SUMER
OKRES WCZESNODYNASTYCZNY
Enmebaragesi – władca Kisz, twórca I Dynastii z Kisz (ok. 2700 p.n.e.), Kisz pierwszą stolicą, kontrolował Nippur (dużo świątyń),
Gilgamesz – pogromca Kisz, z Uruk (pokonał Aggę), Uruk zyskało na świetności, wiele wojen,
Lagasz – dynastia Ur-Nansze, wojny z Ummą, Eanatum – władca (ok. 2450 p.n.e.), podbił Sumer, dotarł do Mari,
Entemena z Lagasz i Lugal-kinisze-dudu z Ur – pierwszy sojusz militarny, przyczyną umocnienie się Akadu,
Lugalzagesi z Ummy – (ok. 2375–2350), chęć pokonania Lagasz (Urukagina), porażka z wojskami akadyjskimi Sargona Akadyjskiego (zdobywca Ur, Uruk, Lagasz, Ummy) – stolica a Akadzie.
OKRES STAROAKADYJSKI
Sargon – imperium od Zat. Perskiej do Pn. Mezopotamii
Rimusz – syn Sargona, utrata terenów Pn. (bunty Sumerów)
Manisztusu – syn Sargona, utrata Elamu,
Naram-Sin (2270–2235) – bunt pd. Sumeru pod przywództwem Uruk (Mamor-girida) i Kisz (I phur-Kisz), stłumiony, zdobycie Chaburu, zagrożenie ze str. Gutejczyków i Lulubejów (z Zagrosu),
Szar-kali-szarri (2235-2210) – upadek państwa, atakowany przez Elam, plemiona Amorytów i ludy z Zagrosu.
OKRES GUTEJSKI (2210-2120 p.n.e.)
Wieki ciemne Sumeru, 21 królów, najszybciej odrodzone Lagasz (trudne położenie),
Gudea z Lagasz – (2144-2124), zwierzchnictwo gutejczyków, zjednoczenie Pd. Sumeru (Ur, Uruk, Eridu, Larsa, Zabalam), rozkwit gospodarczy Sumeru,
Utuhengal – z Uruk, wypędził obce ludy z Sumeru,
OKRES NEOSUMERYJSKI (2120-2005)
III DYNASTIA Z UR
Urnamu z Ur – twórca dynastii, obalenie władcy z Uruk, podporządkowanie Sumero-Akadu, odbudowa państwa (gosp, prawo, administracja), pierwsza Sumer. List. Królów, pokonał Nam-Hani z Lagasz,
Szulgi (2095-2048) – podbicie Mezopotamii i Elamu, twórca potęgi, perfekcyjny syst. Zarządzania prowincjami i ziemią, ensi – namiestnicy prowincji, szagina – dowódcy wojsk. Później władali: Amarsuen i Szusin (twórca muru)
Upadek: kosztowność syst. Admin., ensi uzurpowali władzę (chęć odłączenia od Sumero-Akadu), najazdy Amorytów, Hurytów i Elamitów (zdobycie Ur),
Ibbisin (2029-2005) – wdarcie się amorytów do Sumero-Akadu, przywileje dla najeźdźców, upadek państwa, spustoszenie miast.
OKRES STAROBABILOŃSKI (2005-1595)
OKRES ISIN-LARSA (2005-ok. 1800)
Walki między miastami o dominację, dominacja semitów w miastach, sumeryjski zastąpiony przez akadyjski, upadek Elamu,
1931 – Issin wypędza Elamitów z Ur,
Iszbiera z Issin – pokonanie garnizonu elamickiego z Ur, jego następcy władcami Sumeru i Akadu,
Szuiliszu – sprowadzenie z Elamu statuetki boga z Ur i boga Nanny,
Iddindagow – okupował Der
Iszmedagan – ataki na Kisz (porażki)
Lipitiszar – kodeks, koniec dobrobytu
Gungunum z Larsy – zajął Ur, osłabienie Issin Lipitiszara,
Przybycie w międzyczasie amorytów i przejęcie przez nich władzy w Larsie,
Rim-Sin I – (1822-1763) rozwój Larsy, mury w Ur i Szarrakum, kanał z Lagasz do morza, pokonanie Damiq-ilishu i zdobycie Issin, rozwój kulturalny i religijny, 1809 – pokonanie koalicji babilońskiej Simubalita, 1793 – uwolnienie się Issin,
ESZNUNNA
Leży na szlakach handlowych: Zagros – przesmyk mezopotamski, górna Mezopotamia – Elam, pod prądami kultur Akadyjskiej, Elamickiej i Huryckiej,
Iluszuili – 2026 – tytułuje się królem krainy Warum, zajęcie Dija i Kirku,
Bilalma – 1980 – zbiór praw, najazd Der, upadek,
Ibalpiel I – 1860 – rozkwit, zajęcie Rapiku, Aszur, Kabry, Asznakum, chęć panowania nad Mezopotamią
ASZUR
Region stepowy idealny do hodowli owiec, okupowane przez Naramsina, Po upadku UR III Puzuraszur zakłada dynastię, państwo trwało od 1820 do 1761 p.n.e.
MARI
Sakkanakku – zarządca woj. z UR III, napływ amorytów rozpoczął rozkwit,
Jaggidim – 1820 – przyjazne stosunki z Ilakabkabu (Ekallatum), tamten uprowadza mu syna
Jachdulim – 1815 – król Mari i kraju Chana, potęga polityczna w regionie, wyprawy do M. Śródziemnego, rozbudowa kultury i miast, 1796 – pokonał Szamsziadada
Sumujamam – otruty przez Szamszi-Adada,
Szamszi-adad – synowie: Iszme-dagan (Ekalatum), Jasmah-adad (Mari), przejął władzę, uzurpator,
Zimri-lim – ok. 1780 -1761, okres świetności, od Babilonu do Karkemisz,
1757 – zburzone przez Hammurabiego mimo sojuszu.
HAMMURABII (1792-1750)
Syn Sim-muballita, twórca imperium babilońskiego, scalił Sumer i Akad, kopał kanały, budował mury, twórca kodeksu - obejmował ponad 260 artykułów dotyczących: wymiaru sprawiedliwości, wykroczeń przeciwko własności, ziemi i zabudowaniom, kupców i agentów handlowych, kobiet, małżeństwa, własności rodzinnej i dziedziczenia, pobicia i uszkodzenia ciała, rolnictwa, najmu, własności i sprzedaży niewolników, wywyższył Marduka
1787 – zdobycie Issin, Uruk i Ur,
1784 – pokonanie koalicji Esznynny, Guti, Elamu i Malgium,
1783 – zdobycie Rapikum,
1763 – przy pomocy Mari i Esznunny zdobywa Larsę,
1757 – pokonał Mari i Esznunnę, usunął Zimrilima, zapanował nad Górną Mezopotamią i całość zjednoczył,
Samsu-ilun – syn Hammurabiego, osłabiała się kontrola nad podbitymi obszarami, upadek miast, które były potęgami (np. Ur), zdobycie państwa Hana, początek pojawienia się kasytów,
HURYCI
Ok. 2300-2000 do Anatolii przybywają Huryci i Hetyci, ludy indoeuropejskie,
Rdzenny obszar: góry Habur, przedgórza Tur Abdin, ekspansja hurytów możliwa dzięki upadkowi Asyrii, niewiele o nich wiadomo,
XV w. – północna Mezopotamia, Lewant, Asyria uznają zwierzchnictwo Mittani, 1450-1350 – szczyt,
Parattarna – ok. 1480 – zjednoczenie Mittani,
Za faraona Totmesa IV sojusz Egiptu z Mittani, małżeństwa między królewskimi rodami, Tuszratta żądał posągu córki ze złota od faraona w zamian za jej rękę, Arattarna II sprzymierzył się z Asyrią i Hettytami, obalają Tuszrattę, upadek, podział między Asyrię a Hetytów,
HETYCI
XVII w – państwo ze stolicą w Hattusa, pojawili się ok. 2000 z Zakaukazia, wyparli lud Hatti z ich rdzennych ziem, Anitta - uzależnił Nesy, zburzył Hattusa,
Labarna – odbudował Hattusa, zmienił imię na Hattusilis, Hattusa stolicą, konsolidacja państwa, pierwszy król, ekspansja w stronę Pn. Syrii i Mezopotamii, walki z Jamhadem, zdobycie: Zauruny, Hassu, Hahhu, Zippasna, zostawienie w spadku pokonanie Halab,
Mursilis I (ok. 1600)– bratanek Hattusilisa, pokonał Halab i Babilon (1595), zginął w wyniku spisku pałacowego, zamordowany,
Hantilis I (ok. 1590)- huryci odebrali mu Syrię, umocnił Hattusa, wyprawy do Syrii, zamordowany przez Zidantasa (pomógł mu przy śmierci Mursilisa)
Zidantas – 1560-1550, zamordowany przez własnego syna, okres osłabienia Hetytów, Ammunas (1550-1530) – osłabienie, Huzijas – gwałtowna śmierć (1530-1525),
Telepinus (1525-1500) – ustabilizowanie stosunków wewnątrz dynastii (koniec sporów, dekret dotyczący dziedziczenia tronu) i w państwie, władał na obszarze rdzennym, wyprawy: górny Eufrat, Taur i Hassu, Kizuwatna, następcy: Alluwamnas, Hantilis II, Zidantas II i Huzzijas II nie zdołali odbudować potęgi państwa z okresu Mursilisa, tocząc głównie walki z królestwem Kizzuwatny. Tuthalijas, Arnuwandas i Hattusilis II walczyli o utrzymanie terytorium przed Kaskami,
Supililiuma I (1380-1340) – utworzenie imperium hetyckiego, wyparł hurytów z Syrii, oparł granicę o góry Libanu, wzmacniał kraj wewnętrznie, traktaty z Kizzuwatną i Hukkaną przypieczętowane małżeństwami, wdowa po Tutenhamonie zamordowała mu syna przed ich ślubem – początek wojen z Egiptem, które trwały do panowania Hattusilia III i Ramzesa II, Arnuwandas I (1340-39),
Mursilis II (1339-1306) - zwycięskie kampanie przeciwko Arzawie, Kaskom i Karkemisz, opisał czyny ojca, utrzymał państwo stworzone przez Supililiumę i nie wdał się w wojnę z Asyrią,
Muwatilis (1306-1282) – stolica w Datassie, odbił od Kaska Nerik, rozdwojenie władzy w Hatti,
Mursilis III (Urihteszub) (1282-1275) – walki z Hattusilisem, bitwa pod Kadesz – nierozstrzygnięta, obie strony przypisują wygraną, wypędzony,
Hattusilis III (1275-1250) – rozbudowa Hattusa, traktat pokojowy z Ramzesem II (1270) – status quo, przypieczętowany ślubem Ramzesa II z hetycką księżniczką, kłopoty z Aszur, próba wywołania wojny między Asyrią a Babilonią,
Tuthalijas IV (1250 –1220) – zdobycie Cypru, pobicie Kaska i Assuwa, korespondencja z Salmanasem (dobre) i Tukilninurtą (złe), reorganizacja administracji.
Arnuwandas III – (1220–1215), początek upadku państwa, pierwsze najazdy ludów morza,
Supililiuma II – (1215 – 1200), trudna syt. polityczna, najazdy Ludów Morza, ataki Kasków, napór Asyryjczyków, zburzenie Hattusa, rozbicie na drobne państewka, upadek państwa.
KASYCI
1600-1100 – władali Babilonią, nie wiadomo skąd są,
1741 – Iszme-dagan zajmuje Aszur i Niniwę – mały chaos w Mezopotamii,
Samsuiluna (1749-1712) – walka o utrzymanie spadku po Hammurabim, walka z Rim-Sinem z Larsy, zburzenie murów Ur, Asyria odzyskuje niepodległość państwo okrojone do rdzennych terenów, pojawienie się pierwszych Kasytów,
Abieszuch (1711 – 1684) – odpracie 2 najazdów kasytów, Kasztiliasz (1700) na tronie CHany, walki z Ilumailum (z Larsy, rozpoczęte za poprzednika),
Ammiditany (1683 – 1674) – zdobycie Der
Amisaduka (1646-1626) – edykt sprawiedliwości, panowanie nad Issin, Larsą, Uruk, Magulum, tragiczna syt. ekonomiczna,
Samsuditana (1625-1595) – wojny, obalenie przez Mursilisa,
Aguma II (1595 - ?) – pierwszy władca kasycki w Babilonie, protoplasta: Gandasz, sprowadził bóstwa zabrane przez hetytów,
1460 – Ulambariusz wydymał Eagamila władcę kraju nadmorskiego gdy ten poszedł na Elam, odebranie Sumeru, Pd. Mezopotamia = Karduniasz, chęć władzy nad północą,
Burnabariasz I – traktat z Puzuraszurem (Asyria) o granice, podział Mezopotamii na 2 mocarstwa, podobny traktat: Karaindasz i Aszurbelniszeszu (1419), asymilacja kasytów, arystokracja ksycka trzonem armii, podział Babilonii na prowincje (bel pahati, sakim temi),
Kurigalzu I (ok. 1400) – budownictwo
Burnabariasz II (1374-1360) – senior Aszur-ubalita, oburzony faktem sojuszu Asyrii z Egiptem
Kara-handasz – wnuk Aszur-ubalita
Kurigalzu II (1332-1308) – miał być posłuszny Aszur-ubalitowi, nie był,
ASYRIA
1766 – śmierć Szamszi-Adada
1757 – Hammurabi zdobywca Asyrii
1741 – Iszme-dagan w Asyrii – dynastia Adaziego
1458 – bitwa pod Meggido – sojusz antymitanijski (panowanie Aszurnadinahhe)
1419 – 1411 – Aszur-bel-niszeszu
1410 – 1403 – Aszur-rim-niszeszu
Upadek Mittani, walki egipsko-hetyckie pomogły Asyrii odzyskać niepodległość,
Szczyt: Aszur-ubalit (1363-1328),
Salmanasar I (1274 -1245) – koniec Mittani,
Tukiltninurta (1244-1207) – pokonanie Kasztiliaszu IV (1235), zdobycie Babilonu, pobicie ludów Zagros,
KRYZYS XII W.
Przyczyny: inwazje, migracje, rewol. Społeczne, katastrofy ekologiczne, wojny, głód, ucieczki ludzi ze wsi, trzęsienia ziemi,
„Ludy morza” – ludy śródziemnomorskie osiadłe na ter. Czehenu, zaatakowały Egipt w 5 r. Merenptaha (1231), druga fala za Ramzesa III (w 8 r. 1190), bitwa morska, upadek Ugarit i Alalah.
W skład wchodzą: Peleszet (Filistyni), Tekker, Szekelesz (Sycylijczycy), Szerden (Sardyńczycy), Weszesz, Denen (Danowie)
II dynastia z Issin – XVIII w – Hammurabi pokonuje Elam,
1400 – połączenie nizin Suzjany, koniec akadyjskiego, 3 dynastie w Elamie, I – nic wiemy prawie nic
II – państwo średnioelamickie – Igi-halki, Pahir-iszan, Attor-Kithan,
vonavi