ANALIZA SŁOWOTWÓRCZA RZECZOWNIKÓW
1.
PARAFRAZA SŁOWOTWÓRCZA – opis wyjaśniający znaczenie wyrazu pochodnego (derywatu), zawierający wyraz podstawowy
np. domek à ‘mały dom’
szklarz à ‘ten, kto szkli’
wymysł à ‘coś, co zostało wymyślone’
2.
WYRAZ/Y MOTYWUJĄCY/E – wyraz, od którego został utworzony dany wyraz pochodny
np. domek à dom
glebogryzarka à gleba, gryźć
wymysł à wymyślić
3.
TEMAT SŁOWOTWÓRCZY – część wyrazu podstawowego, od której został utworzony wyraz pochodny; tzw. rdzeń; zazwyczaj nie uczestniczy w odmianie
np. domek à dom-
spadek à spad-
kpiarz à kp’-
skok à skok
UWAGA! Temat SUPLETYWNY – np. rok à lata, człowiek à ludzie
4.
FORMANT – element odróżniający wyraz pochodny od wyrazu podstawowego; słowotwórcza część wyrazu dodana do jego rdzenia
Typy formantów:
AFIKSY:
- PREFIKS (przedrostek) np. W-bić
WICE – prezydent
PRZY-chodzić
- SUFIKS (przyrostek) np. dom-EK
pan-ICZ
- INTERFIKS (wrostek) np. brunatn-O-szary
- POSTFIKS np. uczyć à uczyć SIĘ
- F. PARADYGMATYCZNY – paradygmat – zbiór końcówek fleksyjnych wyrazu
np. służąc–Y służąc-A
- F. PROZODYCZNY – przesunięcie akcentów; występuje w złożeniach
np. dobranoc dobra noc
1 zestrój 2 zestroje
5.
WSPÓŁFORMANTY
np. mleCZarz à mleKo k:cz (k:č)
komiNIarz à komiN n:ń
6.
1) TYP DERYWACJI ZE WZGLĘDU NA FUNKCJĘ FORMANTU:
- FUNKCJA STRUKTURALNA – formant tworzy nowe słowo
TAUTOLOGIA – znaczy to samo
np. powrócić/wrócić
siąść/usiąść
- FUNKCJA SYNTAKTYCZNA – zmiana właściwości składniowych wyrazu (widoczne w różnicy części mowy)
TRANSPOZYCJA – przesuniecie jednej części mowy do drugiej, bez zmiany znaczenia
np. pisanie – rzeczownik, czasownik
- FUNKCJA SEMANTYCZNA JAKOŚCIOWA – zmieniają się uboczne cechy, zasadnicze znaczenie bazy pozostaje, zmienia się jego część dodatkowa
MODYFIKACJA
- FUNKCJA SEMANTYCZNA PRZEDMIOTOWA – derywat oznacza zupełnie inny obiekt niż ten, który oznacza baza
MUTACJA
np. rybak à ryba
2) FORMALNY TYP ZŁOŻENIA – wyznacza się za pomocą wzajemnego stosunku członów złożenia:
- ZŁOŻENIE WSPÓŁRZĘDNE – człony nie określają się nawzajem
np.cudzoziemiec, noworodek, korkociąg
- ZŁOŻENIE NADRZĘDNO-PODRZĘDNE – jeden z członów określa drugi
np. żelazobeton (czyli: żelazo i beton), chlorowodór (czyli: chlor i wodór)
7.
1) KATEGORIA SŁOWOTWÓRCZA:
- TRANSPOZYCJA:
· rzeczownikowe nazwy czynności; rzeczowniki odczasownikowe
‘to, że się…’ ‘to, że ktoś…’
np. pisanie, widzenie, bicie, ścinka
-anie, -enie, -cie, -ka, -Ø (f. paradygmatyczny: bieg à ‘to, że ktoś biegnie’)
· rzeczownikowe nazwy cech
‘to, że ktoś/coś jest…’
np. zieloność à ‘to, że coś jest zielone’
-ość (uparte à upartość)
- MODYFIKACJA:
· zdrobnienia – nazwy przedmiotów małych
np. kotek à kot, stolik à stół
-ek, -ik
· zgrubienia – nazwy przedmiotów dużych, większych niż normalne
np. kocisko à kot, domisko à dom, paluch à palec
-isko, -uch
· nazwy ekspresywne – wyrażają emocje nadawcy, nie informują wprost, czy coś jest małe czy duże
np. córeczka (niezależnie od wieku)
· nazwy istot młodych
np. kocięta/kocię/kociątko, orlęta/orlątko, Murzyniątko
· nazwy żeńskie – nazwy kobiet wykonujących jakiś zawód
np. reżyserka à reżyser (zmiana sufiksalna -erka)
reżyser à reżyser (zmiana paradygmatyczna)
- MUTACJA – uogólnienie tego, co formant wnosi nowego do znaczenia:
· wykonawca czynności
‘ten, kto (coś robi)’
np. spawacz à ‘ten, kto spawa’
· obiekt czynności – ten, kto podlega jakiejś czynności
‘ten, kogo się…’
· środek czynności – narzędzie, przedmiot służący do wykonania jakiejś czynności
-idło, -ło, -aczka, -ak
np. pisak, imadło
· wytwór czynności
‘to, co jest wynikiem…’
np. obierki, spaliny, rysunek
· nazwy miejsc
‘miejsce, w którym (coś robi)…’
-alnia, -arnia, -at, -isko
np. lotnisko, pralnia, rezerwat
· nazwy mieszkańców
-czyk, -anin
np. Australijczyk, Amerykanin
· nazwy posiadaczy
‘ten, kto ma (coś)…’
np. sklepikarz, działkowicz
· nazwy amatorów/miłośników
-arz
np. herbaciarz, kobieciarz
· nazwy zwolenników idei
-ista
np. ateista, marksista
· nazwy nosicieli cech; odrzeczownikowe
np. cechy wyglądu: brodacz, okularnik, piegus
cechy charakteru: egoista, altruista
· nazwy uczestników zdarzeń
‘ten, kto uczestniczy w…’
-owicz
np. balowicz, wczasowicz, kongresowicz
· nazwy elementów zbiorów
np. sekciarz à ‘człowiek należący do sekty’
słomka (to pojedynczy element, który tworzy słomę)
· nazwy zbiorowe – baza określa członka
-wie, -iwie, -stwo, -eria, -icja
np. igliwie, nauczycielstwo, magnateria, generalicja
· nazwy genetyczne
‘coś, co pochodzi z…’
np. konina, sarnina
· nazwy osób znajdujących się w relacji pokrewieństwa (dzieci, córki itp.)
-owa, -ówna, -ak
np. doktorowa, Nowakówna, Wałęsiak
2) SEMANTYCZNY TYP ZŁOŻENIA:
- ZŁOŻENIA EGZOCENTRYCZNE – żaden z członów nie jest nadrzędny, przychodzi z zewnątrz
np. cudzoziemiec à ‘ten, kto przybył z cudzej ziemi’
- ZŁOŻENIA ENDOCENTRYCZNE – jeden z członów jest nadrzędny względem drugiego
np. oczodół à ‘dół, w którym jest oko’
Warto dodać, że zazwyczaj, jeżeli formalny typ złożenia jest złożeniem współrzędnym, to semantyczny typ złożenia będzie złożeniem egzocentrycznym.
Jeżeli natomiast formalny typ złożenia jest złożeniem nadrzędno-podrzędnym, wtedy semantyczny typ złożenia będzie złożeniem endocentrycznym.
Zatem:
współrzędne à egzocentryczne
nadrzędno-podrzędne à endocentryczne
Przykładowa analiza rzeczownika SZKLARZ:
1
sunka