DOROTA ZDUNKIEWICZ
AKTY MOWY
RYS HISTORYCZNY
Fundament pod teorię aktów mowy położyli brytyjscy filozofowie języka należący to tzw. Oksfordzkiej szkoły analitycznej, przede wszystkim John Austin. Zasadniczy zarys swej teorii przedstawił on w 1953 roku w wykładach opublikowanych pośmiertnie w 1962 roku w książce „How to Do Things with Words”. Od lat sześćdziesiątych zainteresowanie wśród filozofów języka i lingwistów problemem aktów mowy zaowocowało bogatą literaturą tworzoną przez kontynuatorów i krytyków myśli Austina. Najważniejsi z nich to: John Searle, Peter Strawson, Paul Grice, Geoffrey Leech, John Sadock, Deidre Wilson, Dan Sperber. Na grunt polski teoria aktów mowy została przeniesiona głównie za sprawą Anny Wierzbickiej I Krystyny Pisarkowej.
PERFORMATYWY I KONSTATACJE
· Pierwsza wersja teorii aktów mowy, znana pod nazwą teorii performatywów, była rezultatem Austinowskich obserwacji wypowiedzi nie podlegających kryterium prawdziwości, tj. takich, których z punktu widzenia logiki nie można zakwalifikować jako prawdziwe lub fałszywe. Owe wypowiedzi odgrywają bardzo ważną rolę w wypowiedziach mownych, ponieważ ich udział powoduje zmiany rzeczywistości. (Wypowiedzenie wojny jednemu państwu, czy złożenie ustnej przysięgi małżeńskiej, wyspowiadanie kogoś-udzielenie mu rozgrzeszenia- są to akty performatywne).
· Pojęcie aktu performatywnego jest w teorii Austina bardzo szerokie. Obejmuje ono bowiem nie tylko akty o charakterze prawno-instytucjonalnym, ale również takie działania językowe, jak obietnice, prośby, podziękowania, gratulacje i inne. One także tworzą rzeczywistość i nie przysługuje im warunek prawdziwości.
· Do formalnych, językowych wykładników wypowiedzi o charakterze per formatywnym należą:
è Odpowiedni czasownik (tzw. Czasownik per formatywny) występujący w 1. osobie liczby pojedynczej (rzadziej w 1. osobie liczby mnogiej lub w formie bezosobowej),
è Wskazówka odsyłająca do treści samego aktu mowy (np. niniejszym, tym samym, tymi słowy).
SKŁADNIKI AKTU MOWY
· Dokładniejsza analiza wypowiedzi per formatywnych i konstatacji doprowadziła Austina do refleksji nad mglistością i nieprecyzyjnością wprowadzonego pierwotnie rozróżnienia. Analiza mówienia, a zwłaszcza uwzględnienie intencji mówiącego prowadzi do wniosku, że wypowiedzi o formalnej postaci konstatacji mogą w komunikacji językowej w pewnych warunkach odgrywać rolę podobną do performatywów. Konstatacjom może również przysługiwać wartość performatywna. Na przykład zdanie „Jutro przyjdę.” może być w pewnych okolicznościach tożsame z groźbą, obietnicą, ostrzeżeniem itd.
· W nowym ujęciu, po rezygnacji z wyrazowo-gramatycznych wykładników performatywności, zaproponował, by w każdym akcie mowy wyróżnić trzy aspekty (składniki): lokucyjny, illokucyjny, perlokucyjny.
è Aspekt lokucyjny- odnosi się do procesu tworzenia- na mocy kodu językowego- określonego wyrażenia o treści wynikającej z systemu języka, polega więc na zastosowaniu języka bez uwzględnienia sytuacji oraz uczestników aktu mowy.
è Aspekt illokucyjny- określa treść nadaną, zamierzoną przez mówiącego intencję, wiąże się z tym, co chcemy osiągnąć przez dane wypowiedzenie. Zatem prośba, ostrzeżenie, obietnica, żądanie stanowią illokucję (siłę illokucyjną) danego wypowiedzenia. Wartość illokucji mierzona jest w kategoriach skuteczności (zwanej też udaniem, fortunnością, szczęśliwością).
è Aspekt perlokucyjny (zwany często efektem perlokucyjnym) jest związany z ubocznymi, wtórnymi celami i rezultatami aktu komunikacyjnego. Efektami perlokucyjnymi mogą być na przykład zlekceważenie, obraza, komplementowanie, rozbawienie oraz wszelkie inne zmiany mentalne i emocjonalne wywołane u odbiorcy przez wypowiedź. Liczba efektów perlokucyjnych związanych z danym wyrażeniem jest nieograniczona.
Rozróżnienie trzech aspektów aktu mowy stanowi podstawę oddzielenia dwóch dyscyplin językoznawstwa: semantyki i pragmatyki. Aspekt lokucyjny stanowi domenę semantyki. Aspekt illokucyjny i efekty perlokucyjne (zamierzone cele, a nie przypadkowe rezultaty) stanowią przedmiot badań pragmatyki.
AKTY BEZPOŚREDNIE I POŚREDNIE
· Wydzielenie trzech składników aktu mowy pozwala odróżnić informacje (sensy) przekazywane za pomocą kodu językowego od tzw. Informacji pragmatycznych, tj. przekazywanych przez odbiorcę z wykorzystaniem wiedzy o świecie, elementów sytuacyjnych itd.
· Po raz pierwszy rozróżnienie bezpośrednich i pośrednich aktów mowy wprowadził jeden z głównych kontynuatorów myśli Austina- Searle. Według niego w bezpośrednim akcie mowy intencja mówiącego może być odczytywana niezależnie od sytuacji, w przeciwieństwie do aktów pośrednich, w których intencja odczytywana jest kontekstowo.
MECHANIZMY DEKODOWANIA POŚREDNICH AKTÓW MOWY- TEORIA IMPLIKATUR KONWERSACYJNYCH
· Informacje komunikowane odbiorcy w sposób niejawny są stale w naszych wypowiedziach. Względy etyczne, konwencje społeczne, potrzeby propagandowe i wychowawcze skłaniają ludzi do tego, by formułować myśli nie wprost, lecz w sposób ukryty. Problem właściwego rozumienia wypowiedzi- zwłaszcza takich, jak wypowiedzi aluzyjne, ironiczne, metaforyczne- znalazł się w centrum zainteresowania lingwistyki tekstu.
· Najbardziej znaną propozycją uniwersalnej teorii dekodowania ukrytych aktów mowy jest teoria implikatur konwersacyjnych. Twórcą tej teorii jest Grice.
· W zasadniczym kształcie zostałą ona zarysowana w nieopublikowanych wykładach wygłoszonych przez Grice’a w Uniwersytecie Harwarda w 1967 roku., następnie autor uzupełnił ją w artykułach z lat 1975, 1978, 1981.
· Stanowi ona próbę opisu sposobów odczytywania intencji zamierzonej przez mówiącego, jednak niewyrażonej wprost. Wyjaśnia ona mechanizmy odczytywania ukrytych aktów mowy z wykorzystaniem szeroko rozumianego kontekstu językowego i pozajęzykowego. U jego podstaw leżą następujące założenia:
è W wypowiedzi znaczenie wyrażone explicite jest dla rozmówców czytelne (rozumieją oni dosłowne znaczenie wypowiedzenia).
è Dla wyrażeń, które są ukrytymi aktami mowy, musi istnieć jakiś wykładnik tego, że znaczenie wyrażone jawnie jest w danym kontekście nieadekwatne i że musi być przez jakieś rozumowanie zmodyfikowane.
è Istnieją zasady, reguły wnioskowania, za pomocą których można ze znaczenia kodowego i kontekstu wydobyć rzeczywistą, tj. zamierzoną przez nadawcę treść wypowiedzi.
· Według Grice’a treść wyrażona w wypowiedzi, podlegająca warunkowi prawdziwości, stanowi tylko niewielką cześć tego, co może być komunikowane. Ogromną część znaczenia wypowiedzi stanowią informacje sugerowane, implikowane (implikacja jest tu rozumiana inaczej niż w logice). Mogą one być przekazywane w sposób konwencjonalny. Na przykład w zdaniu „Jan próbuje zrobić prawo jazdy” przekazana jest nie wprost, a jednak konwencjonalnie, informacja o przeszkodach towarzyszącym działaniom Jana.
· Centralny punkt wywodu Grice’a, a zarazem najbardziej interesującą i najpełniej opracowaną część jego teorii stanowią wnioski implikowane niekonwencjonalnie, nazywane przez autora implikaturami konwersacyjnymi
· Ważny aksjomat teorii Grice’a: mówienie to rodzaj celowego, racjonalnego zachowania, akt współpracy między partnerami rozmowy. Każdy z rozmówców świadomy jest celu konwersacji, w której uczestniczy. Może on być jednoznacznie ustalony na początku rozmowy bądź kształtowany stopniowo, bardziej lub mniej precyzyjnie w toku konwersacji.
Ogólną zasadę zachowania konwersacyjnego wspierają cztery maksymy szczegółowe wraz z podmaksymami:
Maksyma ilości:
1. Uczyń swój udział tak informatywnym, jak to jest wymagane z punktu widzenia aktualnych celów wymiany.
2. Nie czyń swego udziału bardziej informatywnym niż jest to wymagane.
Maksyma jakości:
Staraj się czynić swój udział takim, aby był zgodny z prawdą:
1. Nie mów tego, o czym sądzisz, że jest fałszywe;
2. Nie mów tego, dla czego nie masz należytego uzasadnienia.
Maksyma uzasadnienia:
Mów zrozumiale:
1. Unikaj niejasności wyrażania,
2. Unikaj wieloznaczności,
3. Mów zwięźle (unikaj niepotrzebnej rozwlekłości),
4. Mów w sposób uporządkowany.
· Reguły komunikowania nie stanowią zbioru zamkniętego. Autor koncepcji przewiduje możliwość powiększenia przedstawionego rejestru reguł.
· Leech wprowadza na przykład dodatkowo maksymę grzeczności, pozwalającą na uzyskiwanie aktów mowy zróżnicowanych pod względem grzeczności- od niegrzecznych do uprzejmych.
· Inni autorzy wymieniają maksymę informatywności, która czasami może stać się źródłem implikatur będących w sprzeczności z maksymą ilości.
· Podstawowym źródłem implikowań konwersacyjnych jest- według Grice’a- jawne, ostentacyjne pogwałcenie jednej z maksym konwersacyjnych.
· Proces implikowania konwersacyjnego w ujęciu Grice’a może w różnym stopniu wykorzystywać elementy kontekstu. Z uwagi na ten aspekt autor rozróżnił dwa typy implikatur konwersacyjnych: ogólne i szczegółowe.
è Implikatura ogólna- nie jest w niej wymagana szczegółowa specyfikacja kontekstu. Na przykład zdanie „Kowalski jest dziś wieczorem umówiony z kobietą” w normalnych warunkach konwersacyjnych, bez jakichś nadzwyczajnych, specjalnych okoliczności, ma implikaturę ogólną „Kobieta jest kochanką Kowalskiego”.
è Dla implikatur szczegółowych wymagane jest uwzględnienie ściśle określonego kontekstu. On nadaje decydujący kierunek wnioskowaniu. Na przykład zdanie „Nasz pies wygląda na zadowolonego” zawiera implikaturę „Nasz pies zjadł kiełbasę” jedynie wtedy, gdy zdanie to umieścimy w stosownym kontekście, np. po pytaniu „Co się stało z kiełbasą?”
Takie ujęcie implikatur szczegółowych otwiera zaskakujące perspektywy dla opisu zachowań językowych. Okazuje się, że każda wypowiedź, mając nieograniczoną liczbę specyfikacji kontekstowych, może nieść nieograniczoną liczbę potencjalnych implikatur szczegółowych. W konsekwencji oznacza to niebezpieczeństwo niemożności skutecznego porozumienia się ludzi między sobą: nieuwzględnienie przez rozmówcę jakiegoś fragmentu obszernego kontekstu wypowiedzi, niewiedza odbiorcy lub nadawcy, różne doświadczenia partnerów rozmowy- mogą prowadzić do fałszywego odczytywania wypowiedzi. Ma to także pozytywne konsekwencje- pokazuje bogactwo i kreatywność języka.
· Grice jako pierwszy zaproponował najogólniejszy schemat interpretacji wypowiedzi prowadzący do wydobycia implikatury konwersacyjnej. Powiedzieć o kimś, że wypowiadając p implikuje konwersacyjne q, można wtedy, gdy:
1. Wolno o nim sądzić, że przestrzega maksym konwersacyjnych, a co najmniej ogólnej zasady kooperacji.
2. Należy przypuszczać, że jest on świadomy, że q jest niezbędne po to, by jego powiedzenie, że p nie było sprzeczne z poprzednim założeniem.
3. Mówiący wie, że słuchacz jest w stanie uświadomić sobie, choćby intuicyjnie, że przypuszczenie, o którym mowa w punkcie drugim, jest niezbędne do odczytania implikatury.
KLASYFIKACJA AKTÓW MOWY
Istnieje wiele klasyfikacji aktów mowy. Pierwszą zaproponował Austin w 1962 roku. Autorem najbardziej interesującej, a jednocześnie dotychczas najlepszej, opartej bowiem na najjaśniejszych kryteriach, jest Searle. Podstawą wyróżnienia głównych typów wypowiedzi jest dwanaście kryteriów, z których najważniejsze to:
1. Rodzaj intencji mówiącego do towarzyszącej wypowiedzi,
2. Kierunek działania od słów do rzeczywistości lub odwrotnie od stanu rzeczy do słowa,
3. Stan mentalny mówiącego (wola, emocje, zamiary, przekonania).
Searle wyróżnił pięć głównych typów aktów mowy:
1. Asercje (assertives), których celem jest przedstawienie sądów o stanach rzeczy (np. wątpienie, przysięganie).
2. Dyrektywy (directives), których celem jest wywarcie nacisku na odbiorcę, skłonienie go do działania (np. rozkazy, prośby, pozwolenia).
3. Komisywy (commissives), których celem jest podjęcie przez mówiącego względem adresata zobowiązania do działania i odpowiedzialności za nie (np. obietnice, zobowiązania).
4. Ekspresywy (expressives), których celem jest wyrażenie stanów psychicznych, emocjonalnych (np. gratulacje, kondolencje).
5. Deklaratywy (declaratives), których celem jest wywołanie za pomocą pewnych wypowiedzi określonych stanów rzeczy w stosunkach społecznych (np. mianowania, odwołania, ogłoszenia).
WARUNKI SKUTECZNOŚCI AKTÓW MOWY
· Austin zauważył, że aspekt illokucyjny aktu mowy mierzony jest nie warunkami prawdziwości, lecz skuteczności.
· Searle dokonał próby sprecyzowania takich warunków dla konkretnych aktów mowy.
Lista warunków skutecznej realizacji wybranych aktów mowy:
è Podziękowanie (przyszła czynność A wykonana przez słuchacza S)
1. Mówiący jest przekonany, że A przynosi mu korzyść.
2. Mówiący czuje wdzięczność wobec S za to, że wykonał on A.
è Gratulacje (jakieś zdarzenie, czynność A związane ze słuchaczem S)
1. Mówiący jest przekonany, że A jest w interesie S.
2. Mówiący jest zadowolony z A.
è Pytanie
1. Mówiący nie zna odpowiedzi, tzn. nie wiem, czy zdanie jest prawdziwe lub nie zna informacji potrzebnej do dopełnienia zdania, aby było prawdziwe.
2. Zarówno dla mówiącego, jak i dla słuchacza nie jest oczywiste, czy słuchacz, niezapytany, dostarczyłby w danej chwili informację.
3. Mówiący chce znać informację.
è ...
sunka