Goriszowski W., Badania pedagogiczne w zarysie.doc

Goriszowski W., Badania pedagogiczne w zarysie, Warszawa 2005

Rozdział  II

Ogólne etapy procesu badawczego w naukach o wychowaniu

l.CELE BADAŃ NAUKOWYCH A PRAKTYKA PEDAGOGICZNA

W pedagogicznych badaniach naukowych realizuje się wiele celów. Najważ­niejsze z nich to:

1.              Wykrycie zależności istniejących między czynnikami oddziaływującymi na
sprawny przebieg procesów pedagogicznych a tymi zmianami, które pojawiają
się pod wpływem różnych czynników, m.in. np.:

a)       w wiedzy pedagogicznej,              ,

b)       w umiejętnościach jej praktycznego zastosowania,

c)       w posiadanych przez nauczycieli nawykach do prawidłowej  organizacji
i realizacji procesów pedagogicznych,

d)       w reprezentowanej przez nauczycieli postawie etycznej, zawodowej, spo­
łecznej itp.

2.      Wykrycie warunków, przy jakich upowszechnione w szkołach i zakładach
formy i metody pracy dają najlepsze rezultaty.

3.      Wypracowanie nowych form i metod działania pedagogicznego (zakres i zasięg
innowacji, postępu pedagogicznego). Poznanie mechanizmów i barier skutecz­
nego, celowego działania.

4.      Uogólnianie poglądów, ich weryfikacja, tworzenie teorii i praw naukowych.

2. ETAPY (FAZY) PROCESU BADAWCZEGO

Etap 1 - Sformułowanie problemu badawczego

Wyróżnić w nim można 2 podetapy, a mianowicie podetap sytuacji problemo­wej i formułowania problemu.

„[...] Dla sytuacji problemowej istotnym elementem jest zetknięcie się człowieka z trudnością wraz z uświadomieniem sobie jej charakteru. Są to takie trudności, których nie możemy przezwyciężyć mimo posiadanego odpowiedniego przygotowania fachowego. W sytuacji problemowej ma się do czynienia z tru­dnością wynikającą z braku rozpoznania naukowego określonego wycinka rzeczywistości, w której wypadło badającemu działać [.. -]"1.

1 E. Gondzik, B. Hydzik:  Wybrane zagadnienia z metodologii dotyczące badań naukowych. Warszawa 1967.

31

Schemat 11

PROCEDURA FORMOWANIA TEMATU PRACY-

f      TEMAT  NAUKOWYf

I              :         ; ■■■■■■

^poglądy autora na rzeczywistość

społeczną

wiedza i umiejętności naukowe autora

przyrodniczą

t

studia literaturowe              doświadczenia praktyczne

odniesienia autora do konkretnego czytelnika i do teorii dyscypliny naukowej, którą uprawia

Schemat 12

PODSTAWOWE RAMY TEMATU PRACY NAUKOWEJ t
—              ►      Rzeczywistość   —              •   ****

Autor

Temat              ,?

Dzieło, praca naukowa

Czytelnik

Schemat 13

STRUKTURA TEMATU PRACY NAUKOWEJ

TEMATr              *.      osobowość autora              r- uzdolnienia

h-inteligencja L postawa wobec tematu Desy gnaty badanej rzeczywistości

(wydobyte drogą badań) Wytwór myślenia (treści, interpretacja, wnioskowanie, sądy i uogólnienia)

Bodźce kształtujące postawy czytelników (temat pobudza czytelnika do postawy recepcyjnej krytycznej, negatywnej)

Źródło do schematów: L. Leja: Metodologia pracy naukowej (tezy referatu). Poznań 1973, UAM - MZNTN, s. 13.

Ustalenie problemu badawczego w naukach pedagogicznych jest sprawą bardzo ważną. Istnieją, zgodnie z celami badań naukowych, dwa kryteria: potrzeby nauki i potrzeby praktyki. W związku z tym przy formułowaniu problemu badawczego obowiązują pewne ogólne wskazania, jak: A. W badaniach winno się dokonać ustalenia dziedziny, w ramach której mieści się

problem oraz określenia płaszczyzny, w jakiej będzie rozpatrywany.

32

B.              Temat badań winien dotyczyć spraw aktualnych, odzwierciedlać potrzeby bądź
nauki, bądź też praktyki.

C.              Winien on dotyczyć spraw związanych z uprzednim doświadczeniem badacza.

D.              Każde badanie naukowe, bez względu na to, czy dotyczy nauki, czy też praktyki
pedagogicznej, winno w końcowym efekcie wnosić do teorii lub metodologii
badań coś nowego.

Uświadomienie sobie trudności wraz z chęcią ich przezwyciężenia prowadzi do stawiania wielu pytań, np. dlaczego istniejąca znana sytuacja jest mało zadowa­lająca? Co stanowi istotę problemu? Jak można go rozwiązać? itp. Postawienie tych pytań jest ważne w procesie prawidłowego sformułowania problemu, ustalenia tematu badań i budowy późniejszej hipotezy.

Etap 2 - Budowa hipotezy

vJOo to jest hipoteza2?

1 Hipotezą nazywa się naukowe przypuszczenie o związku zależności danych zjawisk od innych lub o związku pojęć o znaczeniu ustalonym.

Treścią hipotezy roboczej jest, podobnie jak i teorii naukowej, związek po­wszechny i konieczny między dwoma czynnikami czy też składnikami jakiegoś przebiegu lub też związek między dwoma procesami.

Różnica polega na tym, że:

-          teoria wskazuje wyższy szczebel prawdopodobieństwa, gdyż przez weryfi­
kację stała się wartością obiektywnie względną,

-          teoria jest uogólnieniem wyższego rzędu, podczas gdy hipoteza robocza do­
tyczy związków jednostkowych, szczegółowych do zbadania.

Szereg zweryfikowanych hipotez roboczych tworzy teorię.

„Hipoteza jest to zakładanie stosunków powszechnych oraz koniecznych tam, gdzie dane zmysłowe dostarczają bezpośredniej podstawy jedynie do zarejestro­wania tego, że pewne zjawiska następowały po sobie w dotychczasowym doświadczeniu. Hipotezą jest przyjmowanie jakichś prawidłowości głębszych, bardziej istotnych w celu wyjaśnienia prawidłowości ujawnionych w doświad­czeniu"3. Innymi słowy hipoteza jest jak gdyby szkicem prawa naukowego. Ma ona, jak wskazuje T. Kotarbiński4, określony kształt logiczny i gramatyczny.

Z punktu widzenia logicznego hipoteza robocza jest twierdzeniem dobieranym jako racja do znanego następstwa.

Z punktu widzenia gramatyki przybiera najczęściej kształt zdania warunkowego, orzekającego apodyktycznie o tym , że jeśli „a" to „b".   )

2              Według W. Zaczyńskiego: Praca badawcza nauczyciela. Warszawa 1968, s. 57 i następne.
Hipoteza robocza, jej znaczenie, pochodzenie i drogi weryfikacji.

3              M. Gordon: O czynnej roli intelektu. Cytat według W. Zaczyńskiego: Praca badawcza..., op.
cit; E. Hajduk: Hipoteza w badaniach pedagogicznych Zielona Góra 1996.

4              T. Kotarbiński: Elementy teorii poznania, logiki formalnej i metodologii nauk. Warszawa 1986,
PWN; tegoż: Kurs logiki. Warszawa 1960.

33

Hipoteza robocza jest koniecznym i pierwszym elementem naukowego badania
jakiegokolwiek wycinka rzeczywistości. Badania naukowe realizuje się po to, by
wytłumaczyć źródła pojawiania się nowych, dotąd nieobserwowanych zdarzeń, by
powszechnie znane fakty jednostkowe jednoznacznie określić przez wskazanie ich
pełnego uwarunkowania. Nie można tego uczynić przez poznanie zmysłowe i dla­
tego konieczna jest interpretacja umysłu ludzkiego, który przez tworzenie hipotez
jest zdolny przeniknąć do istoty zdarzenia. Tak więc hipoteza jest domysłem, przy­
puszczeniem, świadomie przyjętym założeniem, którego uznanie za prawdopodobne
umożliwia sformułowanie odpowiedzi na pytanie: dlaczego zjawisko ma wartość
(wymiary) zaobserwowane albo może takie wymiary przyjmować. Tworzenie hipo­
tezy znaczy tyle samo, co opisywanie prawdopodobnych, przyczynowych powiązań
zjawisk.   \              . ;.              r              ■        :         •.;..,■*

Funkcje poznawcze hipotezy

r^\Vedług W. Zaczyńskiego5, rzeczywistość, podlegająca badaniu, jest złożona w swoim ukierunkowaniu, bez założenia przypuszczalnego określonego czynnika badacz narażony jest na utonięcie w nieistotnych szczegółach.

A.              Hipoteza robocza jest czynnikiem celowego i ukierunkowanego działania, sta­
nowi drogowskaz dla nauki. Nauka natomiast wymaga planów działania, które
zawierają przewidywania. U podstaw przewidywań leży znajomość obiektywnej
prawidłowości. Planowanie ułatwia ocenę ważności zjawiska.

B.              Hipoteza wskazuje to, co ma być przedmiotem badania, jest elementem wyboru
- czynników spośród całego ich bogactwa (ukierunkowuje).

Hipoteza jest elementem inwencji twórczej i składnikiem postępu naukowego. Funkcja ta polega na sugerowaniu nowych obserwacji lub eksperymentów.

Wymienione funkcje hipotezy mają duże znaczenie w badaniach pedagogicz­nych. Należy jednak być ostrożnym, gdyż chodzi o dobro dziecka. Nie wolno rea­lizować pomysłów reformatorskich, co do których nie ma wysokiego stopnia pewności, iż nie przyniosą szkody fizycznej lub psychicznej dziecku.

W dobrze rozumianym interesie szkoły i ucznia jest ustawienie naukowo uza­sadnionych hipotez, ich liczba stanowi o prężności dyscypliny naukowej. Jednakże sama hipoteza implikuje jej weryfikację. Rzeczywistość wymaga badań naukowych.

Cechy dobrej hipotezy

A.              Tłumaczy w sposób dostateczny znane fakty.

B.              Możliwa jest do zweryfikowania przez konsekwencje praktyczne z niej wyni­
kające.  Weryfikacja to  czynność najbardziej   istotna,  wyróżniająca badania
metodami naukowymi od dociekania metafizycznego (metafizyczne - polega na
dociekaniu, tłumaczeniu wszystkiego drogą refleksji czystego rozumu, przy
założeniu znajomości praw, bez odwoływania się do praktyki i eksperymentu).

5 W. Zaczyński: Praca badawcza nauczyciela. Warszawa 1968.

...