę”.
Nasza klasa wygląda pięknie. Lśnią czyste ściany, podłoga błyszczy. O porządek dbają nasi obowiązkowi dyżurni. Ścierają kurz z półek, zamiatają podłogę, podlewają bujne rośliny. Mokrą gąbką wycierają zieloną tablicę, że aż lśni! Równo ustawiają żołędziowe ludziki, piękne książki i albumy.
5. Naucz się na pamięć wierszyka.
W wyrazach z \"ę\" lub \"ą\"
bardzo łatwo zrobić błąd.
Nawet w błędzie błąd się zdarzy,
więc poćwiczmy wszyscy razem:
Pisz \"ę\" albo \"ą\" kolego
w czasownikach czasu przeszłego:
krzyknąłem, minęło, wziął,
spędziłem, utonął, zdjął.



ZASADY ORTOGRAFICZNE
„u”, „ó”

Literę „u” piszemy:
w większości polskich wyrazów,ü np.
artykuł, długo, gruntowy, lektura, płukać, pukać, reguła, śruba, tłumić;
w wielu przyrostkach, np.ü
-un - zwiastun, opiekun,
-ulec - hamulec, budulec,
-uch - leniuch, dzieciuch,
-uchna - matuchna, córuchna,
-unek - pakunek, wizerunek,
-utki - malutki, skromniutki,
-us - dzikus, lizus,
-uszek - garnuszek, maluszek,
-uś - dzidziuś, synuś;
wü formach czasu teraźniejszego zakończonych na -uję, -ujesz, -uje, np.
promuję, promujesz, promuje,
gotuję, gotujesz, gotuje,
proponuję, proponujesz, proponuje;
w różnych formach czasowników typu kuć, snuć, psuć,ü np.
kuję, kujmy, kujcie,
snuję, snujesz, snujcie, snuj,
psujesz, psujcie, psuj;
w wyrazach:ü
zasuwka (od zasuwać), skuwka (od skuwać), okuwka (od okuwać), zakuwka (od zakuwać).
Literę „ó” piszemy:
wtedy, gdyü w innych formach tego wyrazu lub w wyrazach pokrewnych wymienia się na o lub e, np.
zawód - zawody,
stój - stoję,
móc - mogę,
dróżka - droga,
pióro - pierze,
brzózka - brzezina,
siódma - siedem,
przyjaciółka - przyjaciel;
w rdzeniach czasowników w formachü jednokrotnych w opozycji do wielokrotnych, w których wymienia się z głoską a, np.
wrócić - wracać,
skrócić - skracać,
mówić - mawiać;
w cząstceü -ów, -ówna, -ówka występującej jako końcówka lub część przyrostka, np.
bloków, projektów, operatorów, zeszytów, stołów,
Sokołów, Tarnów, Kraków,
Rodziewiczówna, Iłłakowiczówna,
kreskówka, kartkówka, stołówka;
w niewielu wyrazach na początku:ü
ósemka, ósmy, ów, ówczesny, ówdzie;
w kilkudziesięciu wyrazach, w których została zachowana historycznaü pisownia oparta na dawnej wymowie, np.
chór, córka, czółno, góra, jaskółka, kłótnia, król, mózg, krótki, ogórek, stróż, źródło, wiewiórka, przepiórka, tchórz, żółw, żółty, późno.
UWAGA: Litera „ó” nie występuje nigdy na końcu wyrazu.

Przykłady ćwiczeń

1. Uzupełnij „u” lub „ó”. Wypisz wyjątki i uporządkuj je alfabetycznie.
kr…l, r…życzka, pag…rek, szu…ka, obr...ka, prac…je, wzg…rze, wr…belek, pi…ro, g…rnik, gw…źdź, s...jka, og…rkowy, tr…dny, brz…zka, st…ł, kr…tki, wr…żyć, tr…cizna, b…br, wi…rki, niekt…rzy, c…rcia, zas…wka, kropl…wka, b…ty, kr…lewicz, b…b.
2. Uzupełnij porównania.
płacze jak…
wolny jak…
… jak osioł
rudy jak…
niezdecydowany jak…
boi się jak…
piękny jak…
pracowity jak…
tępy jak…
słodki jak…
… jak paw
Wyrazy do uzupełnienia: miód, bóbr, uparty, sójka, mrówka, nóż, tchórz, żółw, wiewiórka, dumny
3. Znajdź w ciągu 10 minut jak najwięcej wyrazów, w których jednocześnie występuje „ó” i „u”. np. ułóż, Kucówna itp.

4. Wpisz w miejsce kropek odpowiednie wyrazy, które mają dwa znaczenia.
inaczej inhalacja…………………………………………………..……rodzaj kiełbaski
głoska nosowa………………………………………...……..śmiertelna choroba psów
dwie lub trzy na tarczy zegarka…………………….……………..podpowiedzi, rady
zwierzę…………………………………………………………..……….ktoś, kto się boi
sałatka z surowych warzyw………………………...………….produkowana w hucie
mały telefon……………………………………….najmniejsza cząstka naszego ciała
przeciwieństwo krótkiego……………………..mamy je, gdy komuś jesteśmy winni
imię męskie……………………………………………………….płyn do mycia naczyń
można nim otworzyć drzwi……………………………………...……………….ptaków
np. matematyczne……………………………………………………...………małe koło
5. Przeczytaj tekst. Podkreśl wyrazy z „ó”. Wypisz z tekstu te wyrazy z „ó”, których pisownię potrafisz wyjaśnić.
Józek ma ogródek. Rosną w nim różne kwiaty, warzywa i drzewa owocowe. Chłopiec bardzo dba o swój ogródek.
6. Podane wyrazy dobierz parami i napisz według wzoru.
pierze, aptekarz, bierze, podwórko, pióro, aptekarska, wierzyć, górzysty, stary, rowerzysta, wiara, brać, karzę, podwórze, góra, starzec, rower, kara
wzór: tworzyć – twórca
7. Naucz się na pamięć wierszyka.
Kiedy ó, a kiedy u?
Nikną wszelkie niepokoje,
kiedy stwierdzę: dwójka - dwoje.
Nie drży także ma stalówka
pisząc: -ówna, -ów i –ówka.
Zaokrąglam ó w dwu słowach
ósmy, ów, bo: osiem, owa.
8. Tam gdzie wpiszesz u – pomaluj na zielono. Kiedy ó wymienia się na o – pokoloruj na czerwono. Tam gdzie ó zapiszesz w końcówce -ów – pokoloruj na żółto.



9. Kto się ukrył w domku?


ZASADY ORTOGRAFICZNE
„rz”, „ż”
Połączenie liter rz piszemy:
gdy następujeü wymiana głoskowa rz - r, np.
marzec - marca,
dworzec - dworca,
dobrze - dobry,
mierzyć - miara,
tworzyć - twórca,
przysporzyć - sporo,
dworzanin - dwór;
w zakończeniach -arz, -erz, -mierz, -mistrz,ü np.
fałszerz, harcerz, pasterz, kołnierz, rycerz,
bajarz, blacharz, pisarz, ślusarz, tokarz,
kątomierz, ciśnieniomierz, Kazimierz, Włodzimierz,
zegarmistrz, ogniomistrz;
po spółgłoskach p, b, t, d, k,ü g, ch, j, w, np.
przemoc, wyprzedaż, przekonanie, brzmienie, brzydota, zatrzymać, trzeba, drzwi, zedrzeć, krzak, zakrzepnąć, grzmot, grząski, chrzest, odchrząknąć, zajrzeć, dojrzały, wrzawa, wrzątek;
Do wyjątków należą:
a) wyrazy: kształt, kształcić, kształtny, wykształcenie, bukszpan, Oksza, kszyk (ptak), pszczoła, pszenica, Pszczyna, Pszoniak, wszystko, wszędzie, zawsze,
b) formy stopnia wyższego i najwyższego przymiotników utworzone przyrostkiem -szy lub -ejszy, np.
lepszy, najlepszy, grubszy, najgrubszy, krótszy, najkrótszy, większy, największy, potężniejszy, najpotężniejszy,
c) partykuła -że, np.
zróbże, skądże, podajże, kopże,
d) wyrazy, w których zaczynająca się od ż część rdzenna stoi po przedrostku zakończonym na spółgłoskę, np.
obżartuch, odżałować, odżyć, nadżółkły, podżebrowy;
wü wielu wyrazach, w których dziś nie zachodzi już żywa wymiana rz - r, ale w których rz pochodzi z historycznego r, np.
rzeka (od: rieka), jarzębina (od: riabina), orzech (od: oriech), rzadki (od: riedkij), rząd (od: riad), rzepa (od: riepa).

Literę „ż” piszemy:
wtedy, gdy w innych formach tego wyrazuü lub w wyrazach pokrewnych wymienia się na g, dz, h, z, ź, s, np.
trwożnie - trwoga,
pieniążek - pieniądz,
grożę - groza,
obrażać - obraźliwy,
drużyna - druh,
boży - boski;
gdy występuje ona poü literach r, l, ł:
drżenie, rżeć, ulżyć, łże;
w partykule zakończonej naü -że, -ż, np.
tenże, bądźże, stańże, weźże, jakże, cóż, któż, czyż, gdyż, jakiż;
w wyrazach zapożyczonych po literze n, np.ü
aranżować, branża, oranżada, rewanż;
w wielu wyrazach rodzimych zawierających historycznąü głoskę ż oraz w wielu wyrazach zapożyczonych, np.
mżawka, gżegżółka, piegża, żal, żart, żniwo, życzenie, żywot, żółty, żegluga, żyrować, żakiet, żorżeta.
UWAGA: W wyrazach typu dżem, dżuma, dżentelmen, dżdżysty, dżoker litera ż jest częścią dwuznaku dż, a nie literą oznaczającą samodzielną głoskę.


Przykłady ćwiczeń

1. Z rozsypanki wyrazowej wyszukaj pary wyrazów, które tłumaczą pisownię „rz”: r, ż, s, z, ź, h, g, dz:
miazga, przerazić, wiązać, mózg, księstwo, wiążę, lustrzany, jutrzejszy, futro, pieniążek, każę, karzę, łotrzyk, mąż, karanie, mierzyć, wierzch, chorzy, jeżdżenie, wiązać, wierchy, chory, wstążeczka, jazda, miażdżyć, lustro, pieniądze, kazać, jutro, futrzany, miara, łotry, wstęga, przerażenie, móżdżek, kolega, męski, księżna

2. Pokoloruj pola oznaczone takim numerem, jaki znajduje się przy wyrazach z „ż”.
1. sprę_yna
2. st_ykawka
3. bu_a
4. t_ęsienie
5. u_ywać
6. pla_a
7. twa_
8. zni_yć
9. dy_urny
10. Małgo_ata
11. ró_a 12. dru_yna
13. baga_
14. wa_ywa
15. ły_ka
16. trakto_ysta
17. twaro_ek
18. ja_ębina
19. wie_ba
20. zwie_ę
21. pró_niak
22. ko_eń 23. po_ywienie
24. ko_uch
25. po_ądek
26. banda_
27. po_eczka
28. wie_a
29. uwie_yć
30. wą_
31. wie_owiec
32. zwycię_yć
33. stra_


3. Przeczytaj tekst.
Prześliczna i grzeczna dziewczynka wyruszyła w świat znudzona monotonią na poszukiwane odmiany i szczęścia w swoim życiu. Szczerze chciała pomóc wszystkim, których napotykała. W pobliżu swego miasta spotkała krzykliwego wojownika. Jego wrzask wystraszył ptactwo z lasu i myśliwi nie mogli upolować zdobyczy. Chrząkanie dziewczynki zastanowiło wojownika i postanowił złagodnieć, by jej nie przerażać. Jedno spojrzenie wystarczyło, bo jego serce i gardło złagodniało. „Trzeba zająć się tym samotnym biedactwem” – pomyślał i tak zrobił. Zaprosił dziewczynkę do wspólnej wędrówki. Na brzegu jeziora usiedli i posilili się pod pięknymi drzewami.
a) wypisz z tekstu wyrazy z „rz” i wpisz je do tabelki:

„rz” : „r” „rz” po spółgłoskach


b)wypisz wyrazy z „ż” i wyjaśnij ich pisownię.

4. Odszukaj wyrazowego intruza i wyjaśnij dlaczego nie pasuje on do pozostałych wyrazów:
a) krzyk trzeba potrzask strzemię
b) ruszajże dalejże może mówże
c) móżdżek bliżej orzeł karzeł zwierzęta
d) rzeka żubr żyrafa żurek żebro
e) talerz kołnierz nietoperz, malarz
5. Ułóż poprawnie powiedzenia i przysłowia:
a) powieki, coś, zrobić, bez, zmrużenie
b) za, trzymać, zęby, język
c) wierzyć, uszy, własne, nie
d) serce, przed, otworzyć, ktoś, swój
e) ręka, trzymać, coś, żelazny
f) kurze, ona, a, daj, siędę, wyżej
g) chwyta, brzytwy, tonący, się
h) kury, być, jajko, od, mądrzejsze, chce
i) dmucha, sparzył, się, gorącym, ten, kto, na, na, zimne
6. Dopasuj znaczenia do utworzonych powiedzeń i przysłów. Wypisz wyrazy z „rz” i „ż” i objaśnij ich pisownię.
a) Zachować tajemnicę
b) Powierzyć komuś swoje tajemnice, być szczerym
c) Silne, zdecydowane kierownictwo; surowe, bezwzględne rządy
d) Być zdziwionym tym co się usłyszało
e) Zrobić coś bez wahania, mężnie
f) Przykre doświadczenia uczą przezorności
...