Karol.Wojtyla-Elementarz.Etyczny.pdf

Karol Wojtyła

Elementarz etyczny

Z nauką o moralności mamy do czynienia jeśli badanie

pochodzi od faktów życia moralnego w sposób tylko opisowy

przy zastosowaniu metody doświadczalno – indukcyjnej.

Etyka zajmuje się istniejącymi normami moralnymi, a zatem

ustala co w danym środowisku uchodzi za dobre lub złe. Nie

określa jednak co jest dobre, a co złe – to zadanie etyki, która

jest nauką normatywną (normy = sądy o tym, co jest dobre, a

co złe).

Fakty moralne mówią o ludziach, ale nie bezpośrednio o zasadach. Sama

moralność jest życiem, a zatem jej twórcą jest człowiek. Etyka pragnie się kierować

najpierw czynami, gdyż są one konkretne i indywidualne.

Funkcją sumienia jest, aby zdobyć się na aktualne uzasadnienie dobra i zła w

naszym działaniu – tu ważna rola kierownika duchowego.

Obok zmiennych faktów istnieje pewna stałość poglądów na dobro i zło. Dla

człowieka są to wartości bezwzględne obowiązujące dlatego, że jest się człowiekiem.

Prócz niezmienności człowieka stwierdza się też pewne zmiany wtórne. Lecz jednak ta

niezmienność pozwala na określanie ludzi i zaliczać ich do tego samego gatunku.

Etyka religijna = etyka chrześcijańska – wypływa z refleksji nad bytem

(szczególnie ludzkim, dla którego oparciem jest Objawienie). Prawdy rozumowe w

Objawieniu są uzupełnione przez prawdy nadnaturalne możliwe do przyjęcia przez

rozum tylko w świetle wiary. Zasady postępowania zawarte w Objawieniu pokrywają

się z zasadami rozumowymi choć nie zawsze rozum może do niektórych dojść np.

miłość nieprzyjaciół.

Warto zawrócić uwagę na przyswojeniu etyce myśli Arystotelesa dokonaną

przez św. Tomasza - włączenie tych myśli, które powstały niezależnie od Objawienia.

O pochodzeniu norm moralnych

Etyka jest nauką normatywną i normy wyróżniają ją od innych nauk.

Mówi się o nadprzyrodzonych i naturalnych normach w etyce:

Nadprzyrodzone – pochodzą od Boga, a ich źródłem jest Objawienie i Pismo święte –

przykazania, rady, wskazania. Św. Paweł w Rz. mówi, że źródłem zasad moralnych jest

sama rozumna natura ludzka (z natury to czynią), zobowiązującą każdego człowieka do

spełniania tych czynów, które stanowią w Objawieniu treść Zakonu Bożego. A zatem

najwcześniejsze zasady moralne są znane normalnemu człowiekowi z samej natury bez

Objawienia. Człowiek te prawdy moralne uświadamia sobie po prostu rozumem. W

Objawieniu zaś znajdzie dodatkowe – nadprzyrodzone. Jednak i te przyrodzone i

nadprzyrodzone są zawarte w Objawieniu i na nowo mobilizują człowieka do ich znania

i spełniania.

Źródłem poznania jest zawsze natura i rozum . Rozum jest zdolny bowiem do

poznania prawdy o dobru moralnym i odnosi je do samych czynów. Prawda o dobru

opiera się na zrozumieniu natury człowieka, jego celów. Tam gdzie rozum stwierdza, iż

możliwości natury zawodzą tam zaczyna się działanie łaski .

Normy etyczne opierają się na rzeczywistości, na którą składa się podmiot

działający i szereg bytów przedmiotowych. Rozum w swoją funkcję normującą

wprowadza założenie zgodności z rzeczywistością – stąd założenie realizmu w etyce.

Ten realizm zmienia się w etyce chrześcijańskiej w swoisty realizm nadnaturalny –

rzeczywistość ujęta przez rozum oświecony wiarą (możliwe przyjęcie Objawienia). Z

Objawienia dowiadujemy się o istnieniu dóbr nadprzyrodzonych i trzeba zaznaczyć, iż

są to dobra rzeczywiste , które podejmuje człowiek wierząc i ma być im wierny tak, jak

to mu ukazuje rozum i wiara.

Natura i doskonałość

Słowo natura w filozofii tomistycznej oznacza istotę danego bytu. Rozum

poznaje przede wszystkim byt. Każdy byt ma swoją istotę i ona stanowi podstawę

wszystkich jego szczegółowych właściwości. Sam byt substancjalny jest podmiotem

istnienia i działania. Działanie aktualizuje istotę danego bytu – to czym on jest w

możności staje się w nim rzeczywistością. To czym byt jest w możności, stanowi z

natury jego cel, odpowiada on bowiem naturze i przyczynia się do aktywności danego

bytu. Byt działa i staje się bardziej sobą, gdyż w tym aby stać się bardziej sobą zawiera

się zasadnicze dobro każdego bytu. Dobrem jest to, co wywołuje dążenie, co pobudza

do działania. Różnorakie dobra stają celem jego dążeń i działań, o ile przyczyniają się

do udoskonalenia człowieka. Jedynie dobro moralne doskonali człowieczeństwo,

dlatego jest ono centralnym aktem natury ludzkiej, której główną energią i władzą jest

rozum. On bierze udział w procesie stawania się człowieka. Rozum określając zasady

postępowania kieruje się tym jakie ma być postępowanie względem tego lub innego

bytu, aby przyczyniało się ono do jego udoskonalenia się. Człowiek może się

udoskonalić tylko w ramach całego porządku świata. Rozum posiada jakieś rozeznanie

porządku świata i normując stara się jak najbardziej precyzyjniej ustawić w nim

człowieka. Robi to od tego, jakie ma gruntowne rozeznanie całej rzeczywistości. Rozum

oświecony przez wiarę ma rozeznanie nadprzyrodzone. Bóg udziela mu światła, dzieli

się swoją wiedzą z człowiekiem. Pozwala to lepiej określić zasady postępowania. Łaska

stanowi podstawę bytowania i działania w sposób właściwy Bogu Þ działanie jest

zależne od asymilacji Łaski Bożej. To, czym człowiek jest i czym powinien się stawać

przez swoje życie moralne nabiera dla chrześcijanina pełnego znaczenia w świetle

wiary.

Znaczenie powinności

Natura ludzka jest źródłem norm. Rozum bowiem określa zasady postępowania.

Z tego właśnie rozeznania wyrasta powinność. Określa ją rozum. Powinność czerpie

energię z dynamiki bytu, z pędu do dobra, z woli. Powinność moralna łączy się z wolą,

do niej się odnosi, jest jej powinnością. Z powinności wola jest dla człowieka moralnym

być lub nie być. Dlatego powinność łączy się z wysiłkiem, napięciem. Linia napięcia

prowadzi między tym, kim jestem, a tym, kim powinien być. Wola jest władzą tego

napięcia. Owo napięcie niejako zdwaja się w woli. Napięcie powstaje również między

tym, kim jestem, a kim nie jestem, kim być nie mogę. Tutaj dla wierzącego wyłania się

problem zepsucia natury ludzkiej. Teologiczna nauka o tym (przez grzech pierworodny)

najlepiej wyjdzie na tle rozróżnienia 4 stanów tejże natury:

Natura czysta - byłaby taką gdyby Bóg nie podniósł jej do porządku

nadprzyrodzonego. Jednak Bóg tak nie uczynił, dlatego natura ludzka nie znajduje się w

takim stanie u żadnego człowieka. Wyniesienie to do porządku nadnatury wyposaża

naturę w łaskę uświęcającą. Dojrzałe zespolenie łaski i natury stwarza pełnię

człowieczeństwa, stan nieskażonej natury przed grzechem pierworodnym. Dlatego też

doskonały stan natury może polegać na doskonałym zespoleniu z łaską. Dojrzałość tego

zespolenia musi polegać na pełni ładu. Człowiek nosi w sobie pełnię ładu. Niższe

energie natury ulegają wyższym. W człowieku panuje odpowiednie uduchowienie tzn.

rozum i wola nie są w defensywie, ale rządzą i kierują. Wola ma zasadnicze znaczenie

dla moralności. Grzech pierworodny wytrącił człowieka ze stanu doskonałej natury i

III

nadal go wytrąca. Jest to stan natury upadłej ( status naturae lapsae ) . Rozum i wola z

trudem odzyskują w człowieku władzę, by umożliwić prawdziwe dobro, dobro moralne

będące celem natury. Doznają jednak pomocy przez dzieło odkupienia Jezusa

Chrystusa. Od momentu upadku człowiek w nim nie trwał, ale doznawał ukrytych

impulsów, łask poprzez które prowadzi dzieło odbudowy natury wg. zamierzeń Boga.

Jest to stan odkupienia (status naturae reperatae) , w którym człowiek odzyskał łaskę

chociaż owo zarzewie grzechu z natury nie ustąpiło. Człowiek znajduje się w stanie

natury upadłej i odkupionej. Wola i jej pęd do dobra nie uległy całkowitemu

rozkładowi, bo wola ta staje się w każdym podmiotem powinności, tzn. że jest w niej

wciąż to napięcie. Ta powinność moralna w człowieku świadczy o tym, że wola nie

przestała być sobą, że przy schorzeniu natury tkwi w niej pierwiastek zdrowia. Nie

byłaby sobą gdyby dobro moralne poznane rozumem nie wywołało tego napięcia. Więc

natura może być źródłem norm moralnych. Rozum, który może mylić się w określaniu

dobra odpowiedniego dla woli, może też się z tego wyzwalać i rzetelniej ujmować

prawdę o dobru. Stanowisko Objawienia umacnia naukę katolicką w przekonaniu o

maturalnych możliwościach rozumu i woli. Drugie napięcie w człowieku to napięcie

między naturą i łaską. Ponieważ natura nie jest całkowicie zepsuta łaska, dlatego nie

trafia w próżnię, ale zaszczepia się w to, co zdrowe i twórcze. Cała działalność łaski

nastawiona jest na uzdrawianie i wzmacnianie natury; chce przywrócić człowiekowi

pełnię życia w zgodzie z naturą uzdrowioną. Nie jest nastawiona by niepokoić naturę.

Im bardziej natura zdrowieje i dojrzewa, tym bardziej łaska wydobywa z niej rezerw te

energie, które bez łaski nie zostałyby nigdy uruchomione. Łaska staje się coraz bardziej

jakby drugą naturą ( jest coraz mniej napięciem a bardziej współżyciem i

współdziałaniem). Człowiek niewierzący sprowadza swój wewnętrzny dramat do

powinności, do napięcia pomiędzy tym, czym jest, a tym, czym powinien być.

Prawo natury

Człowiek patrzy często na swoją naturę jako na źródło zła, złych skłonności.

Skąd więc biorą się dobre? Powodem tego może być m.in. ucieczka przed

zobowiązaniem. Ucieczka przed prawem natury to ucieczka przed osobowością. Znaczy

to, że człowiek musiałby się poczuć o wiele bardziej twórcą siebie. Ta ucieczka jest

jeszcze bardziej ucieczką przed Prawodawcą, a sama natura prawodawcą nie jest.

Pozwala ona tylko odczytać myśl i wolę Prawodawcy. Zastajemy je (myśl i wolę) w

naturze, w jej zdrowych skłonnościach. Rozum ludzki nie żyje sam z siebie i w sobie,

ale ciągle staje wobec rzeczywistości obiektywnej, którą musi rozumieć, odczytać.

Człowiek jest tylko elementem natury i ponad nią nie stoi. W każdym człowieku tkwi

skłonność do życia społecznego. W tej skłonności tkwi jakieś podstawowe prawo,

którego człowiek słucha. Istnienie prawa wskazuje zawsze na Prawodawcę, który

troszczy się zawsze o zbiorowość. Prawo jest zawsze dziełem rozumu. Stworzenie jest

elementarnym aktem troski o byt, której wyrazem jest natura rzeczy. Skłonności

prowadzą w stronę porządku, ładu całości a w ładzie dobrem jest to dobro, w którym

ludzkość, człowiek ma jakiś udział. Ów udział wymaga poznania prawa natury.

Człowiek ma rozumnie słuchać myśli Stwórcy. Do istoty prawa należy jego głoszenie.

Prawo natury człowiek poznaje rozumem.

Humanizm a cel człowieka

Opozycja wywodzi się często z humanizmu. Jeżeli etyka ma być humanistyczna

to Bóg nie może być celem ludzkiego życia, celem tym może być tylko człowiek. Jeżeli

Bóg jest celem człowieka to człowiek nie może być celem dla siebie. Cóż znaczy, że

Bóg jest celem? Stworzenie dało początek bytom. Bóg powołując byty do istnienia nie

szukał w nich uzupełnienia swojej doskonałości. Stworzenie ich zakłada akt Jego woli a

ona dąży zawsze do celu, którym jest dobro. Zatem Bóg jest objawiany przez dobro, nie

może natomiast ono Jego doskonalić. Stworzenie jest o tyle dla Niego dobrem, o ile

uzewnętrznia doskonałość bytowania. Istnieje hierarchia dóbr. Każdy byt stworzony,

przez to, że jest i czym jest uzupełnia w jakiejś mierze tę bezwzględną doskonałość bytu

- Boga. Ażeby najlepiej ujawnić kim jest Bóg, ich Stwórca, powinien każdy byt

stworzony być po prostu jak najbardziej sobą. Bóg - cel stworzeń nie odrywa ich od

siebie i od własnej immanentnej doskonałości ale je bardziej w tym osadza. Tak samo

tyczy się człowieka. To, co jest rzeczywistą doskonałością człowieka, co go udoskonala,

ma za cel Boga; jest pośrednio ujawnieniem Jego doskonałości, Jego pełni. Etyka

religijna zaczyna się od uświadomienia sobie celowości bytowania. Ciąg dalszy zależy

od tego, jak ułoży się ów kontakt bytu z Bytem (czy na zasadzie pretensji lub bojaźni

czy na zasadzie miłości). Kiedy stosunek człowieka do Boga ukształtuje się na zasadzie

miłości osoby do Osoby, wówczas wszystko w nim dzieje się i rozwija wg.

prawidłowości, jaką miłość ze sobą niesie. Człowiek ma prawo do miłości. Człowiek

jest najbardziej sobą, gdy aktualizują się w nim najwyższe możliwości. Miłość zaś jest

aktualizacją najwyższych możliwości człowieka.

Problemy prawdy i miłosierdzia

Etyka religijna jest też przedmiotem krytyki ponieważ w Bogu widzi najwyższą

instancję prawdy o dobru i złu - Sędziego, który może jednak wybaczyć zło

(miłosierdzie). W tych warunkach, twierdzi się, życie nabiera charakteru gry, ryzyka,

złego przypadku, szczęśliwego trafu itp. Człowiek przestaje liczyć na własny osąd i siły

a próbuje lawirować. Mija się to z prawdą. Jednak problem sądu w moralności

człowieka religijnego wygląda inaczej. Jest przekonany, że Bóg zna i przenika bardziej

człowieka niż on sam siebie. Człowiek obdarzony samostanowieniem powinien polegać

na sądzie własnego sumienia o dobru i złu. Sąd Boga zgadza się zasadniczo z sądem

sumienia. Nawet, gdy sąd sumienia myli się, Bóg przyjmuje ową pomyłkę sumienia za

podstawę wyroku o czynie człowieka o ile pomyłka ta nie była zawiniona przez

człowieka. Sąd Boga nie dewaluuje sądu człowieka ale z jednej strony liczy się z nim a

z drugiej wyostrza go i wysubtelnia. Żadne też miłosierdzie nie oznacza zgody na zło,

tolerancji zła. Jest związane z poruszeniem od zła ku dobru. Tam, gdzie zachodzi, zło

efektywnie ustępuje. Gdzie zło nie ustępuje, nie ma miłosierdzia. Dobro może być

zrodzone przez inne dobro., Miłosierdzie Boże to inne Dobro, które rodzi dobro na

miejscu zła. Miłosierdzie nie akceptuje zła ale pomaga w nawróceniu. Miłosierdzie

Boga idzie ściśle w parze ze sprawiedliwością.

Problem bezinteresowności

Etyce religijnej zarzuca się czasem interesowność ; że uniemożliwia

bezinteresowność przez to, że za dobre czyny obiecuje nagrodę, za złe grozi karą.

Zagadnienie winy i kary stanowi odwieczny wątek etyczny. Jest on bardzo mocno

naznaczony w Ewangelii. Ktoś może powiedzieć, że w interesie człowieka leży

ostateczna sprawiedliwość - nikt jednak nie powie, że człowiek, który ją przyjmuje jest

przez to samo interesowny. „Interes” ten nie niweczy bezinteresowności człowieka.

Sprawiedliwość jest czymś bezinteresownym, stoi ponad interesami. W każdym z nas

drzemie egoizm, który podciąga wszystko pod kryterium własnej korzyści.

Sprowadzanie dobra do tej kategorii jest niezgodne z jego naturą bowiem jest ono dobre

samo w sobie (sprawiedliwość jest dobra bo jest sprawiedliwością). Właściwy

„interes” leży w tym, by dobru zagwarantować we własnym przeżyciu, działaniu,

bezinteresowny charakter, jaki ono ma w sobie. Dobro absolutne utożsamia się z

Bogiem, dynamizuje człowieka, wydobywa głębię ludzkich możliwości. „Interesowne”

rozumienie prawdy o nagrodzie i karze nie jest więc zgodne z Ewangelią. Ukazuje ona

drogę do nagrody przez miłość a więc nie przez „interesowność”. Miłość wyklucza

interesowność, jest więc bardziej bezinteresowna niż sprawiedliwość. Chrześcijaństwo

to religia miłości.

Właściwa interpretacja nauki o szczęściu

Są jednak obiektywne interesy człowieka, które nie kolidują z

bezinteresownością, bo wynikają z dążności bytu ludzkiego. Czymś takim jest dążenie

do szczęścia. Jest ono czymś naturalnym i koniecznym, nie można go nie chcieć.

Pragnienie szczęścia nie leży na wierzchu chcenia, a tym bardziej na wierzchu czynów

człowieka. Nie trudno go jednak w nich odkryć. Szczęście jest celem natury nie etyki,

ani przedmiotem wyboru. Przedmiotem wyboru zawsze jest jakaś droga. Szczęście nie

jest zaś drogą ale celem drogi. Etyka wskazuje pośrednią drogę do szczęścia. I tu jednak

można postawić problem interesowności: że motyw szczęścia przesłania w etyce

właściwe dobro moralne. Jednak w Ewangelii słyszymy nakaz doskonałości. Są różne

stopnie doskonałości (konieczne - Ewangelia nakazuje; możliwe - ewangelia radzi).

Doskonałość nie jest heteronomiczna - nie wyzuwa człowieka z tego, czym jest i być

powinien a trafia w samą tego istotę. Doskonałość jest humanistyczna, wewnętrzna i

ludzka. Szczęście, o którym mowa w Ewangelii przychodzi przez doskonałość. Nie

kupuje się szczęścia za cenę doskonałości ale dojrzewa się do niego, stając się coraz

pełniejszym człowiekiem. Szczęście jest już obecne, wg Arystotelesa, w tym stawaniu

się. W Ewangelii człowiek dojrzewa nie tylko do swego człowieczeństwa, ale do Boga.

Dojrzewanie do Boga dzieje się dzięki łasce. Te dwa dojrzewania idą ze sobą w parze.

Dojrzewamy do Boga dojrzewając jednocześnie do pełni człowieczeństwa. To wyklucza

heteronomię. Człowiek nie kupuje szczęścia za cenę moralności, on dojrzewa do

szczęścia. Dojrzewa tylko człowiek i to tylko do osób. Etyka personalistyczna

(ewangeliczna) głosi szczęście, do którego dojrzewa się przez wysiłek moralny.

Stosunek do przyjemności

Moment zadowolenia czy przyjemności, który dołącza się do czynów

człowieka, należy potraktować jako nieważny, uboczny, gdy uznamy, że człowiek

dąży do szczęścia przez doskonałość moralną. Dobro moralne przynosi głębokie

zadowolenie. Czyż zatem nie wystarczy oprzeć się na przyjemności i wg tego

kształtować swoje postępowanie? Ta koncepcja szczęścia (jako suma przyjemności)

choć dość ponętnie ma wystarczających powodów by właściwie kierować czynami

człowieka. Przyjemności, zadowolenie...to dobra subiektywne, które mogą

doprowadzić człowieka do szczęścia poza dobrem swej osoby czy też społeczeństwa.

Etyka nie potępia zadowolenia, przyjemności...ale ukazuje, wychowuje do dobra

obiektywnego tj. ponad nie. Etyka chrześcijańska nie prowadzi człowieka drogą

szukania maksymalnej przyjemności a minimalnej przykrości w życiu. Człowiek

zdolny jest stopniowo uwrażliwić się na trudne dobra (duchowe i nadprzyrodzone).

Nie można liczyć, że przyjemności czy zadowolenie same nadadzą życiu moralnemu

człowieka prawidłowy kierunek. To rozum i wola kierują człowieka w stronę

obiektywnego dobra.

Wartości

Etyka kształtuje się wokół zagadnienia dobra obiektywnego. Jest praktyczną

nauką o postępowaniu, działaniu człowieka ale głównie o tym, jak temu działaniu

nadać wartość obiektywnego dobra. Człowiek przeżywa różne wartości ale realizuje

swymi czynami dobro (dobro własnego bytu, doskonałości osoby...). To również dobro

świata, dobro Boga (człowiek działając ujawnia doskonałość Stwórcy). Etyka

chrześcijańska uczy człowieka jak może i powinien nadać działaniu wartość

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: