hd_ strukturalizm_dz3_2006.pdf

dr hab. Jadwiga Linde-Usiekniewicz, prof. UW

Katedra J ħ zykoznawstwa Ogólnego i Bałtystyki

J ħ zykoznawstwo ogólne --- Polonistyka, III rok dzienne i wieczorowe 2006/2007

„Kierunki współczesnego j ħ zykoznawstwa”

A. Strukturalizm

=============================================================

1. Historia opisów j ħ zyka:

•

Tradycja grecka i łaci ı ska; zawdzi ħ czamy jej mi ħ dzy innymi poj ħ cie cz ħĻ ci mowy, ich

mi ħ dzynarodowe nazwy, semantyczne rozró Ň nianie cz ħĻ ci mowy. Charakter klasyfikacyjny

i normatywny tej gramatyki; poj ħ cie fleksji, morfologii, składni.

•

Tradycja sanskrycka, słabo znana w Europie przed XIX w.; wywarła niewielki wpływ na

tradycj ħ europejsk Ģ . Jej XX-wieczni znawcy twierdz Ģ , Ň e wiele ma wspólnego z 20-

wiecznym strukturalizmem (np. Panini z VII w. n.e.)

•

ĺ redniowiecze: podr ħ czniki łaciny, gramatyka logicyzuj Ģ ca, normatywna;

•

Era nowo Ň ytna: podr ħ czniki i filozofia j ħ zyka

-gramatyki jako podr ħ czniki normatywne j ħ zyków nowo Ň ytnych: kodyfikacje.

-anegdota na temat gramatyki hiszpa ı skiej Antonio de Nebrija

- gramatyki “logicyzuj Ģ ce” XVII wieku (Port Royale)

- pogl Ģ dy o Ļ wiecenia na j ħ zyk

•

XIX wiek (II połowa); badanie rozwoju historycznego j ħ zyków zainteresowanie

sanskrytem; przekonanie o jego zwi Ģ zkach z łacin Ģ i grek Ģ , indoeuropeistyka;

Zwi Ģ zek bada ı genetycznych z klimatem intelektualnym epoki (ewolucjonizm, nauki

biologiczne)

W XIX wieku j ħ zykoznawstwo staje si ħ odr ħ bn Ģ nauk Ģ , nie filozofi Ģ j ħ zyka, retoryk Ģ

itd.

2. Baudouin de Courtenay jako prekursor strukturalizmu

•

j ħ zyk jako kompleks elementów i j ħ zyk jako proces

•

teoria fonemu: fonem jako wyobra Ň enie d Ņ wi ħ kowe (z kompleksu) i głoska jako proces

-fonem jako suma wyobra Ň e ı artykulacyjnych i akustycznych (potem dopiero Jakobson)

- funkcja dystynktywna fonemu (sad - zad) (semazjologizacja, morfologizacja fonemów)

- akustyczne badanie głosek (technika nie stała wtedy na odpowiednim poziom)

•

oddzielenie mowy od pisma i inny opis przysługuj Ģ cy obu ros. ort. ʁʇɷ - ʀ : ʁʇɷ - ʖ wobec

fonet. kraj-Æ : kraj-a

•

odr ħ bno Ļę faktów historycznych (dynamiki) od statyki (stanu j ħ zyka)

Literatura:

J. Apresjan, Koncepcje i metody współczesnej lingwistyki strukturalnej , Warszawa 1971,

PIW, cz. I, rozdział 2.

dr hab. Jadwiga Linde-Usiekniewicz, prof. UW

Katedra J ħ zykoznawstwa Ogólnego i Bałtystyki

J ħ zykoznawstwo ogólne --- Polonistyka, III rok dzienne i wieczorowe 2006/2007

„Kierunki współczesnego j ħ zykoznawstwa”

A. Strukturalizm

=============================================================

3. Ferdynand de Saussure 1857-1913

Studia indoeuropeistyczne.

Praca doktorska — odkrycie laryngalnych w praindoeuropejskim

Greckie wymiany samogłoskowe:

regularne:

Czas tera Ņ niejszy

Perfectum

Aoryst

pét omai ‘lecz ħ ’

pe pót e:mai ø

e pt óme:n

peit ho: ‘przekonuj ħ ’ oi pé poith a

é pith on

dér komai ‘patrz ħ ’ or dé dor ka

é dr akon

nieregularne

pha:mi ‘mówi ħ

hista:mi ‘kład ħ ’

pho:né: ‘głos’’ pható:s ‘powiedziany’

stató:s ‘poło Ň ony’

Teoria laryngalnych: długie samogłoski powstały ze Ļ ci Ģ gni ħ cia samogłoski krótkiej i sonantu

laryngalnego. Sonant zmieniał s Ģ siaduj Ģ c Ģ samogłosk ħ rdzenn Ģ w [a:] lub w [o:]. Je Ň eli w

pozycji nieakcentowanej samogłoska rdzenna znikała, laryngalna ujawniała si ħ w postaci [a]

lub [i].

greckie (jo ı skie):

ph e Ami --> pha:mí

ph o Ane --> phó:né:

phAtos --> phatós

hist e Ami --> hista:mí

stAtos --> statós

Potwierdzenie miedzy innymi w hetyckim, gdzie przeszło w h:

łac. p ƴ scunt , het. pahsanzi ‘(oni, one) broni Ģ ’

dr hab. Jadwiga Linde-Usiekniewicz, prof. UW

Katedra J ħ zykoznawstwa Ogólnego i Bałtystyki

Wykłady z j ħ zykoznawstwa ogólnego w Genewie 1906-1911:

Kurs j ħ zykoznawstwa ogólnego opracowany przez kolegów de Saussure’a, Charlesa Bally’ego

i Alberta Sechehayego na podstawie notatek studentów (6+11+12).

Nowsze wydania uwzgl ħ dniaj Ģ doł Ģ czone pó Ņ niej notatki jednego słuchacza, gdzie wiele

rzeczy dot Ģ d niejasnych, jasno zapisano.

Tezy podobne do Saussure’a ju Ň wcze Ļ niej, Baudouin, Kruszewski, Fortunatow (Szkoła

kaza ı ska), równie Ň lingwi Ļ ci zachodnioeuropejscy, ale u de Saussure’a najwi ħ ksza

klarowno Ļę i spójno Ļę idei — mo Ň e dlatego, Ň e to wła Ļ nie wykłady.

• Wielo Ļę aspektów j ħ zyka (ogółu działalno Ļ ci mownej):

a) zdolno Ļę ludzi do mówienia w ogóle

b) j ħ zyk jako zjawisko historyczne (np. j ħ zyk polski od XV do XX wieku)

c) j ħ zyk jako zjawisko kulturowe (jego zwi Ģ zek z literatur Ģ , religi Ģ , polityk Ģ itd)

d) u Ň ycia j ħ zyka przez konkretne osoby (filologia)

b-d cho ę ciekawe nie wpływa na nasz Ģ mo Ň no Ļę mówienia o j ħ zyku per se, jest

zewn ħ trzne wobec niego - mo Ň na opisywa ę j ħ zyk nic o nich nie wiedz Ģ c

(np. gdy bada si ħ j ħ zyk dopiero poznawanej cywilizacji - analogia z gr Ģ w szachy, dla

zasad nie istotne, Ň e przyszły z Persji)

Z kolei a) zbyt ogólne

• langage : langue i parole

parole ma charakter konkretny, jednostkowy, podlega obserwacji,

langue to to, co umo Ň liwia istnienie/produkowanie/rozumienie parole.

langue ma charakter mentalny (psychiczny) - poj ħ cia i obrazy akustyczne, a tak Ň e

społeczny, o czym dalej

•

Znakowy charakter j ħ zyka.

J ħ zyk (langue) nie jest nomenklatur Ģ , wyrazy nie s Ģ nazwami rzeczy.

Wyra Ň enia j ħ zykowe s Ģ znakami: ł Ģ cz Ģ poj ħ cie i obraz akustyczny

(signifi é : signifiant)

Zwi Ģ zek mi ħ dzy nimi jest arbitralny, ‘stół’: pol. stół, ang. table, hiszp. mesa, niem. Tisch

itd.

(wyja Ļ ni ę arbitralny wobec konwencjonalny)

Linearny charakter signifiant (słuchowy, rozci Ģ gły w czasie; pisany, rozci Ģ gły w

przestrzeni)

Mimo składania si ħ z dwóch cz ħĻ ci nierozdzielny: awers i rewers kartki papieru.

Co prawda relacje nie s Ģ takie proste, odpowiednio Ļ ci arbitralne nie s Ģ typu prostego jeden

do jednego (synonimia i polisemia - metafora chmur i fal)

Langue jest systemem takich znaków, ka Ň dy tylko raz:

np. Stary stół wyrzucili i kupili nowy stół.

J ħ zykoznawstwo ogólne --- Polonistyka, III rok dzienne i wieczorowe 2006/2007

„Kierunki współczesnego j ħ zykoznawstwa”

A. Strukturalizm

=============================================================

dr hab. Jadwiga Linde-Usiekniewicz, prof. UW

Katedra J ħ zykoznawstwa Ogólnego i Bałtystyki

J ħ zykoznawstwo ogólne --- Polonistyka, III rok dzienne i wieczorowe 2006/2007

„Kierunki współczesnego j ħ zykoznawstwa”

A. Strukturalizm

=============================================================

•

Systemowy charakter j ħ zyka

Relacje mi ħ dzy elementami j ħ zyka -: relacje paradygmatyczne (asocjacyjne) i

syntagmatyczne: robi ę , robi, robi ħ , robimy : zdobi ę , zdobi, zdobi ħ , zdobimy , *rob’, *zdob’

*i ħ , *i ę

Te relacje decyduj Ģ o mo Ň liwo Ļ ciach “materialnych”

np. w wielu j ħ zykach głoski zwartoszczelinowe (prepalatalne) mog Ģ by ę dowolnie mi ħ kkie

(ang. sure, cheese); po polsku nie mog Ģ , bo pomyl Ģ si ħ z Ļ , ę (Kasia : kasza, kroci : kroczy)

•

J ħ zyk jako forma, a nie substancja

J ħ zyk po Ļ redniczy mi ħ dzy my Ļ l Ģ a substancj Ģ d Ņ wi ħ kow Ģ . - w nim samym nie ma nic

“fizycznego” (zob. wy Ň ej przykłady relacji)

(Inna interpretacja, poł Ģ czona z relacyjno Ļ ci Ģ ) Je Ň eli chodzi o elementy foniczne j ħ zyka

(obecnie fonemy) musz Ģ one tylko by ę odró Ň niane

Przykład z długimi, krótkimi, nast ħ pnie zamkni ħ tymi otwartymi samogłoskami łaci ı skimi.

•

Znaczenie znaku a jego warto Ļę

Znaczenie znaku to poj ħ cie (signifié), zwi Ģ zane z danym signifiant. O funkcjonowaniu

znaku decyduj Ģ te Ň jego relacje wobec innych znaków:

przykład z mouton wobec mutton/sheep

inne przykłady: stryj/wuj wobec uncle; liczba mnoga w j ħ zyku bez liczby podwójnej i w

j ħ zyku z liczb Ģ podwójn Ģ

•

Zmienno Ļę i niezmienno Ļę znaku - społeczny charakter j ħ zyka

Arbitralno Ļę znaku powoduje jego swoist Ģ niezmienno Ļę (nie mo Ň e by ę obiektem

Ļ wiadomej zmiany (nikt nie wie, dlaczego szwagier musi nazywa ę si ħ szwagier, nie ma co

dyskutowa ę , Ň e kto Ļ woli, Ň eby było ‘pi ħ kny brat (beau frere)

niemniej historycznie znaki ulegaj Ģ zmianom - te Ň dlatego Ň e s Ģ dowolne (nikt nie mógł

zahamowa ę procesu wypierania przez szwagier wyrazów dziewierz, szurzy i swak).

•

Dwa porz Ģ dki opisu: synchronia i diachronia

Synchronia tak jak stopklatka; diachronia jak film. Diachronia nie musi by ę atomizuj Ģ ca!

Inne przykłady: sytuacja na szachownicy (synchronia, np. zadanie szachowe); opis partii

(diachronia)

Literatura:

J. Apresjan, Koncepcje i metody współczesnej lingwistyki strukturalnej , Warszawa 1971,

PIW, cz. I, rozdział 2 i 3, oraz str. 126-129 (z cz ħĻ ci II, rozdz.1)

H. Kurkowska, A. Weinsberg (red.) J ħ zykoznawstwo strukturalne, Warszawa 1979, PWN

(Wst ħ p)

A. Weinsberg J ħ zykoznawstwo ogólne Warszawa 1983, PWN (par. 1, 2.1-2.5, 3, 9, 11-12)

F. de Saussure Kurs j ħ zykoznawstwa ogólnego. Wyd. II lub III.. Warszawa 1991 lub pó Ņ niej

Istota znaku j ħ zykowego (z cz ħĻ ci pierwszej) [to samo tak Ň e w Semiotyka wczoraj i

dzi Ļ : pod red. J. Pelca, Warszawa 1991]; Warto Ļę j ħ zykowa (z cz ħĻ ci drugiej) a tak Ň e:

K. Pola ı ski Wprowadzenie

dr hab. Jadwiga Linde-Usiekniewicz, prof. UW

Katedra J ħ zykoznawstwa Ogólnego i Bałtystyki

J ħ zykoznawstwo ogólne --- Polonistyka, III rok dzienne i wieczorowe 2006/2007

„Kierunki współczesnego j ħ zykoznawstwa”

A. Strukturalizm

=============================================================

4. Szkoła kopenhaska

Uniwersalna teoria j ħ zyka i j ħ zykoznawstwa; jej zasady ogólne jednak łatwiej przedstawi ę po

pokazaniu wybranych fragmentów

•

Teoria planu wyra Ň ania i planu tre Ļ ci (rozwini ħ cie teorii znaku de Saussure’a oraz tezy, Ň e

j ħ zyk jest form Ģ , a nie substancj Ģ – por. schemat znaku)

Para signifiant - signifi é “wycina” z jednej strony co Ļ z naszych wyobra Ň e ı d Ņ wi ħ kowych, z

drugiej strony co Ļ z naszych my Ļ li.

Co si ħ dzieje poza “wyobra Ň eniem akustycznym” i “poj ħ ciem”?

Materia d Ņ wi ħ kowa jest znacznie bardziej zło Ň ona i niejednorodna,

mi ħ dzy innymi obejmuje tzw. “d Ņ wi ħ ki nieartykułowane” (np. odgłosy natury) oraz d Ņ wi ħ ki,

do których produkcji jest zdolny aparat jest aparat mowny człowieka.

Te ostatnie w cało Ļ ci tworz Ģ plan wyra Ň ania - wszystko to, co jest wszystkim j ħ zykom

dost ħ pne, ale nie przez wszystkie wykorzystywane

Przykład:

Ppolski nie wykorzystuje [y] (francuski), [q] (angielski), ale za to wykorzystuje zarówno [c’]

jak i [ ě ] itd. Co wi ħ cej, mi ħ dzy [c’] i [ ě ] istnieje cała seria d Ņ wi ħ ków po Ļ rednich, niektóre

wykorzystuje np. ang. cheese, włoski chianti itd.

Ogół d Ņ wi ħ ków artykułowanych tworzy “substancj ħ planu wyra Ň ania” (tu ju Ň d Ņ wi ħ ki

nieartykułowane nie wchodz Ģ ). Ale ka Ň dy konkretny j ħ zyk wybiera do swego systemu tylko

niektóre (te wła Ļ nie wchodz Ģ do formy planu wyra Ň ania). Równie Ň sposób ich ł Ģ czenia w

system te Ň wchodzi wył Ģ cznie do formy planu wyra Ň enia:

Przykład

W wi ħ kszo Ļ ci j ħ zyków europejskich istniej Ģ spółgłoski d Ņ wi ħ czne i bezd Ņ wi ħ czne, co wi ħ cej

s Ģ one ró Ň nymi fonemami, bo wchodz Ģ w skład znaków ró Ň nych, np. pol, fr. pas - bas, ang,

got - cod; z kolei w chipewa pary d Ņ wi ħ czna - bezd Ņ wi ħ czna stanowi Ģ warianty fonemów np.:

gi:žik gi: š ik, ki: žik, ki: š ik ‘niebo’. Inny przykład; r wibruj Ģ ce i tr Ģ ce - ró Ň ne artykulacyjnie,

ale te same znaki.

Analogicznie dla graficznego sposobu wyra Ň ania – „kaligrafia” nale Ň y do substancji planu

wyra Ň ania

W sumie:

W planie wyra Ň ania istnieje substancja wyra Ň ania, materiał fonetyczny, graficzny lub inny,

który mo Ň e by ę wspólny dla wielu j ħ zyków naturalnych. Na materiał ten nakłada si ħ forma

wyra Ň ania, czyli sposób jego wykorzystania w danym j ħ zyku.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: