PSYCHOLOGIA INTEGRALNA.pdf

Ken Wilber

Psychologia integralna

Świadomość, duch,

Psychologia, terapia

Spis treści

Do czytelnika. Pogląd dzienny ............................... 2

Część pierwsza

PODSTAWA: ZAŁOśENIE................................ 5

1. Podstawowe poziomy lub fale......................... 7

2. Linie albo strumienie rozwojowe...................... 22

3. Self.................................................................. 25

4. Strumienie spokrewnione z self....................... 28

Część druga

ŚCIEśKA: OD PRZEDMODERNIZMU DO MODERNIZMU......41

5. Czym jest modernizm?............................................. 41

6. Zintegrować przedmodernizm i modernizm............. 45

7. Niektórzy waŜni współcześni pionierzy................... 51

Część trzecia

OWOC: MODEL INTEGRALNY........................... 59

8. Archeologia ducha.............................................. 59

9. Niektóre waŜne strumienie rozwojowe.................76

10. Etapy duchowości?.......................................... 85

11. Czy istnieje duchowość dziecięca?....................91

12. Ewolucja społeczno-kulturowa........................ 94

13. Od modernizmu do postmodernizmu...............103

14. 1-2-3 badań nad świadomością....................... 113

15. Ujęcie integralne...............................................122

Diagramy .............................................................. 127

Przypisy ................................................................ 128

DO CZYTELNIKA

Pogląd dzienny

Słowo psychologia oznacza studiowanie psyche, a słowo psyche oznacza umysł lub duszę. W

Microsoft Thesaurus pod hasłem psyche znajdujemy: „jaźń: atman, dusza, duch;

subiektywność: wyŜsza jaźń, duchowa jaźń, duch". Przypomina nam to ponownie, Ŝe

korzenie psychologii tkwią głęboko w ludzkiej duszy i duchu.

Słowo psyche i jego ekwiwalenty mają staroŜytny rodowód, sięgający co najmniej kilku

tysięcy lat przed naszą erą. Niemal zawsze słowo to oznaczało oŜywiającą siłę lub ducha w

ciele, czyli materialnym nośniku. W szesnastym wieku w Niemczech połączono je ze słowem

logos — słowo lub badanie — by utworzyć termin psychologia — badanie duszy lub ducha

przejawiającego się w ludziach. Kto pierwszy uŜył tego słowa, wciąŜ pozostaje kwestią

sporną; jedni twierdzą, Ŝe Melanchton, inni — Ŝe Freigius, jeszcze inni — Ŝe Goclenius z

Marburga. Ale juŜ przed rokiem 1730 w bardziej współczesnym sensie uŜywali go Wolff w

Niemczech, Hartley w Anglii i Bonnet we Francji — choć nawet wówczas psychologia wciąŜ

oznaczała, zgodnie z definicją zamieszczoną w New Pńnceton Review z roku 1888, „wiedzę o

psyche lub duszy".

Kiedyś zacząłem robić notatki na temat historii psychologii i filozofii. Zająłem się tym,

poniewaŜ po przejrzeniu większości dostępnych podręczników zdumiał mnie dziwny i

zastanawiający fakt: wszystkie przedstawiały historię psychologii — i psyche — tak, jakby

nagle się rozpoczęła około roku 1879 w laboratorium uniwersytetu w Lipsku, kierowanym

przez Wilhelma Wundta. Rzeczywiście był on ojcem pewnego rodzaju psychologii

zakorzenionej w introspekcji i strukturalizmie. Ale czy sama psyche pojawiła się nagle w

1879 roku?

Kilka podręczników cofa się trochę dalej, do zwiastunów naukowej psychologii Wundta, do

których zaliczali się sir Francis Galton, Hermann von Helmholtz, a szczególnie majestatyczny

Gustav Fechner. Jak sucho ujmuje to jedna z ksiąŜek: „Rankiem 22 października 1850 roku

— to waŜna data w historii psychologii — Fechner pojął nagle, Ŝe związek między umysłem i

ciałem moŜna wyrazić w postaci relacji ilościowej między wraŜeniem mentalnym i bodźcem

materialnym". Owo prawo Fechnera, jak zostało wkrótce nazwane, przedstawia się

następująco: S = K log I (doznanie mentalne zmienia się wprost proporcjonalnie do logarytmu

bodźca materialnego). Inny tekst wyjaśnia jego wagę: „W początkach stulecia Immanuel Kant

prorokował, Ŝe psychologia nigdy nie stanie się nauką, poniewaŜ doświadczalne badanie

procesów psychologicznych jest rzeczą niemoŜliwą. Dzięki dziełu Fechnera naukowcy po raz

pierwszy mogli zmierzyć umysł; w połowie dziewiętnastego wieku metody naukowe

zastosowane zostały do zjawisk mentalnych. Wilhelm Wundt zebrał te oryginalne i twórcze

zdobycze, zorganizował je i włączył w proces «tworzenia» psychologii".

Wszystkie chyba podręczniki są zgodne co do tego, Ŝe Gustav Fechner był jednym z

najwaŜniejszych pionierów współczesnej psychologii. Jeden za drugim wysławiają człowieka,

który odkrył sposób zastosowania pomiarów ilościowych do umysłu, nadając tym samym

psychologii „naukowy" charakter. Nawet Wilhelm Wundt stwierdził dobitnie: „Nigdy nie

zapomnimy, Ŝe to Fechner pierwszy wprowadził ścisłe metody, ścisłe zasady pomiaru i

doświadczalnej obserwacji do badania zjawisk psychicznych, otwierając tym samym

moŜliwość stworzenia nauki psychologicznej w ścisłym tego słowa znaczeniu. Największa

zaleta metody Fechnera polega na tym, Ŝe jest ona całkowicie wolna od niestałości systemów

filozoficznych. Współczesna psychologia przyjęła rzeczywiście naukowy charakter i moŜe

trzymać się z dala od wszelkich metafizycznych kontrowersji". 1 Wnioskuję z tego, Ŝe dr

Fechner uchronił psychologię od skaŜenia duszą lub duchem i szczęśliwie zredukował umysł

do wymiernych empirycznych mechanizmów, tym samym wprowadzając nas w erę

prawdziwie naukowej psychologii.

To wszystko, co wcześniej słyszałem na temat Gustava Fechnera. Dopiero kilka lat temu,

kiedy szperałem w księgarni pełnej zachwycająco starych dzieł filozoficznych, ku memu

wielkiemu zaskoczeniu natknąłem się na ksiąŜkę o frapującym tytule Life afterDeath, napisan

w roku 1835 i to przez samego Gustava Fechnera. Pierwsze linijki były niezwykle

zastanawiające: „Człowiek Ŝyje na ziemi nie jeden raz, lecz trzy razy: pierwszym etapem jego

Ŝycia jest nieprzerwany sen; drugim — sen i jawa na zmianę; trzecim — nieustające

przebudzenie".

Potem następował traktat o nieustającym przebudzeniu. „W pierwszym etapie człowiek Ŝyje

w ciemnościach, sam; w drugim Ŝyje powiązany z bliźnimi, a jednak od nich oddzielony, w

świetle odbitym od powierzchni rzeczy; w trzecim jego Ŝycie, splecione z (...) uniwersalnym

duchem (...) jest wyŜszym Ŝyciem.

„W pierwszym etapie ciało rozwija się ze swojego zarodka, wypracowując organy potrzebne

dla etapu drugiego; w etapie drugim umysł rozwija się ze swojego zarodka, wypracowując

organy potrzebne dla etapu trzeciego; w etapie trzecim rozwija się boski zarodek, który leŜy

ukryty w kaŜdym ludzkim umyśle.

„Akt przechodzenia z etapu pierwszego do drugiego nazywamy Narodzinami; przejście z

drugiego do trzeciego — Śmiercią. Droga z etapu drugiego do trzeciego nie jest ciemniejsza

od drogi z etapu pierwszego do drugiego: na pierwszej drodze mamy widzieć świat

zewnętrznie, na drugiej wewnętrznie".

Od ciała przez umysł do ducha, trzy etapy rozwoju świadomości; tylko wówczas, gdy

umieramy dla odrębnego self, budzimy się do bez-graniczności uniwersalnego Ducha.

Fechner stworzył prawdziwą filozofię Ŝycia, umysłu, duszy i świadomości; dlaczego

podręczniki nie powiedziały nam tego? Właśnie wtedy postanowiłem napisać historię

psychologii, po prostu dlatego, Ŝe „ktoś musi to powiedzieć".

(Powiedzieć, Ŝe pojęcie nieświadomości zostało spopularyzowane przez ksiąŜkę Philosophy

of the Unconscious von Hartmanna opublikowaną w 1869 roku, trzydzieści lat przed

Freudem, która w ciągu dziesięciu lat miała osiem wznowień — rzecz bez precedensu. śe von

Hartmann wyraŜał filozofię Schopenhauera, która, jak sam Schopenhauer jasno stwierdził,

została zaczerpnięta z mistycyzmu Wschodu, w szczególności z buddyzmu i Upaniszad: pod

świadomością indywidualną leŜy świadomość kosmiczna, która w przypadku większości

ludzi jest „nieświadoma", ale która moŜe zostać obudzona i w pełni urzeczywistniona, a

uświadomienie sobie nieświadomego jest największym dobrem. śe Freud koncepcję id wziął

wprost z The Book ofthe It Georga Groddecka, zakładającej istnienie kosmicznego Tao,

organicznego, uniwersalnego ducha. śe... cóŜ, to długa historia, która z mocą przypomina

nam, Ŝe korzenie współczesnej psychologii tkwią w tradycjach duchowych, po prostu dlatego,

Ŝe sama psyche połączona jest z duchowymi źródłami. W najgłębszych tajnikach psyche nie

odnajdujemy instynktów, lecz Ducha — i w idealnym przypadku studiowanie psychologii

powinno być studiowaniem wszystkiego, od ciała przez umysł do duszy, od podświadomości

przez samoświadomość do nadświadomości, od snu przez półjawę do pełnego przebudzenia).

Wkład Fechnera w rozwój empirycznej i wymiernej psychologii był rzeczywiście niezwykły;

jego Elemente der Psychophysik słusznie uwaŜane są za pierwszy wielki tekst z zakresu

psychometrii i w pełni zasługują na wszelkie pochwały, jakie pod ich adresem wygłaszali

psycholodzy, od Wundta poczynając. Jednak istotą psychofizyki Fechnera było przekonanie,

Ŝe duch i materia są nierozdzielne, Ŝe są dwiema stronami jednej wielkiej rzeczywistości.

Jego próby mierzenia aspektów umysłu słuŜyły ukazaniu tej nierozdzielności, a nie

zredukowaniu ducha lub duszy do rangi przedmiotów materialnych i z całą pewnością nie

miały prowadzić do całkowitej negacji ducha i duszy, choć było im to chyba sądzone, gdy

wpadły w ręce mniej wraŜliwych badaczy.

Fechner, jak ujął to pewien uczony, utrzymywał, Ŝe „cały wszechświat ma charakter

duchowy, a zjawiskowy świat fizyki jest tylko zewnętrzną manifestacją tej duchowej

rzeczywistości. Atomy są najprostszymi elementami w duchowej hierarchii wznoszącej się do

Boga. KaŜdy poziom tej hierarchii obejmuje wszystkie niŜsze poziomy, tak więc Bóg zawiera

w sobie ogół dusz. Świadomość jest podstawową cechą wszystkiego, co istnieje. (...)

Świadectwami duszy są systematyczna koherencja i zgodność z prawem, jaką ujawniają

wszelkie organiczne Dyty. Fechner uwaŜał Ziemię, «naszą matkę», za taką organiczną, obda-

rzoną duszą całość". 2

Sam Fechner wyjaśniał, Ŝe „tak jak nasze ciała naleŜą do większego wyŜszego

indywidualnego ciała Ziemi, tak nasze duchy naleŜą do większego i wyŜszego ducha Ziemi,

który obejmuje wszystkie duchy ziemskich stworzeń, w sposób bardzo podobny do tego, w

jaki ciało bierni obejmuje ich ciała. Jednocześnie duch Ziemi jest nie tylko zbioem duchów

wszystkich istot Ziemi, lecz ich wyŜszą jednością, posiadającą indywidualną świadomość".

Duch Ziemi jest — Fechner daje u precyzyjny opis Gai — jedynie częścią Boskiego Ducha, a

„Boski Duch jest jeden, wszechwiedzący i prawdziwie świadomy wszystkiego, tzn. zawiera

wszystkie świadomości Wszechświata i w ten sposób obejmuje kaŜdą indywidualną

świadomość (...) w wyŜszym i najwyŜszym połączeniu". 3

Nie oznacza to jednak wymazania indywidualności, lecz dopełnienie jej i włączenie w coś

jeszcze większego. „Ta jedność nie osłabia naszej własnej indywidualności i niezaleŜności,

lecz je warunkuje; mają one naturalnie tylko względny charakter". I Fechner rozwija tę

zagnieŜdŜoną hierarchię kolejnych włączeń: „Tak jak Ziemia, bynajmniej nie oddzielając

naszych ciał od Wszechświata, wiąŜe nas z nim i łączy, tak samo duch Ziemi, bynajmniej nie

oddzielając naszych duchów od Boskiego Ducha, tworzy wyŜsze indywidualne połączenie

kaŜdego ziemskiego ducha z duchem Wszechświata". 4

Jak widać, Fechner do psychologii podchodził w sposób integralny: zgodnie z jego zamiarem

empiryczne i naukowe pomiary nie miały zaprzeczać istnieniu duszy i ducha, lecz pomagać w

ich wyjaśnieniu. „Traktowanie całego materialnego wszechświata jako wewnętrznie Ŝywego i

świadomego oznacza przyjęcie poglądu, który Fechner nazywał poglądem dziennym.

Traktowanie go jako bezwładną materię, pozbawioną jakiegokolwiek teleologicznego

znaczenia, oznacza przyjęcie poglądu, który nazywał poglądem nocnym. Fechner Ŝarliwie

głosił pogląd dzienny i miał nadzieję, Ŝe moŜna go będzie potwierdzić indukcyjnie przy

pomocy jego eksperymentów psychofizycznych". 5

Pogląd nocny wydaje się dominować od tamtego czasu. Był jednak okres, trwający mniej

więcej od czasów Fechnera (1801-1887) do czasów Williama Jamesa (1842-1910) i Jamesa

Marka Baldwina (1861-1934), w którym rodząca się nauka psychologii wciąŜ pozostawała w

przyjaznych stosunkach ze staroŜytną mądrością — z filozofią wieczystą, z Wielkim

Gniazdowym Układem Istnienia, z systemami idealistów i z prostymi faktami dotyczącymi

świadomości, które znają niemal wszyscy, niezaleŜnie od tego, jak bardzo moŜemy się spierać

o szczegóły: świadomość jest rzeczywistością, wewnętrzne obserwujące self jest

rzeczywistością, dusza jest rzeczywistością; a zatem ci wielcy prekursorzy psychologii —

kiedy obcujemy z ich prawdziwą historią — mogą nauczyć nas wiele o stanowisku

integralnym, stanowisku, które usiłuje objąć prawdy dotyczące ciała, umysłu, duszy i ducha,

nie redukując ich do materialnych przejawów, bitów informacji, procesów empirycznych lub

obiektywnych systemów (co nie umniejsza niewątpliwej wartości tego wszystkiego). Owi

pionierzy współczesnej psychologii potrafili łączyć postawę w pełni naukową z postawą w

pełni duchową, nie widząc w takim otwartym nastawieniu najmniejszej sprzeczności ani

trudności.

KsiąŜka ta jest poświęcona tego rodzaju psychologii integralnej. Próbując ująć najistotniejsze

osiągnięcia współczesnych badań nad psychiką, świadomością i terapią, inspirację czerpie

równieŜ z owego integralnego okresu powstawania psychologii (w którym pojawiły się po-

staci w rodzaju Fechnera, Jamesa i Baldwina oraz wielu innych, których wkrótce spotkamy).

Początek temu tomowi dało doświadczone tamtego dnia w owym cudownym antykwariacie

wstrząsające zrozumienie, Ŝe prawdziwa historia Fechnera rzadko była opowiadana, oraz

moje późniejsze badania historyczne. W rezultacie powstał bardzo długi, dwutomowy

podręcznik, zawierający omówienie około dwustu teoretyków ze Wschodu i Zachodu,

staroŜytnych i współczesnych, z których kaŜdy na swój sposób usiłował wypracować bardziej

integralne stanowisko; zawiera teŜ diagramy z zestawieniem około stu takich systemów. 6 Z

róŜnych powodów postanowiłem wydać go najpierw w formie mocno skróconej i

odpowiednio zredagowanej, ale z wykorzystaniem większości diagramów (zob. diagramy 1-

11 na końcu ksiąŜki).

Dlatego teŜ poniŜsze strony jedynie w najogólniejszym zarysie ukazują, jak mogłaby

wyglądać taka psychologia integralna. Próbuję tu zebrać i zintegrować niektóre trwalsze

wglądy zaczerpnięte z przed-modernistycznych, modernistycznych i postmodernistycznych

źródeł w przekonaniu, Ŝe wszystkie mają nam do powiedzenia coś niezwykle waŜnego. I

czynię to nie na zasadzie prostego eklektyzmu, lecz w sposób systematyczny — w tym

szaleństwie jest metoda.

Ale ksiąŜka ta ma przede wszystkim stworzyć bodziec do rozpoczęcia dyskusji, a nie

dostarczać konkluzji; ma być pierwszym, a nie ostatnim słowem. Postanowiłem opublikować

ją najpierw w formie szkicu, by przekazać ogólny pogląd, nie szpikując go zbyt wielką ilością

osobistych uwag, i w ten sposób zachęcić innych do podjęcia przygody: zgadzania się lub

niezgadzania ze mną, korygowania wszelkich błędów, jakie mogłem popełnić, wypełniania

licznych luk, prostowania wszelkich nieścisłości i rozwijania tego dzieła na inne sposoby,

zgodnie z własnym dobrym światłem.

Na końcu zamieściłem przypisy przeznaczone dla nauczycieli uŜywających tej ksiąŜki jako

podręcznika i dla studentów zainteresowanych wnikliwym studiowaniem tekstu. W istocie są

to dwie ksiąŜki: w miarę krótki, przystępny tekst i przypisy dla osób głębiej interesujących się

tematem. Jak zwykle, do przypisów radzę sięgnąć dopiero przy drugim czytaniu (lub

przeczytać je jako odrębny tekst po pierwszym czytaniu). Spełniają one przede wszystkim

dwa zadania: uzupełniają ten szkic moimi własnymi uwagami (przeznaczonymi szczególnie

dla osób studiujących moją pracę) oraz podają dla kaŜdego głównego tematu zalecane lektury

autorstwa innych uczonych. Nauczyciele mogą na przykład zaglądać do niektórych

wymienionych prac (jak równieŜ do swoich ulubionych), robić fotokopie i ulotki dla swoich

studentów i w ten sposób uzupełniać główny tekst dowolną ilością bardziej szczegółowych

opracowań. Zainteresowani laicy, kierując się przypisami, mogą poszerzać swoją znajomość

dowolnego tematu. Te rekomendacje nie są pełne, zawierają jedynie teksty najbardziej

reprezentatywne. Wybierając ksiąŜki z zakresu psychologii transpersonalnej i terapii, za-

sięgnąłem opinii wielu kolegów.

Nie zamieściłem odrębnej bibliografii; same odnośniki w diagramach zajęłyby ponad sto

stron. Poszczególne publikacje łatwo jest dziś odszukać w Internecie (z tego względu nie

zamieściłem równieŜ informacji o wydawcach). Podobnie podawałem często jedynie

nazwiska waŜniejszych autorów, a czytelnicy mogą sami sprawdzić, które z ich ksiąŜek są

dostępne.

Jestem przekonany, Ŝe w nadchodzących dziesięcioleciach psychologia integralna i nauki

integralne w ogólności będą się coraz bardziej rozpowszechniać, gdy świat akademicki

odnajdzie drogę wyjścia ze swego uparcie nocnego poglądu na Kosmos.

To, co następuje, jest jedną z wersji poglądu dziennego. A ten pogląd, drogi Gustavie,

dedykowany jest tobie.

K.W.

Boulder, Kolorado

wiosna 1999

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: