2561808--Pawe-Jasienica-Rozwazania-O-Wojnie-Domowej.pdf

Paweł Jasienica

Rozważania o wojnie domowej

ROZWAŻANIA O WOJNIE DOMOWEJ

Strome uliczki wiodą w mieście Pouzauges do zamku, droga na jego

dawny podwórzec zanurza się na chwilę w cień bramy wyciętej w

podstawie wysokiego graniastosłupa wieży, jedynego zresztą fragmentu

obwarowań, który w stanie znośnym doczekał XX stulecia. Dziesięciu

okrągłym basztom, okalającym twierdzę, powiodło się gorzej, przetrwały

już tylko ich obrosłe pnączami kikuty.

Bast iony zdążyły się rozsypać, dziedziniec zaś przemienić w piękny

park, zaśmiecony równie starannie, jak i wiele innych, znacznie

sławniejszych i bardziej reprezentacyjnych miejscowości słodkiej Francji,

Ustawione między drzewami bariery świadczą, że terytor i um tym włada

obecnie tutejszy klub jeździecki. Ani jednego kawalerzysty nie widać,

pieszych brak także —- bezludzie i cisza, pogłębiana stłumionym

dźwiękiem dzwonu siedemsetletniego kościoła św. Jakuba, któryśmy przed

chwilą oglądali w śródmieściu.

Trafili śmy do Pouzauges w niedzielne południe. Może dlatego zatem

tak pusto było na zamku, rojno zaś na rynku, w pobliżu kościoła? Jesteśmy

w Wandei. Statystyki pouczają, że osiemdziesiąt procent mieszkańców

tego departamentu to katolicy praktykujący. Parę godzi n wcześniej

natknęliśmy się w pewnej wiosce na przeszkodę oryginalnej natury.

Zatarasował nam drogę pochód, wysuwający się z szeroko otwartych drzwi

kościelnych. Najpierw szły dzieci — grzecznie, parami, pod opieką

zakonnic. Potem kroczył ksiądz w komży i s tulę, za nim rosły młodzian w

asyście dwóch dziewoi o typie raczej nadwiślańskim niósł potężny wieniec.

Dalej płynął górą “tricolore” i dopiero posunęła uroczystym marszem cała

chyba, krzepiąco liczna parafia. Ani jedna postać nie miała wyglądu

urzędowego, sami wieśniacy przystrojeni po niedzielnemu.

Staliśmy, wygasiwszy motor, bo pamiątkowy krzyż, pod którym ów

wieniec miał zostać złożony, widniał tuż po drugiej stronie asfaltu i nic nie

wróżyło rychłego odblokowania szosy. Z kolumny wysunął się jednak jakiś

człowiek, ruchem ramienia pokazał, którędy można objechać.

Spatynowana już poniekąd tradycja kartezjańska wytworzyła w tym

kraju obyczaje, gdzie indziej dotychczas jeszcze nie odkryte. Pobożni

parafianie z okolic Cerizay, którym nikt nie mógł urzędowo nakazać udziału

w religijno-patriotycznej procesji, nie cieszyli się widać z pułapki, w jaką

popadli tacy, co w porze nabożeństwa uganiają samochodem i nie

zwracają uwagi na lokalne wprawdzie, lecz i narodowe zarazem rocznice.

Czyżby aż nawyk tolerancyjneg o traktowania postaw, zapatrywań i

postępowania innych ludzi? Zabobonny lęk ogarnia przy wspominaniu o

tego rodzaju zjawiskach. Aby tylko w złą godzinę nie powiedzieć, nie

urzec...

Namówiłem towarzyszy podróży do odwiedzenia Pouzau-ges,

ponieważ z nieodpartej potrzeby wewnętrznej zabrałem się do tropienia w

Wandei pamiątek po tych czasach, w których i we Francji ze zdumiewającą

doprawdy stanowczością próbowano szczegółowo uregulować mechanizm

historii i naturę ludzką. Pewien rozczarowany filozof streścił wz m iankowaną

w poprzednim zdaniu tendencję w sposób ważny dla wszystkich chyba

narodów i czasów: “Bądź moim bratem albo cię zabiję” — szydził. Źle

skończył mądry Chamfort. Próba samobójstwa nie powiodła mu się, lecz

zmarł wkrótce z zadanych sobie samemu okale czeń.

Jest o czym rozmyślać i opowiadać wśród ruin zamku w Pou-zauges.

Pięćset z okładem lat temu był tutaj panem marszałek królestwa, Gilles de

Rais, początkowo towarzysz broni Joanny d’Arc, potem główny we Francji

wasal szatana. Nie wiem, czy prowadzono jakie badania pod murami Pouzauges. W

fosach pobliskiego Tiffauges, gdzie się znajdowała główna z siedzib

marszałka, odnaleźli kopacze znaczną podobno ilość kości dziecięcych,

noszących ślady zadanych na żywo tortur. Gilles de Rais próbował

uzyskiwać złoto, składając diabłu w ofierze serca, krew, oczy i ramiona

odznaczających się urodą młodzieniaszków. Uwięziony w Machecoul —

znanym dzisiaj z produkcji godnej polecenia brandy “Seguin” — stracony

został publicznie 26 października 1440 roku w Nantes. Skrucha, jaką wykazał,

sprawiła, że powieszono go tylko, poprzestając na spaleniu trupa.

Jednakże to nie czarnoksięskie tradycje wydały mi się najbardziej

godne uwagi w Pouzauges. Właściwym magnesem był dla mnie niezbyt

wysoki krzyż kamienny, wznoszący się w parku, zaraz na lewo od bramy

wjazdowej. Na ^podstawie jego, noszącej formę trzech ustawionych na

sobie pionowo walców, widnieje następujący napis : “Souvenez vous de ceux qui

donnèrent leur vie pour Dieu et leur pays”.

Dziwna ogólnikowość, dziwna anonimowość w tym kraju, gdzie w

każdym chyba kościele oglądać można kamienne tablice z dziesiątkami, z

setkami nazwisk poległych w obronie ojczyzny żołnierzy-parafian. Na

południu Masywu Centralnego, w posępnej krainie Causses, niedaleko

słynnej jaskini Aven-Armand, w śród krajobrazu przypominającego miejscami

spopularyzowane dzisiaj zdjęcia powierzchni Księżyca, widziałem pomnik

ofiar pewnej bitwy partyzanckiej i spowodowanej przez nią pacyfikacji

regionu. Litania nazwisk o brzmieniu francuskim oczywiście, lecz także i

hiszpańskim.

Krzyż w Pouzauges stoi na miejscu zbiorowej egzekucji. Jedna z

rewolucyjnych “kolumn piekielnych” rozstrzelała tutaj pięćdziesięciu

powstańców wandejskich. Także pacyfikacja zatem, tyle że znacznie

wcześniejsza. Daty na krzyżu brak, ale to musiało się odbyć w roku 1794,

w końcu zimy lub na przedwiośniu.

Z oryginalnie wyzyskanymi wspominkami o tej epoce zetknęliśmy się już

poprzedniego wieczoru w Parthenay, położonym na samym pograniczu

“Wandei wojennej”, znacznie obszerniejszej od dzisiejszego departamentu.

Na karcie menu, którą nam podał patron restauracji, widniały informacje

pozostające w pośrednim jedynie, przywabiającym niejako związku z

zaletami kuchni i piwnic miejscowych. Oczekując, bardzo zresztą krótko, na

przystawki, można było się d owiedzieć, jak sobie w okolicach Parthenay lub

w nim samym poczynał lat temu sto kilkadziesiąt “biały” de Lescure i jak

na to reagował “błękitny” Westermann.

I tak oto zwyczajna karta restauracyjna popycha od razu na właściwą

drogę, skłania do rozmyślania nie tylko o problemach i strukturach, lecz

także — a może przede wszystkim! — o ludziach, o ich losach nieraz

bardzo z pozoru odległych od jakiejkolwiek logiki. , Dwudziestosiedmioletni,

pobożny, stateczny, zadziwiająco zrównoważony markiz Ludwik Maria de

Lescure pewnej nocy jesiennej skończył z ran w furgonie pobitej, na

szalone rzeczy porywającej się armii powstańczej. Pokaleczony okropnie,

wyzionął ducha tak spokojnie i cicho, że jadąca konno tuż przy wozie

małżonka niczego nie zauważyła. Rewolucjonista z krwi i kości, nie znający

miłosierdzia generał Franciszek Józef Westermann w kilka miesięcy po

swych wandejskich wysiłkach i przewagach zakończył żywot w Paryżu, pod

nożem gilotyny. O niepełne dwa lata wcześniej szturmował on tam wraz z

san-kiulotami Tuilerie.

Ależ działał tu w Wandei, wielką sławę zdobył i taki, co się

poprzednio z trudem wymknął spod tejże gilotyny: legendarny Franciszek

Seweryn Marceau, dowódca Legionu Germańskiego, w którym obok

Niemców służyli Polacy, Włosi, Szwajcarzy, rozmaici słowem entuzjaści

ideałów “równości, wolności, braterstwa”. Innym jednakże, chwalebną

zasadą rewolucyjnej czujności przejętym wyznawcom tych samych haseł

nie wystarczyło widać męstwo i poświęcenie, którymi się Marceau był już

popisał podczas obrony Verdun prze d Prusakami. O-skarżyli go o zdradę,

zamknęli, uparcie żądali kary śmierci. Ułaskawiony szczęśliwie, w maju

przybył Marceau do Wandei, traktował powstańców ludzko i w tym samym

jeszcze 1793 roku zadał im decydujące klęski w polu. W trzy lata później

zmarł z ran odniesionych na wschodnim froncie, w bitwie pod Altenkirchen.

Wódz austriacki, arcyksiąże Karol, osobiście złożył hołd zwłokom

rewolucyjnego generała, który za króla osiągnął sam szczyt kariery

wojskowej dostępnej mieszczaninowi: był wachmistrzem ki rasjerów.

Wątpić wolno, czy za króla sam Napoleon Bonaparte miałby

zapewnione coś więcej niż stopień kapitana. Od kandydata na oficera

żądało się wylegitymowania z czterech pokoleń szlachectwa. Taki próg

mógł, owszem, przekroczyć człowiek, którego dziad zaledwie wyjednał u

księcia toskańskiego dokument stwierdzający przynależność familii do

herbowych. Ale najwyższe stopnie zarezerwowane były w armii monarszej

dla dziedziców o wiele wspanialszych patentów.

Rewolucja zmiotła te przegrody. Mówi się słusznie, że zapewniła ona

awans mieszczaństwu. Ówcześni publicyści wywodzili otwarcie, iż dobrym

obywatelem może być tylko człowiek zamożny. Wszystko to prawda, lecz

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: