Przezycie chwili obecnej.pdf

Robert Piłat

Przeżycie chwili

obecnej

Filozoﬁczne pytanie o naturę doświadczenia czasu nie jest dziś łatwiejsze niż było

za czasów św. Augustyna. Zmieniły się jedynie przyczyny trudności. Nie jesteśmy

zdani na intuicję. Dzięki lepszym narzędziom formalnym, wnikliwym opisom

fenomenologicznymoraz badaniom empirycznym mamy więcej narzędzi do uporania

się z problemem. Jednak obﬁtość narzędzi sama jest kłopotliwa. Na pierwszy plan

wysuwają się trudności związane z metodą i założeniami teoretycznymi. Celem

tego artykułu jest przedstawienie niewielkiego wycinka złożonego problemu

czasu. Rozważę pytanie: Na czym polega przeżycie chwili obecnej? Zarysuję dwa

przeciwstawne stanowiska w tej kwestii. Pierwsze z nich, ﬁzykalizm, głosi, że

przeżycie chwili obecnej jest pewnym zbiorem zdarzeń ﬁzycznych (umiejscowionych

zarówno w organizmie ludzkim jak jego otoczeniu) zachodzących w danym momencie

ﬁzycznego czasu. Drugie stanowisko, mentalizm głosi, że przeżycie chwili obecnej

jest konstrukcją poznawczą, której realizacja w obrębie danego podmiotu nie jest

ściśle związana z procesami ﬁzycznymi zachodzącymi w tej chwili czasu ﬁzycznego,

do którego odnosi się przeżycie. Inaczej mówiąc, zgodnie z mentalizmem, przeżycie

chwili obecnej ma naturę intencjonalną, przy czym intencjonalność nie da się wyjaśnić

naturalistycznie, a jedynie przez odniesienie do pewnej konstrukcji transcendentalnej.

1. Konteksty intencjonalne zawierające termin “teraz” lub jego synonimy

Zdania opisujące przeżycia chwili obecnej, czyli zawierające wyrażenie “teraz”

lub jego synonimy różnią się zasadniczo od ich parafraz zawierających wyrażenie

Robert Piłat PRZEŻYCIE CHWILI OBECNEJ

“w chwili T”. Te pierwsze są kontekstami intensjonalnymi. Zgodnie z popularną

semantyką intensjonalności, czyli semantyką światów możliwych, znaczeniem takich

zdań jest zbiór możliwych stanów rzeczy, a w formie uogólnionej - światów możliwych,

w których są one prawdziwe. Jeśli wyjść od tej semantyki, wyjaśnienie przeżycia

chwili obecnej polega na doskonaleniu semantyki światów możliwych względnie na

zastąpienia jej jakąś lepszą semantyką wyrażeń intensjonalnych. W każdym razie

pytanie: “Na czym polega doświadczenie chwili obecnej?” sprowadzałoby się w

tej perspektywie do pytania o stosunek wypowiedzi językowych do stanów rzeczy.

Założenia te pozwalałyby na konsekwentne utrzymanie ﬁzykalizmu, redukując byty

i własności umysłowe (w rodzaju intencjonalności) do relacji pomiędzy językiem a

rzeczywistością.

Stanowisko takie wydaje się pociągające. Jednak doświadczenia chwili obecnej nie da

się zdeﬁniować jako wypowiedź zawierająca wyrażenie “w chwili obecnej” (lub jego

synonim) użyte w sensie wskazującym na stan świata współczesny z tą wypowiedzią,

nawet jeśli założy się, że ów stan świata obejmuje również osobę wypowiadającą

wyrażenie “w chwili obecnej” (lub jego synonim) resp. żywiącą odpowiednią myśl.

Powody są następujące:

Po pierwsze: Interpretacja czysto językowa zaniedbuje intencjonalny charakter

doświadczenia. W przeżyciu chwili obecnej nie chodzi o to, że wypowiedziane lub

pomyślane są zdania, które odnoszą się do współczesnego z wypowiedzią stanu świata,

bo przecież mogą to robić równie dobrze zdania wypowiadane później (można przyjąć

konwencję lub wyobrazić sobie świat - dość zresztą podobny do naszego świata - w którym

z jakichś powodów nie można jednocześnie przeżywać i mówić o tym, co się przeżywa;

wszystkie relacje o przeżyciach są post factum), lecz o to, by sens tych słów wyrażał

treść pewnego doświadczenia kierującego się intencjonalnie na stan świata. Jest wiele

sposobów użycia słów w rodzaju “teraz”, w których zachowują one swoje znaczenie,

lecz zmienia się odpowiednia intencjonalność, np. kiedy wyrażenie “teraz” użyte jest

w mowie zależnej, w zdaniach o innych osobach (np. “Teraz zwiedza Paryż”) lub w

modi prawdopodobieństwa (“Teraz prawdopodobnie zwiedza Paryż”). We wszystkich

tych przypadkach słowo “teraz” denotuje to samo - stan świata współczesny z aktem

wypowiedzenia tych zdań - lecz konotuje inną intencję - w każdym z tych przypadków

Robert Piłat PRZEŻYCIE CHWILI OBECNEJ

odmienną niż intencja towarzysząca raportom z własnych aktualnych przeżyć.

Po drugie: Ważny jest nie tylko sens wypowiadanych słów i intencjonalne odniesienie

odpowiednich przeżyć, lecz to, że stan świata współczesny z wypowiedzią zawierającą

wyrażenia “w chwili obecnej” lub “teraz” (i obejmujący mówiącego) jest w sposób

systematyczny związany przyczynowo z faktem wypowiedzi lub pomyślenia.

Tymczasem nie sposób wytyczyć żadnej linii przyczynowej łączącej:

1. to, co zachodzi w danej chwili;

2. to, że ktoś rzeczywiście wypowiada (żywi odpowiednią myśl) wyrażenie “w

tej chwili” czyli efektywny stan jego organizmu pełniący funkcję reprezentacji

stanów świata i wytwarzający odpowiednie działania;

3. to, co znaczy wyrażenie “w tej chwili”, lub “teraz” wypowiedziane przez daną

osobę w danej chwili.

Za najbardziej problematyczne uważa się na ogół związki pomiędzy 2 i 3 oraz 1 i 3,

czyli pomiędzy ﬁzycznymi a intencjonalnymi składowymi doświadczenia. Dyskusje

w ﬁlozoﬁi umysłu dotyczą najczęściej tych problemów.

Jednak z punktu widzenia struktury czasowej związek pomiędzy 1 i 2 jest również

zagadkowy. Stan organizmu w danej chwili jest skutkiem zarówno oddziaływania

świata zewnętrznego, jak i poprzedniego stanu tego organizmu. Te dwa oddziaływania

przyczynowe mają odmienne struktury czasowe, ponieważ procesy organiczne

(przyczynowość wewnętrzna) narzucają inny podział czasu ﬁzycznego niż współczesne

z nimi zewnętrzne procesy ﬁzyczne oddziałujące na organizm. Narządy zmysłowe są tym

miejscem w organizmie, w którym zachodzi zestrojenie obu procesów przyczynowych,

dzieje się to przy pomocy standaryzacji, którą najchętniej określa się dziś jako

informacja. Powstawanie informacji na bazie skomplikowanej sieci wewnętrznych i

zewnętrznych oddziaływań przyczynowych zakłada stosowanie przez aparat zmysłowy

organizmów licznych ﬁltrów i pomocniczych konstrukcji wydobywających informację

z pewnej wiązki przyczynowej. Filtry te są wbudowane w działanie odpowiednich

zespołów komórek nerwowych. Procesy selekcyjne same przebiegają w czasie i

Robert Piłat PRZEŻYCIE CHWILI OBECNEJ

dlatego powstawanie stanu organizmu odpowiadającego aktualnemu stanowi świata

jest rozciągniętym w czasie procesem. Co więcej proces ten odwołuje się do rozciągłej

fazy czasowej świata (zadanej przez relewantne związki przyczynowe), stąd mówienie

o aktualnym stanie organizmu i aktualnym stanie świata jest dość umowne.

Tymczasem, kiedy mówimy o reprezentacji, oraz o ekstensji i intensji terminów, nie

mamy na myśli nic umownego. Wypowiadając zdanie zaczynające się od wyrażenia

“W chwili obecnej” nie odnoszę się do skomplikowanego procesu zachodzącego w

moim aparacie neuroﬁzjologicznym, o którym mam jedynie blade pojęcie, tylko do

świata. Co więcej, określenie to jest stosunkowo niezawodne - ludzie zgadzają się na

ogół co do jego sensu, kiedy zostaje przez kogoś użyte.

Potoczna oczywistość wyrażenia “chwila obecna” znika, kiedy przyjrzeć się jego

własnościom semantycznym. Jeśli trzymać się semantyki światów możliwych, to

znaczeniem zdania zawierającego to wyrażenie jest zbiór światów możliwych w chwili

T, w której zdanie “W chwili obecnej zachodzi A” wypowiedziane w chwili T jest

prawdziwe. W analizowanym przykładzie w miejscu A nie mogą nie mogą jednak

wystąpić dowolne opisy faktów. Jeśli w miejsce A podstawimy dowolny fakt, to

dojdziemy do sprzeczności. Oznaczmy ten nowy fakt przez B, zaś fakt polegający na

wypowiedzi typu “W obecnej chwili zachodzi x” jako C. Możliwe jest podstawienie w

miejsce A (czyli do formy zdaniowej “W chwili obecnej zachodzi x”) takiego faktu B,

który wyklucza C na mocy praw ﬁzyki.

Źródło aporii można widzieć w formalnych wadach semantyki światów możliwych,

którą to semantykę można - i czyni się to - ulepszać technicznie. Istotniejsza od formalnej

jest tu jednak trudność faktyczna. Polega ona na tym, że model mogący posłużyć do

interpretacji tego rodzaju kontekstów intensjonalnych nie może zawierać pojęcia stanu

świata rozumianego jako jego momentalny przekrój. Pojecie momentu czasowego jest

bowiem bardzo umowne. Rozumiane z całą dosłownością prowadzi, jak widzieliśmy,

do sprzeczności. Ponadto dosłowna interpretacja opiera się na potocznym złudzeniu,

że chwila, moment czasowy, jest dany w ten sam sposób jak, powiedzmy, drzewo przed

oczami. Inaczej mówiąc, zakłada się, że człowiek ma percepcję chwili obecnej. Gdyby

to założenie było prawdziwe, warunki konieczne i dostateczne prawdziwości zdań typu

Robert Piłat PRZEŻYCIE CHWILI OBECNEJ

“W chwili obecnej zachodzi x” byłyby tożsame z warunkami identyﬁkacji x przez dany

podmiot. Ale w takim razie wyrażenie “w chwili obecnej” byłoby redundantne. Jego

eliminacja nie zmieniałaby nic warunkach prawdziwości zdania. Zdanie “W chwili

obecnej zachodzi A” miałoby to samo znaczenie, co zdanie “Zachodzi A”.

Takie rozwiązanie jest jednak niezadowalające. “Zachodzi x” odnosi się również do

procesów przerywanych, np. do ruchów kursów na giełdzie, która jest zamykana

codziennie o 17.00. Kiedy przez kolejne dni notuje się spadki, to zasadnie można

powiedzieć kolejnego dnia po 17.00, ze kursy spadają, choć literalnie biorąc w danej

chwili nie spadają. Ten liberalizm w użyciu słów nie pochodzi z niedbalstwa czy braku

precyzji w języku ludzi rozmawiających o giełdach, lecz stoją za im racje rzeczowe.

Przy obliczaniu stóp procentowych stosujemy bowiem ciągłą, 24 godzinną miarę

czasu, a nie sumę godzin pracy giełdy. Dlatego określenie “W chwili obecnej zachodzi

x” wnosi do opisu tego, co zachodzi, nową treść poznawczą w stosunku do zwykłego

stwierdzenia “Zachodzi x”. Inaczej mówiąc, dodając określenie “W chwili obecnej”

odwołujemy się do odmiennej reprezentacji rzeczywistości niż wtedy, kiedy po prostu

konstatujemy zachodzenie, bądź nie zachodzenie zdarzeń.

Uwaga o szczególnej reprezentacji związanej z zachodzeniem zdarzeń w chwili obecnej

prowadzi z jednej strony do problematyki neuroﬁzjologicznej, z drugiej zaś do bliższej

analizy świadomości czasowej.

2. Spekulacje na temat neuroﬁzjologicznego podłoża przeżycia chwili obecnej

Związek przyczynowy pomiędzy aktualnym stanem świata a stanem organizmu ma tę

naturę, że aktualnemu stanowi świata odpowiadają dwa stany organizmu, stanowiące

odpowiednio wewnętrzną przyczynę i wewnętrzny skutek. Stany organizmu wynikają

bowiem przyczynowo jedne z drugich i tylko jako takie mogą się wiązać ze stanem

świata. Obiekt, który reaguje na stany świata, lecz jego kolejne stany pozostają bez

związku z poprzednimi, lub związek ten jest zaniedbywalnie słaby w stosunku do

działania przyczyn zewnętrznych, nie jest organizmem, czyli homeostatycznym

układem dynamicznym. Ta własność organizmów sprawia, że mamy też korelatywnie

dwa lub więcej stany świata które trzeba wziąć pod uwagę badając neuroﬁzjologię

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: