Opis Starożytność Biblia.pdf

Starożytność – „Biblia”

Biblia” – geneza, budowa, podział

geneza

• zbiór ksiąg uważany przez Żydów i chrześcijan za księgi święte

• pochodzenie nazwy

✔ język grecki – biblos – łodyga papirusu, później zwój papirusu

✔ język grecki – ta biblia – książki

✔ język łaciński – biblia – książka

• czas powstania

✔ poszczególne księgi powstawały w bardzo długim okresie czasu

✔ najstarsze teksty zrodziły się w XIII w. p.n.e.

✔ proces kształtowania się pism „Starego Testamentu” ukończony został w I w. p.n.e.

✔ powstawanie „Nowego Testamentu” datuje się na lata 51–96 n.e.

• języki „Biblii”

✔ język hebrajski („Stary Testament”)

✔ język aramejski (fragment „Starego Testamentu” – „Ewangelia według św. Mateusza”)

✔ język grecki (fragment „Starego Testamentu” i „Nowy Testament”)

podział i klasyfikacja ksiąg

• wykaz ksiąg „Pisma Świętego” ustalony został ostatecznie podczas obrad Soboru 1 Trydenckieg o 2 (1564)

✔ obejmuje:

✗ 46 ksiąg „Starego Testamentu”

✗ 27 ksiąg „Nowego Testamentu”

• „Stary Testament” zawiera Dzieje Przymierza Boga z ludem i dzieli się na:

✔ „Księgi Mojżeszowe” („Pięcioksiąg” – „Tora”)

✗ „Księga Rodzaju” („Genesis”)

✗ „Księga Wyjścia” („Exodus”)

✗ „Księga Kapłańska”

✗ „Księga Liczb”

✗ „Księga Powtórzonego Prawa”

✔ księgi historyczne

✔ księgi mądrościowe

✔ księgi prorockie

• „Nowy Testament”

✔ opisuje działalność Jezusa Chrystusa oraz wypełnienie się Starego Przymierza w jego Osobie

✔ zawiera

✗ księgi historyczne („Ewangelie” i „Dzieje Apostolskie”)

✗ dydaktyczne („Listy św. Pawła”)

✗ prorockie („Apokalipsa” – „Objawienie św. Jana”)

najważniejsze księgi „Starego Testamentu”

• „Pięcioksiąg” („Tora”)

• „Księga Judyty”

1 sobór – (ros., rel.) w kościele katolickim: zgromadzenie biskupów całego świata pod przewodnictwem papieża (lub jego

delegata), obradujące nad sprawami wiary, organizacji i dyscypliny kościelnej; w kościele prawosławnym: stała rada bisku-

pów przy patriarsze autokefalicznym; cerkiew o charakterze katedralnym.

2 Sobór Trydencki – (powszechny XIX), zwołany 1545 przez papieża Pawła III, zakończył się 1563 za Piusa IV (obradował

z przerwami); odrzucił główne idee reformacji, tym samym wytyczył program kontrreformacji; zainicjował wewnętrzną re-

formę Kościoła rzymskokatolickiego przez wydanie szeregu dekretów w sprawach wiary i moralności (m.in. o usprawiedli-

wieniu, grzechu pierworodnym, sakramentach, czyśćcu, odpustach i czci świętych) oraz dyscypliny kościelnej (utrzymanie

celibatu duchownych, polecenie utworzenia w każdej diecezji seminariów duchownych, konieczność wprowadzenia indeksu

książek zakazanych); uchwały soboru zostały wykorzystane w trydenckim katechizmie; trydencki katechizm – „Katechizm

Rzymski”, łac. Catechismus ex decreto Concilii Tridentini ad parochos , streszczenie doktryny Kościoła katolickiego ogło-

szone 1566 przez papieża Piusa V, na życzenie soboru trydenckiego i z wykorzystaniem jego uchwał, pierwszy oficjalny ka-

techizm katolicki; był przeznaczony zasadniczo dla duchowieństwa parafialnego (zwł. proboszczów) jako pomoc przy na-

uczaniu wiary; szeroko używany do XIX w.; w 4 głównych częściach objaśniał „Skład Apostolski”, 7 sakramentów, „Deka-

log” i „Modlitwę Pańską” (układ ten naśladuje Katechizm Kościoła katolickiego z 1992).

1 z 20

Starożytność – „Biblia”

• „Księga Hioba”

• „Księga Psalmów”

• „Księga Koheleta” (Eklezjastesa)

• „Pieśń nad Pieśniami”

• „Księga Izajasza”

• „Księga Ezechiela”

• „Księga Jonasza”

• „Księga Zachariasza”

układ gatunków literackich w „Biblii”

• księgi historyczne

✔ zbiór praw

✔ poema t 3 epicki („Pieśń nad Pieśniami”)

✔ kronika

✔ nowela dydaktyczna

✔ opowiadanie historyczne

✔ legenda (historia o drabinie Jakubowej)

✔ saga 4 rodowa (epicka historia rodu – np. historia potomków Abrahama)

• księgi mądrościowe

✔ aforyzm 5

✔ przypowieś ć 6

✔ monolog filozoficzny

3 poemat – (łac. z gr.) dłuższy utwór wierszowany; odmiany: poemat epicki , z wyraziście zarysowaną fabułą, zwykle jedno-

wątkową („Grażyna” A. Mickiewicza), jego parodystyczny odpowiednik poemat heroikomiczny („Monachomachia”

I. Krasickiego), poemat liryczny („W Szwajcarii” J. Słowackiego, „Assunta” C. Norwida), poemat dygresyjny , łączący

elementy epickie z lirycznymi dygresjami autora („Beniowski” Słowackiego), poemat opisowy , z przewagą elementów sta-

tycznych, głównie opisów przyrody („Georgiki” Wergiliusza, „Sofiówka” S. Trembeckiego, „Ziemiaństwo polskie” K. Koź-

miana), poemat dydaktyczny , o charakterze rozprawy pouczającej („Prace i dnie” Hezjoda, „Sztuka rymotwórcza” N. Bo-

ileau – polska przeróbka F.K. Dmochowskiego), poemat filozoficzny , o charakterze traktatu o tematyce filozoficznej („O

naturze wszechrzeczy” Lukrecjusza). W poezji współczesnej poemat łączy elementy różnych odmian („Dobrze” W.W. Ma-

jakowskiego, „Cztery kwartety” T.S. Eliota, „Kwiaty polskie” J. Tuwima, „Traktat moralny” i „Traktat poetycki” Cz. Miło-

sza, „Et in Arcadia ego” T. Różewicza, „Pieśń powszechna” P. Nerudy); występuje też poemat prozą.

4 saga – utwór epicki, zwłaszcza powieść przedstawiająca dzieje jakiejś rodziny lub bohatera.

5 aforyzm – (gr.) zwięzła formuła, zwykle jednozdaniowa, zawierająca ogólną myśl filozoficzną, moralną, psychologiczną,

estetyczną wypowiedzianą w wyrazisty i błyskotliwy sposób, przy użyciu głównie antytezy i paradoksu; zwięzłe zdanie, bły-

skotliwie sformułowane, zawierające jakąś myśl filozoficzną, moralną, regułę życiową itp.; antyteza – twierdzenie przeciw-

stawne w stosunku do innego (do tezy); niekiedy ogólniej: przeciwstawienie, przeciwieństwo, kontrast; (lit.) środek styli-

styczny polegający na zestawieniu elementów znaczeniowo przeciwstawnych dla wywołania silniejszego efektu; paradoks

(gr.) – pogląd, twierdzenie zaskakująco sprzeczne z ugruntowanymi przekonaniami, często ujęte w formę błyskotliwego

aforyzmu.

6 przypowieść , parabola – narracyjny utwór dydaktyczny, którego forma – schematyzm fabuły, uproszczony wizerunek po-

staci, selekcja realiów – służy przekazaniu ogólnej prawdy moralnej, filozoficznej czy religijnej; właściwa interpretacja

przypowieści wymaga przejścia od jej znaczenia dosłownego do ukrytego znaczenia alegorycznego lub symbolicznego;

liczne przykłady przypowieści w „Nowym Testamencie”, także w kaznodziejstwie i parenetycznej literaturze (propagującej

wzorce); przypowieści były źródłem stylizacji literackich („Księgi narodu polskiego...” A. Mickiewicza); w twórczości

współczesnej pisarzy służy uniwersalizacji problemów ludzkiej egzystencji (F. Kafka, S. Mrożek, J. Andrzejewski, J. Sza-

niawski); dawniej mianem przypowieści określano także przysłowia i niektóre typy bajek; alegoryczne opowiadanie o treści

moralno-dydaktycznej lub religijnej; parabola.

2 z 20

Starożytność – „Biblia”

✔ psalm 7 (hym n 8 , pieśń)

✔ dialog filozoficzny

✔ przysłowie 9

✔ pieś ń 10 miłosna

• księgi prorockie

✔ apokalipsa 11

✔ kazanie 12 (np. „Księga Jeremiasza”)

✔ lamentacja 13

✔ modlitwa

✔ list

✔ wyrocznia

✔ przekleństwo

✔ mowa religijna

7 psalm – (gr.) liryczny utwór modlitewny, typ pieśni religijnej wywodzącej się z tradycji hebrajskiej; zachowany w „Starym

Testamencie” zbiór 150 psalmów powstawał prawdopodobnie stopniowo XI–III w. p.n.e.; obejmuje utwory o charakterze

pochwalnym, dziękczynnym, błagalnym, pokutnym, żałobnym, proroczym, złożone z wersetów wiązanych zasadą paraleli-

zmu; tradycja przypisuje autorstwo znacznej części psalmów królowi Dawidowi. „Psalmy”, tłumaczone i parafrazowane

w Europie od wczesnego średniowiecza (łac. przekład św. Hieronima), a zwłaszcza w okresie renesansu i reformacji, weszły

do chrześcijańskiego obrządku kościelnego, odegrały też ważną rolę w historii liryki („Psałterz Dawidów” J. Kochanow-

skiego należy do arcydzieł poezji polskiej, wysoko cenione są przekłady L. Staffa, R. Brandstaettera, Cz. Miłosza).

W XVII–XVIII w. psalm wpłynął na rozwój form elegii, hymnu i ody; stylizacje psalmiczne zaznaczyły się szczególnie

w liryce patriotycznej romantyzmu (Z. Krasiński, K. Ujejski), później do tradycji tej nawiązywali m.in. J. Kasprowicz,

M. Komornicka, współcześnie T. Nowak. Śpiew psalmiczny jest swobodną, rytmicznie śpiewaną recytacją (psalmodia);

(lit.) biblijny utwór poetycki, pieśń religijna ze zbioru zawartego w „Starym Testamencie”; literacki utwór liryczny wzoro-

wany na pieśniach biblijnych; paralelizm – równoległe występowanie, odbywanie się czegoś; równoległość, jednoczesność;

(lit.) tożsamość lub podobieństwo treściowe, kompozycyjne lub składniowe kilku części utworu, zdań lub wersów (zwykle

w pieśniach ludowych).

8 hymn – (gr.) uroczysta pieśń pochwalna: 1) gatunek poetycki związany genetycznie z publicznymi uroczystościami, zwłasz-

cza o charakterze obrzędowo-kultowym, znany w różnych kręgach kulturowych (żydowskie psalmy); w Europie ukształto-

wany w starożytnej Grecji; najstarszymi zachowanymi tekstami hymnów są tzw. „Hymny homeryckie” (VII–V w. p.n.e.),

pieśni chóralne ku czci bogów, wykonywane przy akompaniamencie instrumentów, m.in. dytyramb, pean, oraz utwory

głównie anonimowego autorstwa, przypisywane nieraz Pindarowi, Bakchylidesowi z Keos, Symonidesowi z Keos, Safonie.

W średniowieczu główny gatunek chrześcijańskiej poezji liturgicznej, np. „Te Deum laudamus”, „Stabat Mater”, „Veni Cre-

ator”, „Dies irae”, „Gaude Mater Polonia” Wincentego z Kielc. Od czasów romantyzmu patetyczny utwór liryczny, głównie

o treści etycznej, filozoficznej, egzystencjalnej i swobodnej formie (np. utwory F. Hölderlina, Novalisa, V. Hugo, A. Mic-

kiewicza, J. Słowackiego), na którego modelu zaważyła następnie zwłaszcza twórczość W. Whitmana i E. Verhaerena oraz

poetów symbolizmu i ekspresjonizmu (G. Trakl, J. Kasprowicz, J. Wittlin). 2) wokalny utwór muzyczny oparty na poetyc-

kim gatunku hymnu; hymnodię (śpiewanie hymnów) włączyło do obrzędów liturgicznych chrześcijaństwo; za twórcę szcze-

gólnie rozbudowanej, zwłaszcza w pierwszych wiekach chrześcijaństwa, hymnodii Kościoła wschodniego (rozumianej też

jako zbiór śpiewanych tam hymnów) jest uważany św. Efrem Syryjczyk; w obrządku Kościoła zachodniego hymny, przejęte

z Kościoła wschodniego, pojawiły się w poł. IV w.; obecnie w liturgii rzymskokatolickiej używa się ok. 120 hymnów łaciń-

skich; od ok. XIII w. komponowano hymny wielogłosowe (1589 „Hymni totius anni” G.P. da Palestriny); niektóre z hym-

nów były częściej opracowywane przez kompozytorów, zwłaszcza zbliżone do hymnów sekwencje: „Dies irae” (weszła do

„Requiem”; wykorzystywano także jej pierwotną chorałową melodię) oraz „Stabat Mater”; (lit.) uroczysta pieśń pochwalna,

opiewająca np. czyjąś sławę lub wzniosłą ideę; patetyczny utwór liryczny o treści patriotycznej bądź religijnej.

9 przysłowie – zdanie utrwalone w ustnej tradycji, ujmujące w alegoryczno-obrazowej formie myśl o charakterze dydaktycz-

no-moralizującym (wskazówka, przestroga). Przysłowia wywodzą się z tradycji ludowej lub literackiej (parafrazy myśli pi-

sarzy starożytnych, przysłowia biblijne, wyjątki z utworów poetyckich); niekiedy związane z konkretnymi wydarzeniami

tracą swe pierwotne znaczenie (plecie jak Piekarski na mękach); utrwalając formy językowe i będąc świadectwem wiedzy

ludowej i obyczajów, są ważnym źródłem do badań nad historią kultury; do przysłów zalicza się niektóre maksymy i senten-

cje. Zbieraniem przysłów zajmuje się paremiografia , badaniem zaś paremiologia (przysłowioznawstwo); (lit.) krótkie zda-

nie (lub zdania), zaczerpnięte ze źródeł literackich lub ludowych i utrwalone w tradycji ustnej, wyrażające jakąś myśl ogól-

ną (sentencję, wskazówkę, przestrogę) często w formie wierszowanej.

10 pieśń – muzyczny utwór wokalny do tekstu lirycznego, solowy lub chóralny, wykonywany najczęściej z towarzyszeniem in-

strumentalnym (pieśń chóralna i zespołowa, także a capella). Pieśń rozwinęła się w średniowieczu w twórczości trubadurów

i truwerów (ballada, rondo, virelai, madrygał) początkowo w postaci 1-głosowej, potem także wielogłosowej; w 2 poł. XV

w. i w XVI w. pojawiły się nowe typy pieśni: frottola, villanella, oda, sonet, chanson, villancico. W XVIII w. powstała pieśń

z akompaniamentem fortepianu (J.F. Reichardt, K.F. Zelter, J.R. Zumsteeg, W.A. Mozart), która dała podstawę do rozwoju

romantycznej pieśni solowej (F. Schubert, R. Schumann, J. Brahms, H. Wolf, G. Mahler, w Polsce F. Chopin i S. Moniusz-

ko, do których nawiązali W. Żeleński, Z. Noskowski, E. Pankiewicz, w Rosji M.P. Musorgski, P.I. Czajkowski); w XX w.

gatunek pieśni uprawiali m.in. C. Debussy, M. Ravel, A. Schönberg, A. Berg; z kompozytorów polskich – M. Karłowicz, K.

Szymanowski, S. Wiechowicz (pieśni chóralne) i in; (lit.) krótki utwór wokalny do tekstu poetyckiego, przeznaczony do wy-

3 z 20

Starożytność – „Biblia”

formy zapisów „Biblii”

• przez pół tysiąclecia istniała w formule ustnego przekazu

• tabliczki gliniane

• wyprawione skóry zwierzęce

• papirus

• do czasów współczesnych przerwały najstarsze zapisy z IX w. p.n.e.

• w Jerozolimie przechowuje się zwoje papirusów z czasów Chrystusa, które zostały znalezione w grocie

Qumran nad Morzem Martwym

✔ skarb z Qumran zawiera zapis wszystkich ksiąg (za wyjątkiem jednej)

✔ współcześnie trwają badania, po których oczekuje się rewelacji historycznych i biblistycznych

• przekłady „Biblii” (translacje)

✔ Septuaginta – (po grecku „siedemdziesiąt”) pierwsze tłumaczenie na język grecki dokonane w Aleksan-

drii 14 (III w. p.n.e.) przez żydowskich uczonych (70 mędrców)

✔ Wulgata (IV w. n.e.) – przekład z hebrajskiego i greckiego na język łaciński – przypisywany św. Hieroni-

mowi 15

konania solowego lub zespołowego (chóralnego), zwykle z akompaniamentem; wiersz liryczny o różnej tematyce, przezna-

czony do recytacji lub śpiewu; także: część poematu epickiego; a capella – bez akompaniamentu instrumentu muzycznego

lub orkiestry.

11 apokalipsa : apokaliptyka – (gr.) nurt piśmiennictwa judaistycznego i wczesnochrześcijańskiego w II w. p.n.e.–I w. n.e. po-

sługujący się gatunkiem literackim określanym jako apokalipsa. Apokalipsy żydowskie mówiły w języku wizji symbolicznej

o sensie dziejów i zwycięstwie Boga nad złem, poszczególne alegorie odnosiły się do ówczesnych wydarzeń politycznych,

do rzeczywistości duchowej, do czasów ostatecznych. Apokaliptyka wykorzystywała m.in. symbolikę postaci ze „Starego

Testamentu”, aniołów, zwierząt, liczb, ciał niebieskich. Jako autorów ksiąg zwykle podawano osoby ze „Starego Testamen-

tu”, rzeczywiści autorzy pozostają anonimowi ( pseudonimia ). Apokaliptykę poprzedziły literackie wizje symboliczne z

ksiąg prorockich „Starego Testamentu” (Izajasz, Ezechiel, Zachariasz); charakter apokalipsy mają: druga część „Księgi Da-

niela” i niektóre apokryfy „Starego Testamentu” (księgi Henocha, „Księga Ezdrasza”, „Apokalipsa syryjska” Barucha,

„Wniebowzięcie Mojżesza”). Do tego gatunku literackiego nawiązuje „Apokalipsa św. Jana” i niektóre apokryfy „Nowego

Testamentu”; apokalipsa – „ A pokalipsa”, ostatnia z ksiąg kanonicznych „Nowego Testamentu” przypisywana Janowi

Ewangeliście, zawierająca mistyczne przepowiednie losów chrześcijaństwa i końca świata”; (lit.) utwór, którego tematem

jest prorocza, zwykle groźna wizja przyszłości; objawienie, wizja; zjawisko przerażające, tajemnicze.

12 kazanie : homilia – (gr., religiozn.) rodzaj kazania objaśniającego tekst biblijny; stanowi integralną część liturgii Kościoła;

objaśnia tekst liturgiczny (najczęściej przeznaczony na dany dzień fragment „Pisma świętego”), zwracając szczególną uwa-

gę na kontekst całego Objawienia Bożego, treść przeżywanego obchodu liturgicznego, sytuację i potrzeby słuchaczy

oraz moralne wskazania dla praktyki życia wiernych; do najwybitniejszych autorów homilii zalicza się św. Augustyna,

św. Bazylego Wielkiego, św. Hieronima ze Strydonu, św. Grzegorza I Wielkiego i św. Jana Chryzostoma; przemówienie wy-

głaszane przez duchownego do wiernych, zwykle w czasie nabożeństwa; tekst pisany takiego przemówienia; rodzaj kazania

objaśniającego tekst biblijny; homiliarz (rel.) – zbiór homilii.

13 lamentacja – (łac., lit., muz.) pieśń żałobna, elegia, tren; „Lamentacje Jeremiasza” , „Treny Jeremiasza” – poetycka

księga „Starego Testamentu”, zawierająca 5 elegii (4 w formie akrostychów) dotyczących zburzenia Jerozolimy wraz ze

świątynią (586 p.n.e.) i deportacji mieszkańców miasta; mimo pewnych pokrewieństw z myślą i językiem proroka Jeremia-

sza prawdopodobnie nie jest ona jego autorstwa; liczne opracowania muzyczne; akrostych – (gr., lit.) utwór wierszowany,

w którym początkowe litery albo słowa każdego wersu lub zwrotki, czytane kolejno tworzą wyraz lub zdanie.

14 Aleksandria – miasto w Egipcie.

15 Hieronim ze Strydonu , święty – (ok. 347–429), teolog i egzegeta; ojciec i doktor Kościoła; pochodził z Ilirii; po pobycie

na Wschodzie sekretarz papieża Damazego I, który zlecił mu pracę nad poprawieniem łacińskich przekładów „Biblii”;

po licznych podróżach osiadł jako mnich w Betlejem, gdzie 390–395 dokonał nowego łacińskiego przekładu ksiąg hebraj-

skich i ulepszył przekłady z greki; nowy przekład, zwany Wulgatą, był powszechnie używany w Kościele katolickim od śre-

dniowiecza do XX w.; Hieronim brał również udział w polemikach dotyczących poglądów Orygenesa, początkowo

jako jego zwolennik, następnie jako zdecydowany przeciwnik („Apologia przeciw Rufinowi”), polemizował też z pelagiani-

zmem („Dialog przeciw pelagianom”); także autor dzieł z zakresu egzegezy biblijnej oraz historiografii wczesnochrześci-

jańskiej („Kronika mnichów”; „O znakomitych mężach”), patron biblistów. W ikonografii przedstawiany w stroju kardynal-

skim z „Biblią” i lwem, symbolizującym jego charakter; egzegeta – (gr.) filolog zajmujący się egzegezą; komentator; (hist.)

w starożytnej Grecji: tłumacz wyroczni i niekiedy praw i obyczajów; w Atenach także urzędnik czuwający nad kultem bo-

gów; Orygenes – (ok. 185–ok. 254), filozof i teolog wczesnochrześcijański; kapłan, katecheta, twórca chrześcijańskiej

szkoły wyższej w Aleksandrii; torturowany w Cezarei w czasie prześladowania chrześcijan za panowania cesarza Decjusza,

wkrótce zmarł; jako filozof nawiązywał do Platona, stoików i neoplatonizmu; w egzegezie kładł nacisk na alegoryczny sens

„Pisma Świętego”; przyjmował preegzystencję dusz ludzkich; jako pierwszy użył w odniesieniu do Chrystusa określenia

Bóg-człowiek i jest prawdopodobnie autorem określenia Marii jako Bogarodzicielki (Theotokos); dopuszczał apokatastazę,

wykluczającą wieczność piekła i potępienie szatanów; propagował surową ascezę prowadzącą do przytłumienia namiętności

(apatia); autor dzieł z dziedziny biblistyki (m.in. „Heksapla, Komentarz do Ewangelii św. Jana”, „Homilie o Ewangelii św.

Łukasza”, „Homilie o Księgach Liczb, Jozuego, Sędziów”), apologetyki („Przeciw Celsusowi”), dogmatyki („O zasadach”,

4 z 20

Starożytność – „Biblia”

✗ tekst powszechny na użytek chrześcijan

✗ z niego dokonano później tłumaczeń na języki narodowe

✔ Marcin Lute r 16 z języka greckiego na niemiecki (pełne wydanie w 1534 r.)

• ks. Jakub Wuje k 17 (1599)

• „Biblia Tysiąclecia 18 ” (1965)

biblijny mit kosmogoniczny

• Bóg stworzył świat w ciągu sześciu dni

✔ stworzenie jest czynem istoty boskiej, wszechwładnej

✔ stworzenie świata stało się aktem, który zapoczątkował ład

✔ czyn ten dokonał się określonej kolejności

✔ sześć dni jest symbolem wielkiej twórczej pracy, a siódmy dzień – odpoczynku

✔ efekt pracy Boga jest wspaniały, dobry

pierwsza próba pełnej chrześcijańskiej syntezy teologicznej) i ascetyki („O modlitwie”); poglądy Orygenesa, wbrew jego

intencjom, wywołały liczne kontrowersje teologiczne, a następnie wpłynęły na wiele nurtów potępionych w VI w. pod na-

zwą orygenizmu; bardziej istotny był wpływ Orygenesa na teologię ojców Kościoła (Atanazy Wielki, Bazyli Wielki, Grze-

gorz z Nyssy) i ich egzegezę biblijną (m.in. Ambroży i Hieronim ze Strydonu); pelagianizm – pogląd teologiczny głoszący,

że łaska Boża nie jest konieczna do zbawienia, które można osiągnąć bez jej pomocy dzięki własnemu wysiłkowi kierowa-

nemu przez wolę; wg pelagianizmu grzech pierworodny nie obciążył całej ludzkości, a cierpienie i śmierć nie są jego na-

stępstwami; głoszony przez mnicha brytyjskiego Pelagiusza (360?–422?), zyskał poparcie m.in. u Celestiusza i Juliana z

Eklanum; zwalczany zwłaszcza przez św. Augustyna, gdyż był przeciwny jego nauce o predestynacji; jako niezgodny z dok-

tryną katolicką został potępiony przez papieża Innocentego I (417), synod w Kartaginie (418) i sobór w Efezie (431); apo-

katastaza – (gr., religiozn.) przywrócenie całego stworzenia do stanu pierwotnej jedności z Bogiem oraz ostateczne zwy-

cięstwo dobra we Wszechświecie; u Orygenesa pogląd, że również dusze potępione i szatani zostaną zbawieni; albo jest

jednym z głównych elementów duchowości w prawosławiu, gdzie jest ujmowana jako przedmiot nadziei; w katolicyzmie

doktryna o apokatastazie nie jest uznana i spotykała się wielokrotnie ze sprzeciwem Kościoła; apatia – (gr., filoz.) jedno z

podstawowych pojęć etycznych w koncepcji greckich cyników i stoików; oznaczało wyzwolenie się od namiętności, opano-

wanie afektów, zobojętnienie wobec wszelkich dóbr życiowych, dające spokój ducha i wewnętrzną niezależność, stanowią-

cą warunek szczęścia; apologetyka – dział piśmiennictwa wczesnochrześcijańskiego (II–V w.) zajmujący się obroną i sze-

rzeniem zasad wiary chrześcijańskiej oraz krytyką filozofii i religii starożytnej (np. traktat Orygenesa „Przeciw

Celsusowi”); również dział teologii poświęcony obronie podstawowych prawd religii, współcześnie nazywany teologią fun-

damentalną ; dogmatyka – (gr.) w Kościele katolickim jedna z dziedzin teologii zajmująca się zawartymi w Objawieniu

prawdami wiary przyjętymi przez Kościół jako dogmaty; ascetyka – (gr.) w chrześcijaństwie nauka teologiczna traktująca o

zasadach wychowania religijnego i kształtowania duchowej postawy przez stosowanie ascezy; predestynacja , przeznacze-

nie – koncepcja religijna, wg której losy człowieka (jego zbawienie lub potępienie) są z góry określone przez wolę Boga; w

chrześcijaństwie przejawiła się najpełniej w teologii św. Augustyna.

16 Luter Marcin – (1483–1546), niemiecki teolog i reformator religijny; twórca luteranizmu ; po studiach na uniwersytecie

w Erfurcie, 1505 wstąpił do zakonu augustianów, 1507 ksiądz; od 1508 prof. uniwersytetu w Wittenberdze, od 1512 doktor

teologii. Początkiem jego działalności reformatorskiej było ogłoszenie przez niego 1517 słynnych 95 tez krytykujących za-

inicjowaną przez Leona X akcję sprzedawania odpustów na rzecz budowy Bazyliki Św. Piotra; tezy Lutra spotkały się naj-

pierw z potępieniem ze strony Stolicy Apostolskiej w formie wydania 1520 bulli „Exsurge Domine” (którą Luter publicznie

spalił), a w rok później – z klątwą papieską i uchwałą sejmu wormackiego o banicji Lutra; 1521–22 Luter przebywał na

zamku elektora saskiego Fryderyka Mądrego w Wartburgu, gdzie pracował nad przekładem „Nowego Testamentu” na język

niemiecki; 1522 powrócił do Wittenbergi i rozpoczął pracę nad przekładem „Starego Testamentu”; 1524 ożenił się z byłą

zakonnicą Katarzyną von Bora; na wybuch wojny chłopskiej 1524 zareagował ostrą krytyką i udzielił poparcia książętom

przeciwko ludowi; od 1527 polemizował z U. Zwinglim w celu uzgodnienia stanowisk reformacji niemieckiej i szwajcar-

skiej, 1528 na sejmie w Augsburgu przedstawiono zredagowane przez F. Melanchtona Augsburskie wyznanie wiary, stano-

wiące wykład nowej wiary; w wydarzeniach prowadzących do powstania Związku Szmalkaldzkiego Luter nie brał już czyn-

nego udziału, gdyż formalnie ciągle groziła mu banicja. Luter był autorem wielu prac teologicznych, polemicznych, kazań,

pieśni religijnych oraz przekładów pism religijnych, m.in. polemiki z Erazmem z Rotterdamu pt. „O niewolnej

woli” (1525), „Dużego katechizmu” (1529), a przede wszystkim wiekopomnego przekładu „Biblii” na język niemiecki

(1534); bulla – (z łac.) urzędowe pismo papieskie w języku łacińskim, wydawane w sprawach wielkiej wagi; banicja –

(średwłac.) dawna kara polegająca na wygnaniu z kraju i pozbawieniu praw obywatelskich; Zwingli Ulrich – (1484–1531),

szwajcarski reformator religijny; od 1506 ksiądz katolicki, od 1518 kaznodzieja katedry w Zurychu; pod wpływem M. Lutra

zaczął od 1519 krytykować ideę czyśćca, kult świętych i zakony, następnie odrzucił także inne elementy katolicyzmu: wła-

dzę papieży, mszę jako ofiarę, celibat; po zwycięskiej dyspucie z J. Faberem 1523 uzyskał wpływ na radę miejską i unieza-

leżnił się od biskupa; 1524 zanegował rzeczywistą obecność Chrystusa w Eucharystii na rzecz jej czysto symbolicznej inter-

pretacji, przez co popadł w konflikt z Lutrem (dysputa w Marburgu 1529); reformacja w duchu Zwingliego rozszerzyła się

w Szwajcarii, ale napotkała sprzeciw części kantonów, co wywołało wojnę domową, w czasie której Zwingli zginął. Refor-

macja szwajcarska i orientacja ewangeliczno-reformowana w ramach protestantyzmu wywodzi się od Zwingliego, ale osta-

teczny kształt nadała jej późniejsza działalność J. Kalwina, gdyż zwolennicy Zwingliego połączyli się z kalwinistami; Fa-

ber Stapulensis Jacobus – właśc. Jacques Lefèvre d’Étaples (ok. 1460–1536), francuski humanista, filozof, teolog; profe-

5 z 20

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: