Zespół wypalenia wśród terapeutów a zachowania suicydalne pacjentów.pdf

P R A C A P R Z E G L Ą D O W A

Agnieszka Gmitrowicz 1 , Aleksandra Lewandowska 1, 2

1 Klinika Zaburzeń Afektywnych, Psychotycznych i Psychiatrii Młodzieżowej Katedry Psychiatrii

Uniwersytetu Medycznego w Łodzi

2 Zakład Psychologii Lekarskiej Uniwersytetu Medycznego w Łodzi

Zespół wypalenia wśród terapeutów

a zachowania suicydalne pacjentów

The burn-out syndrome in mental health professionals

and patients´ suicidal behaviours

Adres do korespondencji:

dr hab. med. Agnieszka Gmitrowicz

Klinika Psychiatrii Młodzieżowej UM

ul. Czechosłowacka 8/10, 92–216 Łódź

tel.: 602 650 852

e-mail: agnes@csk.umed.lodz.pl

Streszczenie

Wypalenie zawodowe jest terminem opisującym długotrwały stres, wynikający z wykonywanej pracy za-

wodowej, który cechuje się emocjonalnym wyczerpaniem, depersonalizacją (negatywną zmianą nasta-

wienia do innych) i znacznym zmniejszeniem jakości wykonywanej pracy. Do czynników warunkujących

ten zespół objawów należą między innymi stresory wynikające ze specyfiki pracy z ludźmi, w tym bezpo-

średni kontakt z pacjentem, konfrontacja z jego cierpieniem, a zwłaszcza ze śmiercią. Samobójstwo

pacjenta jest tym rodzajem śmierci, który pozostawia najwięcej trudnych pytań i problemów emocjonal-

nych, zwłaszcza wśród psychiatrów i psychoterapeutów. Dlatego autorki niniejszej pracy przeprowadziły

badania ankietowe w tej grupie zawodowej, których głównym celem była ocena skutków psychologicz-

nych pracy z pacjentem z zachowaniami samobójczymi dla terapeuty. Spośród 97 opracowanych ankiet

ponad połowa ankietowanych terapeutów (58%) potwierdziła doświadczenie samobójczej śmierci pa-

cjenta, z tego zdecydowana większość (68%) miała ponad 10-letni staż pracy. Spośród terapeutów,

którzy doświadczyli samobójstwa pacjenta, 61% potwierdziło poczucie winy, 29% reakcję żałoby, a od-

czuwanie dystansu zasygnalizował tylko co 5. terapeuta. Zdecydowana większość tej grupy terapeutów

zaznaczyła potrzebę dalszego szkolenia (80%), a prawie 60% oceniło swoje kwalifikacje jako tylko dosta-

teczne lub niedostateczne (w skali od 1 do 6). Stwierdzono, że im wyższe kompetencje zawodowe

i osobowościowe terapeutów oraz bardziej fachowe wsparcie w ramach postwencji, tym mniejsze ryzyko

wystąpienia zespołu wypalenia zawodowego.

słowa kluczowe:

słowa kluczowe: wypalenie zawodowe, samobójstwo, terapeuta

Suicydologia Tom 2, nr 1, 41–46

Towarzystwo Suicydologiczne

ISSN 1895–3786

www.suicydologia.viamedica.pl

Abstract

The term “burn-out syndrome” denotes a chronic stress experienced by workers due to their occupatio-

nal activities, leading to emotional exhaustion, depersonalisation (development of negative attitudes to-

wards others) and a considerable deterioration of their performance quality. Determinants of this syndro-

me include specific stressors involved in working with other people, among other ones, also a direct

contact with patients, confrontation with their suffering, and particularly with their death. A patient’s suici-

de is the kind of death leaving the most numerous difficult questions and emotional problems that face

especially psychiatrists and psychotherapists. Therefore, the authors conducted in this professional gro-

up a survey aimed mainly at an assessment of psychological consequences for the therapist of his/her

working with the patient with suicidal behaviours. Over a half (58%) of the 97 respondents experienced

a patient’s suicidal death. A majority (68%) of those therapists had an over ten years’ work experience.

Among the therapists whose patient had committed suicide 61% reported guilt feelings, 29% bereave-

www.suicydologia.viamedica.pl

słowa kluczowe:

SUICYDOLOGIA 2006, tom 2, nr 1

ment, while only every fifth therapist felt s/he was keeping aloof. A vast majority (80%) of this group of

therapists reported the need for further training, and almost 60% assessed their professional skills as

merely satisfactory or even unsatisfactory (on a 6-point rating scale). The burn-out syndrome risk was

found to be the lower the better were the therapists’ professional and personality competencies and the

more professional support they received in postvention.

key words:

Wstęp

W życiu codziennym pomaganie będące spontanicznym

współdziałaniem oraz gotowość do pomocy, a także

towarzyszące temu zadowolenie, że robi się coś dobre-

go dla innych, należą do zachowań prospołecznych. Po-

maganie innym może być także obroną albo formą roz-

wiązywania własnych problemów. Niekiedy gotowość do

niesienia pomocy jest pochodną fascynacji objawami

i cierpieniami pacjenta. Zajmowanie się nimi może więc

służyć unikaniu przyjmowania do wiadomości własnych,

podobnych problemów. Osoba pomagająca może trak-

tować ten rodzaj udzielania pomocy jako sposób na

uniknięcie objawów.

Pomaganie można również traktować jako szczególny

rodzaj aktywności łączący umiejętności profesjonalne

i cechy indywidualne. Praca w zawodach związanych

z pomaganiem innym ludziom wiąże się z licznymi ob-

ciążeniami fizycznymi i psychicznymi. Stresory te są cha-

rakterystyczne dla większości profesji społecznych i usłu-

gowych zarazem, ale istnieją też takie, które są typowe

dla określonego zawodu.

Relacja terapeuta–pacjent to źródło specyficznych ob-

ciążeń. Brak poprawy u pacjentów może wywoływać

u terapeuty przekonanie o braku kompetencji zawo-

dowych i powodować krytykę własnych umiejętności,

w konsekwencji prowadząc do stopniowego zmniej-

szenia satysfakcji z pracy, osłabienia ogólnej aktyw-

ności i zmęczenia. W sferze emocjonalnej pojawiają

się okresy obniżonego nastroju oraz złoszczenia się

na siebie i innych, zaburzenia snu, trudności w kon-

centracji, wycofanie z kontaktów i niechęć do rozmów.

Terapeuci narzekają także na rosnącą liczbę zajęć te-

rapeutycznych przy ograniczonej obsadzie personal-

nej oraz konieczność poświęcania większej ilości cza-

su sprawom organizacyjnym niż problemom pacjen-

tów. Frustrujący jest również przymus podejmowania

dodatkowej pracy jako możliwości poprawy swojej sy-

tuacji finansowej. Inne wymieniane problemy to trud-

ne relacje z przełożonymi, zbyt mała liczba superwi-

zji, ciasnota i braki lokalowe oraz małe wynagrodze-

nie za pracę, a także rozdźwięk pomiędzy przyjętymi

przez siebie standardami skutecznego pomagania

a możliwością ich realizowania w praktyce terapeu-

tycznej. Leczenie i opieka nad pacjentami cierpiący-

mi na zaburzenia psychiczne mogą stanowić znaczne

obciążenie stresem. Stres ten wynika z samej roli za-

wodowej, która wymaga bliskiego, zaangażowanego

Terapię zachowań samobójczych można określać w od-

niesieniu do różnych perspektyw, w tym: epidemiolo-

gicznej, społecznej, kulturowej lub psychopatologicznej.

Te podejścia ogniskują się głównie na osobie lub popu-

lacji z zachowaniami samobójczymi i dotyczą definio-

wania zjawiska samobójstw, jego przyczyn, leczenia oraz

rokowania i profilaktyki.

W tych ujęciach osoba terapeuty jest traktowana in-

strumentalnie, jako element leczenia, a interwencje te-

rapeutyczne ocenia się w kategoriach skuteczności.

Jeżeli terapeuta skutecznie przeciwdziała skłonno-

ściom samobójczym, może odczuwać satysfakcję

i z tego czerpać motywację do dalszej pracy. Jeżeli nie

ma postępów w terapii i dochodzi do samobójczej

śmierci pacjenta, terapeuta oprócz oceny środowiska

i reakcji żałoby u bliskich ofiary musi się skonfronto-

wać z własnymi reakcjami oraz odczuciami. Brak od-

powiedniego wsparcia dla terapeuty w takim momen-

cie może doprowadzić do uczucia rezygnacji, a nawet

pełnego zespołu wypalenia ( burn-out; helpers’ syndro-

me ). Autorki podjęły próbę oceny ryzyka wystąpienia

tego zespołu wśród lekarzy i psychologów wybranych

placówek psychiatrycznych.

Wypalenie zawodowe — informacje ogólne

Wypalenie zawodowe jest szerokim terminem opisującym

długotrwały stres, wynikający z wykonywanej pracy zawo-

dowej. Definiuje się go w trzech kategoriach: emocjonal-

nego wyczerpania, depersonalizacji (negatywnego, cynicz-

nego nastawienia do innych) i redukcji poziomu zawodo-

wych osiągnięć [1]. Problem wypalenia analizuje się w od-

niesieniu do wielu zawodów, jednak w zakresie psychiatrii

ma on szczególne znaczenie. Według danych z piśmien-

nictwa [2] lekarze ogólni przejawiają umiarkowane cechy

tego syndromu, natomiast u psychiatrów stwierdza się bar-

dzo wysoki poziom emocjonalnego wyczerpania i deper-

sonalizacji. Ponadto u psychiatrów, którzy pracują na od-

działach psychiatrycznych, stwierdza się wyższy poziom de-

personalizacji w porównaniu z pracownikami psychiatrii

środowiskowej. Wynika to z rozbieżności między oczeki-

waniami i wyobrażeniami na temat pracy na oddziale

a realną sytuacją, z jaką na co dzień stykają się ci lekarze.

www.suicydologia.viamedica.pl

key words:

key words: burn-out syndrome, patient suicide, therapist

Agnieszka Gmitrowicz, Aleksandra Lewandowska, Zespół wypalenia zawodowego

kontaktu z ludzkim cierpieniem lub niezadowoleniem,

a ponadto wiąże się z zagrożeniem i trudnościami

w osiąganiu sukcesów leczniczych [3]. Do tych natu-

ralnych obciążeń dołączają się błędy organizacyjne

oraz trudne warunki pracy w służbie zdrowia, małe

zarobki i niski status zawodowy.

Pracownicy środowisk medycznych należą do grup

zawodowych, które od początku badań nad zjawi-

skiem wypalenia znajdowały się w centrum zainte-

resowania badaczy. Można nawet stwierdzić, że ana-

liza obciążeń stresem zawodów medycznych to źró-

dło współczesnych badań nad wypaleniem. W bada-

niach nad kosztami opieki [4, 5], wyczerpaniem sił,

depersonalizacją i utratą zaangażowania zawodowe-

go reprezentantów zawodów medycznych omawia się

między innymi: nasilenie tego zjawiska, jego struk-

turę, przebieg, a także czynniki, które powodują

wypalenie się, oraz czynniki ochronne, które spra-

wiają, że wypalenia można uniknąć, przeciwstawia-

jąc się niekorzystnym procesom w pracy. Do obcią-

żeń zawodowych należą stresory związane z samą

pracą i stresory wynikające ze specyfiki pracy z ludź-

mi. To rozróżnienie jest istotne dla teorii wypale-

nia, gdyż jeśli ma być ono specyficzne dla zawodów

służb społecznych, to grupa czynników, do której

należy niedobór lub brak zasobów powinna odgry-

wać jeszcze większą rolę [6–10]. Do stresorów zwią-

zanych z zawodem należą: obciążenie pracą, presja

czasu oraz konflikt ról i ich niejasność. Obciążenie

pracą i presja czasu silnie wiążą się z emocjonalnym

wyczerpaniem, słabiej z depersonalizacją i poczu-

ciem dokonań osobistych. Konflikt ról i ich nieja-

sność są umiarkowanie bądź silnie związane z wypa-

leniem. Wśród stresorów wynikających ze specyfiki

pracy z ludźmi wymienia się zwykle bezpośredni kon-

takt z pacjentem, znaczenie ich problemów, konfron-

tacje z cierpieniem i śmiercią. Do zasobów zalicza

się takie czynniki, jak: wsparcie, informacje zwrot-

ne, autonomia pracy, udział w podejmowaniu decy-

zji, kontrola własnej pracy, wynagrodzenie, czy moż-

liwość rozwoju zawodowego. Najczęściej badanym

czynnikiem spośród wymienionych jest wsparcie ze

strony przełożonych albo kolegów z pracy lub innych

osób [10–13]. Wsparcie, zwłaszcza od przełożonych,

jest ujemnie skorelowane z nasileniem wypalenia,

jednak znacznie słabiej niż oceniane wymagania pra-

cy. Pozostałe czynniki zaliczane do zasobów również

korelują ze wszystkimi wymiarami wypalenia, jednak

siła tych związków w poszczególnych badaniach czę-

sto jest nieistotna. Uwzględniając wiek, u osób młod-

szych nieco częściej obserwowano wyższe wskaźniki

wypalenia [9, 10]. Być może jest to związane z bo-

lesną konfrontacją marzeń i oczekiwań z rzeczywi-

stością lub z brakiem doświadczenia zawodowego.

Nie można wykluczyć, że „wypaleni” pracownicy po

prostu wcześniej porzucają zawód, a w grupie star-

szej pozostają ci, którzy potrafili wykształcić u sie-

bie odpowiednie mechanizmy adaptacyjne.

Wpływ czynników osobowościowych badano rzadziej niż

wpływ czynników sytuacyjnych, jednak pewne zależno-

ści są opisywane w literaturze dość konsekwentnie. Na

procesy wypalenia są bardziej podatne osoby o niskim

poziomie odporności psychicznej [9, 10]. Osoby odpor-

ne psychicznie cechuje skłonność do silnego angażowa-

nia się w to, co robią, otwartość na zmiany, interpreto-

wanie wydarzeń stresujących jako wyzwań oraz poczu-

cie kontroli nad wydarzeniami i własnym życiem [14].

Wskaźniki wypalenia są zwykle wyższe u osób z ze-

wnętrznym umiejscowieniem źródła kontroli, radzących

sobie ze stresem w sposób bierny, unikający [9, 10]. Także

niska samoocena jest skorelowana ze wszystkimi wymia-

rami wypalenia, jednak trudno stwierdzić, czy jest ona

czynnikiem usposabiającym do wypalenia, czy raczej jego

konsekwencją [7]. Z badań wynika, że wypaleniu sprzy-

ja głównie wysoki poziom neurotyczności. Na wymiar

ten składają się: lęk, wrogość, depresja, impulsywność,

nadwrażliwość i nieśmiałość [15]. Do podmiotowych

czynników usposabiających do rozwoju wypalenia należą

również: skłonność do oceniania sytuacji w kategoriach

zagrożenia, mechanizm unikania trudności i nieracjo-

nalne przekonania zawodowe. Natomiast do czynników

działających ochronnie należą: ogólne poczucie własnej

skuteczności zaradczej oraz poznawcza kontrola opar-

ta na pozytywnych doświadczeniach, nastawiona na

zmianę we własnej osobie [12, 13]. Wysokie, niereali-

styczne oczekiwania wobec pracy wymieniano bardzo

często jako jeden z głównych czynników sprzyjających

wypaleniu.

Przedstawiciele zawodów medycznych z reguły są świa-

domi zjawiska wypalenia. Ta świadomość nie przeciw-

działa jednak procesom wypalania się. Dlatego edu-

kację w tym zakresie trzeba koniecznie wesprzeć in-

formacjami i ćwiczeniami o realnych i praktycznych

możliwościach zapobiegania wypalaniu się, takimi jak

radzenie sobie ze stresem i umiejetność rozpoznawa-

nia czynników ryzyka dla wypalenia [3]. Wyjaśnień

można więc szukać w zasobach i deficytach osobistych

oraz społecznych.

Poza tym można jeszcze wyodrębnić czynniki organiza-

cyjne i podmiotowe reprezentantów zawodów medycz-

nych. Gdy bierze się pod uwagę czynniki organizacyjne,

analizuje się strukturę i liczbę zadań oraz warunki pra-

cy. W tym względzie można wiele udoskonalić w zakre-

sie zarządzania, organizacji urlopów, szkoleń, a zwłasz-

cza tworzenia przyjaznego klimatu pracy. Uznając, że

wypalenie powstaje w warunkach przewlekłego stresu,

gdzie istotną rolę odgrywają kompetencje interperso-

nalne, wymagające szczególnego zaangażowania, moż-

na powiedzieć, że wypalenie w istotny sposób wiąże się

z poczuciem własnej skuteczności [3]. W bardzo trud-

www.suicydologia.viamedica.pl

SUICYDOLOGIA 2006, tom 2, nr 1

nych warunkach pracy (stwarzających ogromne przecią-

żenia) osoby, które charakteryzują się wyższym poczu-

ciem własnej skuteczności, wykazują skłonność do prze-

kształcania tych warunków lub szukania sposobów przy-

stosowania się, natomiast osoby o niskim poczuciu wła-

snych kompetencji reagują na takie wymagania rezy-

gnacją, apatią lub cynizmem.

Śmierć pacjenta jest szczególnie ciężkim przeżyciem dla

większości personelu medycznego. Budzi ona wiele wąt-

pliwości, między innymi dotyczących skuteczności postę-

powania diagnostyczno-leczniczego. Rodzajem śmierci

pozostawiającym najwięcej dręczących pytań jest samo-

bójstwo pacjenta. Niewątpliwie z takim rodzajem śmier-

ci najczęściej mają do czynienia lekarze psychiatrzy oraz

środowiska terapeutyczne. Z reguły w obliczu samobój-

czej śmierci pacjenta poszukuje się wyjaśnienia: gdzie

został popełniony błąd, gdzie jest granica odpowiedzial-

ności za życie pacjenta oraz czy można było przewidzieć

tę śmierć [16]. W ostatnich latach opracowuje się coraz

więcej metod mających za zadanie prognozować ryzyko

samobójstwa. Opierają się one na ustrukturyzowanych

wywiadach oraz skalach oceniających czynniki predyspo-

nujące do zachowań autoagresywnych [17–19]. Nadal jed-

nak w pełni nie wiadomo, jakie następstwa samobójczych

zachowań pacjenta występują u terapeutów i w jakim stop-

niu są oni zagrożeni opisanym zespołem wypalenia.

Rycina 1. Porównanie rozkładu liczebności lekarzy

i psychologów w grupie TDS i TN

Figure 1. Comparison of the distribution of numerous

medical doctors and psychologist in TDS and TN group

Badania ankietowe terapeutów

Odnotowano większy udział (1,5 razy; ryc. 1) lekarzy

niż psychologów w grupie TDS w porównaniu z grupą

terapeutów, którzy nie doświadczyli samobójczej śmierci

pacjenta (grupa TN, n = 40) — 92% vs. 58%.

Ponieważ badana populacja nie była reprezentatywna, trud-

no uogólniać te wyniki, jednak mogą one wskazywać na

szczególną potrzebę edukowania lekarzy w zakresie rozwi-

jania strategii przeciwdziałających zespołowi wypalenia.

Na podstawie specjalnie opracowanej ankiety „Terapeu-

ta wobec zachowań samobójczych pacjenta” przepro-

wadzono anonimowe badania wśród lekarzy i psycho-

logów, których celem była m.in. ocena konsekwencji

ponoszonych przez terapeutę w czasie pracy z pacjen-

tem zagrożonym ryzykiem samobójstwa.

Ankietę przeprowadzono najpierw w łódzkim środowi-

sku psychiatrycznym (sondażowo), a następnie — w kra-

kowskim i warszawskim oraz przy okazji różnych zjaz-

dów psychiatrycznych i suicydologicznych w kraju w 2006

roku. Wstępne wyniki ankiety zaprezentowano podczas

Międzynarodowej Konferencji Naukowej: Postępy w In-

terwencji Kryzysowej. Kraków, 9–11 czerwca 2006 r.

Do chwili obecnej uzyskano 96 wypełnionych ankiet.

Wśród ankietowanych terapeutów kobiety stanowiły

70% (liczba kobiet = 67, liczba mężczyzn = 29).

Staż pracy a doświadczenie samobójczej

śmierci pacjenta

W grupie TDS istotnie bardziej liczebna była podgrupa

terapeutów z ponad 10-letnim stażem pracy (ryc. 2).

Doświadczenie samobójczej śmierci pacjenta potwier-

dziło blisko 2/3 (68%) ankietowanych z ponad 10-let-

nim stażem pracy (n = 38), podczas gdy w podgrupie

terapeutów ze stażem w przedziale 5–10 lat (n = 11)

— 20%, a poniżej 5 lat pracy (n = 7) — 12%.

Uzyskane odpowiedzi pozwalają na stwierdzenie, że im dłuż-

szy staż pracy, tym większe jest ryzyko zetknięcia się z samo-

bójstwem pacjenta. Zakładając, że lekarz psychiatra z dłuż-

szym stażem pracy ma większe doświadczenie, można przy-

jąć, że ma też większe zasoby osobowościowe i wypracowane

strategie radzenia sobie ze stresem. Jednocześnie należy pa-

miętać o realiach pracy w tej grupie zawodowej — wydłuża-

jącej się z biegiem lat kariery zawodowej liście obowiązków

pozalekarskich. To rozproszenie miejsc pracy i zdecydowa-

nie większa odpowiedzialność, a tym samym poważniejsze

Wyniki badań ankietowych i ich omówienie

Doświadczenie samobójczej śmierci pacjenta

wśród terapeutów

Aż 58% ankietowanych terapeutów doświadczyło samo-

bójczej śmierci pacjenta (grupa TDS, n = 56).

www.suicydologia.viamedica.pl

Agnieszka Gmitrowicz, Aleksandra Lewandowska, Zespół wypalenia zawodowego

społu terapeutycznego po samobójczej śmierci pacjenta

twierdząco odpowiedziało 77% badanych (n = 43).

Opinie terapeutów w związku

z samobójstwem pacjenta

Rycina 2. Porównanie stażu pracy terapeutów z grupy

TDS i TN

Figure 2. Comparison of work experience of therapist in

TDS and TN group

Dwie trzecie terapeutów z grupy TDS (66%, n = 37) uzna-

ło, że pacjent, z którym mieli kontakt przed samobójstwem,

nie otrzymał właściwej pomocy. Trudno wnikliwie zinter-

pretować te wyniki. Być może pewnym wytłumaczeniem

takiej oceny skuteczności leczenia jest odpowiedź na kolej-

ne pytanie o poczucie przygotowania w toku studiów i spe-

cjalizacji do oceny ryzyka samobójstwa i terapii osób z za-

chowaniami samobójczymi. Większość ankietowanych

z grupy TDS zanegowała poczucie odpowiedniego przygo-

towania do oceny ryzyka samobójstwa (62%, n = 35) oraz

do prowadzenia terapii osób z samobójczymi zachowania-

mi (77%, n = 43). Gdyby w tej podgrupie ankietowanych

znalazły się wszystkie osoby ze stażem pracy poniżej 5 lat

(przed specjalizacją), mogłoby to dać podstawę do lepszej

prognozy, ale tę podgrupę TDS reprezentowało tylko 14%

badanych. Z tego wynika, że albo ponad połowa terapeu-

tów ze stażem powyżej 5 lat praktyki (77% – 14% = 63%)

nie otrzymała faktycznie odpowiedniego szkolenia w tym

zakresie (hipoteza 1), albo na tę tak negatywną ocenę rzu-

tują objawy zespołu wypalenia (hipoteza 2).

konsekwencje w przypadku niepowodzeń terapeutycznych

mogą osłabiać czynniki chroniące przed stresem zawodowym.

Poziom przygotowania psychoterapeutów

z grupy TDS do pracy z pacjentem zagrożo-

nym ryzykiem samobójstwa

Reakcja terapeuty po samobójczej

śmierci pacjenta

Terapeutów, którzy doświadczyli samobójczej śmierci pa-

cjenta (TDS), proszono o zaznaczenie opisu odpowiada-

jącego ich reakcji na to wydarzenie. Aż 61% ankietowa-

nych potwierdziło poczucie winy (n = 34), reakcji żałoby

doświadczył prawie co 3. terapeuta (29%, n = 16), nato-

miast odczuwanie dystansu dotyczyło tylko co 5. terapeuty

(n = 11). Zdecydowana większość terapeutów zaznaczyła

potrzebę dalszego szkolenia (80%, n = 45).

W pytaniu otwartym terapeuci podawali jeszcze inne od-

czucia, jak: porażka, przygnębienie, strach, wstyd, bez-

radność oraz współczucie, żal i zdziwienie (pojedyncze

wypowiedzi).

Przyjmując, że reakcja żałoby nie jest stanem krótkotrwa-

łym, można przewidzieć, jaki trud ponosi terapeuta, po-

zostając na tym samym poziomie aktywności zawodowej.

W ankiecie nie było pytania o to, czy nastąpił spadek za-

angażowania w pracę i uczucie depersonalizacji, ale zna-

jąc objawy kliniczne reakcji żałoby, należałoby tego ocze-

kiwać. Z uwagi na ograniczenia w badaniu ankietowym

nie badano także, ilu lekarzy miało możliwość skorzysta-

nia z postwencji. Z reguły w naszej rzeczywistości jest to

dawanie wsparcia przez bliskich kolegów z pracy. Na py-

tanie o poczucie wsparcia i współodpowiedzialności ze-

W ocenie własnej ankietowanych terapeutów (ryc. 3)

w skali od 1 do 6 największy udział w tej grupie mieli tera-

10%

20%

30%

40%

Rycina 3. Ocena własna przygotowania TDS do pracy

z pacjentem samobójczym — pozycji 6 na tej skali nie

zaznaczył żaden z badanych terapeutów

Figure 3. Own opinion of preparing TDS for work with

patients with suicidal behaviours — no one of respon-

dents marked 6 level of this position

www.suicydologia.viamedica.pl

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: