Marek Osiewicz, Metody badawcze historii języka.pdf

Marek Osiewicz

Metody badawcze historii języka

1. Co to jest metoda?

2. Wnioskowanie dedukcyjne i redukcyjne

3. Nauki przyrodnicze i humanistyczne − róŜnice metodologiczne

a) poglądy na przedmiot i cel nauk realnych − naturalizm a antynaturalizm, nauki nomote

tyczne i idiograficzne

b) redukcja indukcyjna i nieindukcyjna

c) hipotetyczny charakter naukowych zdań ogólnych i ich sprawdzanie

d) wyjaśnianie w naukach przyrodniczych i humanistycznych

α) nauki przyrodnicze: wyjaśnianie indukcyjne

β) nauki humanistyczne: interpretacja humanistyczna

4. Miejsce językoznawstwa w metodologicznej typologii nauk

5. Historia języka a językoznawstwo

6. Metody historii języka oparte na redukcji nieindukcyjnej (interpretacja humanistyczna)

a) metoda ustalania zniekształceń tekstu na podstawie poświadczonych w nim sprzeczności

logicznych, niestosowności stylistycznych i niepoprawności gramatycznych

b) kolacjonowanie

7. Koło hermeneutyczne

8. Metody historii języka oparte na redukcji indukcyjnej

a) strategie opisowe

α) metoda historycznoporównawcza

β) metoda rekonstrukcji wewnętrznej

γ) metody ustalania chronologii zmian językowych

b) strategie wyjaśniające

α) młodogramatyczna strategia wyjaśniająca

β) strukturalistyczna strategia wyjaśniająca

9. Metoda statystyczna w historii języka

10. Podsumowanie

1. Co to jest metoda?

Człowiek, poznając świat, robi to na róŜne sposoby, uzyskując tym samym odmienne rodzaje

wiedzy o nim. Współcześnie uznaje się, Ŝe najwaŜniejszą rolę w Ŝyciu społeczeństw odgry

wają zwłaszcza dwa rodzaje wiedzy: potoczna (zdroworozsądkowa) i naukowa. Są one wobec

siebie ustosunkowane opozycyjnie. Wiedza potoczna ma charakter szczegółowy i uŜytkowy

− dotyczy w zasadzie przedmiotów jednostkowych lub wąskich grup zjawisk, które podlegają

jakimś społecznie wymaganym czynnościom praktycznym. Ogranicza się ona przy tym tylko

do tych konstatacji, które są niezbędne do opanowania jakiejś czynności utylitarnej, często

pozostawiając poza obszarem swoich zainteresowań − zbędne z tego punktu widzenia − wyja

śnianie mechanizmów określonych zjawisk. Cechą wyróŜniającą wiedzę potoczną jest teŜ jej

róŜny stosunek do doświadczenia: część jej twierdzeń wynika z doświadczeń praktycznych

danej społeczności, częściowo jednak jest przekazywana przez tradycję bez naleŜytego

sprawdzenia. Z tego powodu w tak zdobywanej wiedzy potocznej mieszczą się zarówno sądy

prawdziwe, jak i tzw. przesądy − twierdzenia nie poparte doświadczeniem, przekonania opar

te na funkcjonujących w danej kulturze stereotypach. W odróŜnieniu od wiedzy potocznej,

wiedza naukowa wyróŜnia się ogólnym i teoretycznym charakterem swoich twierdzeń − do

tyczą one zwykle bardzo obszernych klas przedmiotów czy zjawisk oraz zaleŜności między

nimi. Nie ogranicza się przy tym do obserwowalnych cech rzeczy, ale dąŜy do ich wyjaśnie

nia − odkrycia niepodlegających bezpośredniej obserwacji cech przedmiotów bądź mechani

zmów zjawisk. Jednak najwaŜniejszą cechą odróŜniającą wiedzę potoczną od naukowej jest

to, Ŝe wiedza naukowa formułuje swe sądy w oparciu tylko o dane doświadczalne, uzyskane

drogą świadomego, systematycznego i moŜliwego do powtórzenia we wszystkich przypad

kach badanego rodzaju działania, zwanego metodą naukową .

2. Wnioskowanie dedukcyjne i redukcyjne

KaŜda nauka poszukuje prawd (praw) ogólnych. W tym celu nauki wykorzystują metody

oparte zasadniczo na dwóch typach wnioskowania: dedukcji i redukcji .

Wnioskowanie dedukcyjne polega na wywodzeniu zdań o treści szczegółowej ze

zdań o treści ogólnej. Postępowanie dedukcyjne polega na przyjęciu w pierwszej kolejności

pewnych aksjomatów (zdań o najogólniejszym charakterze), następnie na ustaleniu reguł

wywnioskowywania z aksjomatów zdań bardziej szczegółowych ( teorematów ). Wszystkie

twierdzenia nauk opartych wyłącznie na metodzie dedukcyjnej są niezaleŜne od doświadcze

nia − zdania tych nauk nie mówią nic o świecie. Tym samym metoda dedukcyjna określana

jest jako niezawodna: o prawdziwości lub fałszywości jej twierdzeń moŜna orzekać wyłącznie

na podstawie zgodności z wewnętrznymi regułami danego systemu dedukcyjnego (kaŜdy z

nich podlega równieŜ pewnym ogólnym, wspólnym kryteriom, do których naleŜą: nie

sprzeczność i zupełność aksjomatów i teorematów oraz wzajemna niezaleŜność aksjomatów).

Nauki stosujące wyłącznie wnioskowanie dedukcyjne to tzw. nauki formalne : matematyka i

logika.

Wnioskowanie redukcyjne , w odróŜnieniu od dedukcyjnego, polega na przechodze

niu od zdań (twierdzeń) szczegółowych do coraz ogólniejszych. Podstawą wnioskowania re

dukcyjnego są zdania odnoszące się do doświadczenia, zwane zdaniami bazowymi, empi

rycznymi lub protokolarnymi. Zdania te, w odróŜnieniu od aksjomatów (zob. metoda deduk

cyjna), informują o świecie, w stosunku do którego ich treść moŜe być prawdziwa lub fałszy

wa (np. zdanie „teraz pada deszcz” jest zdaniem empirycznym, poniewaŜ jego prawdziwość

lub fałszywość stwierdza się nie na podstawie wewnętrznych reguł wnioskowania, lecz na

podstawie jego relacji ze stanem rzeczy). Dalszy etap postępowania redukcyjnego polega na

formułowaniu ogólnych zdań odnoszących się do wspólnych właściwości zdań empirycznych

dotyczących badanego zakresu: w tym celu stosuje się wnioskowanie indukcyjne lub nie

indukcyjne [zob. pkt 3.b]. Istotną wadą wnioskowania redukcyjnego jest jego zawodność:

wynika ona zarówno z nieodłącznie związanego z doświadczeniem lub obserwacją błędu, jak

i z tego, Ŝe w większości przypadków zdania empiryczne mogą odnosić się jedynie do pewnej

części zjawisk analizowanego zakresu (np.). Redukcyjny typ wnioskowania właściwy jest

naukom realnym (empirycznym) , takim jak fizyka, chemia, biologia, historia, geografia, a

takŜe językoznawstwo.

Metoda redukcyjna stosowana jest wyłącznie w naukach realnych. Inaczej jest w

przypadku w wnioskowania typu dedukcyjnego, które − obok wyłącznego stosowania w ob

rębie nauk formalnych − wykorzystywane jest równieŜ w naukach realnych; pełni on w nich

jednak funkcję słuŜebną, pomagając organizować i interpretować dane empiryczne (np. w

fizyce, chemii, ale teŜ i w językoznawstwie, zwłaszcza w generatywizmie). Odnoszenie

twierdzeń stworzonego dla potrzeb dyscypliny empirycznej systemu dedukcyjnego do treści

zdań bazowych moŜe skutkować wnioskiem o ich zgodności lub niezgodności: w tym ostat

nim przypadku przyjęty system dedukcyjny musi zostać odrzucony.

3. Nauki przyrodnicze i humanistyczne − róŜnice metodologiczne

a) poglądy na przedmiot i cel nauk realnych − naturalizm a antynaturalizm, nauki no

motetyczne i idiograficzne

Od końca XX wieku wśród badaczy zajmujących się ogólną metodologią badań trwa spór o

istotność metodologicznego rozróŜnienia między dwoma typami nauk realnych (redukcyj

nych): przyrodniczymi a humanistycznymi . Problem ma swoje źródła w odmiennym cha

rakterze ich przedmiotu i celu .

Przedmiotem badań nauk przyrodniczych jest natura, zaś nauk humanistycznych −

kultura. Wedle poglądu zwanego naturalizmem , nie zachodzi między nimi róŜnica jakościo

wa − zarówno natura, jak i kultura mogą być badane za pomocą tych samych metod. Poglą

dowi temu przeciwstawia się antynaturalizm ; jego zwolennicy uwaŜają, Ŝe między tym, co

naturalne (naleŜące do przyrody) a tym, co kulturowe zachodzi istotna róŜnica uniemoŜliwia

jąca stosowanie tych samych narzędzi badawczych − przedmiot badań nauk przyrodniczych

jest obiektywny i całkowicie wyjaśnialny przyczynowo, natomiast nauki humanistyczne zaj

mują się światem ludzkim, zaleŜnym w duŜej mierze od wolnej woli człowieka o skompliko

wanej, często niemoŜliwej do odtworzenia motywacji, zatem niedającym się wyjaśnić przy

czynowo, uwikłanym w problemy wartościowania, w końcu teŜ subiektywnym dla badacza

(który jest przecieŜ jego częścią).

RóŜnice dotyczą teŜ celów badawczych obu typów nauk. Nauki przyrodnicze dąŜą do

uogólnienia w postaci prawa empirycznego , które jest podstawą tworzenia hipotezy (w któ

rej składzie moŜe znaleźć się tylko jedna wielkość niewynikająca z uogólnienia, tzn. nie

uchwytna empirycznie). Podstawą uogólnienia jest pewna powtarzalność, identyczność bada

nych obiektów. Zdaniem sporej części teoretyków powtarzalność jest cechą obiektów mate

rialnych; będąca przedmiotem badań nauk humanistycznych przestrzeń kulturowa ma charak

ter semantyczny (znaczeniowy), zatem niematerialny. Z tego teŜ powodu uwaŜa się, Ŝe celem

nauk humanistycznych nie moŜe być formułowanie praw dotyczących zjawisk, lecz jedynie

ich opis; stąd teŜ nazywa się je czasami naukami idiograficznymi (od gr. idios ‘własny, swo

isty’ + g ráphō ’piszę’), w odróŜnieniu od posługujących się wyjaśnianiem za pomocą praw i

hipotez nauk nomotetycznych (od gr. nomos ‘prawo’). RozróŜnienie to, powstałe na przeło

mie XIX/XX wieku, ma charakter idealistyczny − współcześnie uwaŜa się, Ŝe wszystkie na

uki, nawet humanistyczne, dąŜą do uogólnień. Podział ten jednak ilustruje stopień trudności i

róŜnice metod uzyskiwania takich twierdzeń.

b) redukcja indukcyjna i nieindukcyjna

Nauki realne (empiryczne) ze względu na typ wykorzystywanego rozumowania redukcyjnego

dzielą się na dwie grupy. Pierwszą z nich tworzą nauki wykorzystujące redukcję indukcyj

ną , w myśl której zdanie ogólne (wnioskowanie) jest tylko uogólnieniem zdań bardziej

szczegółowych: zdania ogólne i będące ich podstawą zdania szczegółowsze wykorzystują te

same (lub te same z wyjątkiem jednego − tzw. indukcja niepełna) wyraŜenia spostrzeŜeniowe

[ramka]. Tego typu rozumowanie właściwe jest naukom przyrodniczym, np. fizyce, chemii,

biologii, geografii itp. Drugą grupę stanowią nauki stosujące redukcję nieindukcyjną , w

której wywodzenie zdań ogólnych ze zdań bardziej szczegółowych nie polega na uogólnieniu,

lecz na interpretacji : zdania ogólne składają się z wyraŜeń, które nie występują w zdaniach

bazowych [ramka]. Ten typ rozumowania właściwy jest naukom humanistycznym.

c) hipotetyczny charakter naukowych zdań ogólnych i ich sprawdzanie

Prawdziwość (zgodność z badanym zakresem zjawisk) zdań ogólnych w naukach obu typów

jest tylko przypuszczona − odnoszą się one swoją treścią zawsze do większego zbioru zdań

bardziej szczegółowych niŜ ten, na podstawie którego zostały wywiedzione. Wymagają one

zatem sprawdzenia, czyli skonfrontowania ich treści z treścią kolejnych zdań bazowych −

tych, które nie brały udziału w tworzeniu weryfikowanego twierdzenia ogólnego. Wynik

sprawdzenia moŜe być pozytywny ( konfirmacja ) lub negatywny ( falsyfikacja ). Szczególną

rolę w sprawdzaniu odgrywa eksperyment, czyli celowe sprowokowanie zjawiska w określo

nych warunkach dla dokonania obserwacji; taki rodzaj rozstrzygania prawdziwości zdań

ogólnych nie zawsze jednak jest moŜliwy [zob. niŜej]. Potwierdzone zdania ogólne mogą stać

się podstawą jeszcze bardziej ogólnych zdań, składających się na teorię. Teoria − jako zbiór

zdań uogólniających − równieŜ podlega sprawdzaniu (jest hipotezą).

d) wyjaśnianie w naukach przyrodniczych i humanistycznych

Celem formułowania zdań coraz to bardziej ogólnych jest w naukach realnych wyjaśnianie ,

przyczyniające się do głębszego zrozumienia rzeczywistości. Wyjaśnianie polega na określa

niu relacji wynikania łączących poszczególne grupy zdań bazowych (czyli na określaniu, któ

re zdania z których innych zdań wynikają). Stosowane w obu typach nauk realnych procedury

wyjaśniające róŜnią się, gdyŜ są oparte na odmiennych metodach rozumowania redukcyjnego:

indukcji (nauki przyrodnicze) i interpretacji (nauki humanistyczne).

α) nauki przyrodnicze: wyjaśnianie indukcyjne

Ze względu na poziom uogólnienia wyróŜnia się w naukach przyrodniczych dwa typy wyja

śniania: uniwersalizację (zwaną teŜ wyjaśnianiem generalizującym lub uogólniającym) oraz

wyjaśnianie teoretyczne. Uniwersalizacja to sposób wyjaśniania zdań jednostkowych (bazo

wych) polegający na przyporządkowywaniu go jakiemuś prawu ogólnemu. Zabieg ten moŜe

przebiegać wedle dwóch modeli. Pierwszy z nich polega na wyprowadzaniu zdania jednost

kowego z prawa ogólnego (lub z kilku praw). Metoda ta w istocie polega na szukaniu, dobie

raniu zdań szczegółowych do zdania ogólnego (lub zdań ogólnych) − jest to zatem proces

odwrotny w stosunku do redukcji, właściwy rozumowaniu dedukcyjnemu. Z tego powodu ten

model postępowania uniwersalizującego nazywany jest dedukcyjnonomologicznym (drugi

człon złoŜenia podkreśla związek z prawami; od gr. nomos ’prawo’). Drugi model wyjaśnia

nia uniwersalizującego polega na wykorzystywaniu − obok wynikających z obserwacji prze

słanek indukcyjnych − jakiegoś prawa statystycznego, w wysokim stopniu uprawdopodobnia

jącego związek między rozpatrywanym zdaniem jednostkowym a zdaniem ogólnym (np.).

Model ten nazywany jest indukcyjnostatystycznym.

Prócz zdań jednostkowych, przedmiotem wyjaśniania są teŜ zdania ogólne: prawa

empiryczne oraz teorie. Wyjaśnianie tych zdań, zwane teoretycznym , odbywa się poprzez

stawianie hipotez − zdań twórczych o domniemanym, przypuszczanym stanie rzeczy. W od

róŜnieniu od zdań ogólnych wywiedzionych ze zdań jednostkowych (w całości uchwytnych

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: