ROMANTYZM – ZAGADNIENIAJ
1. Pojęcie romantyzmu.
Nazwy romantyzm używa się obecnie w dwóch znaczeniach; 1) jako określenia nurtu ideowego i artystycznego, dominującego w literaturze, sztuce, filozofii europejskiej w I połowie XIX wieku, 2) jako określenie całej epoki, w której przejawiała się dominacja tego nurtu, mówi się wtedy bardziej ogólnie o epoce romantycznej.
Czas rozwoju romantyzmu przyjmuje się dla Niemiec i Anglii- około 1800- 1830, (w Anglii od daty przemowy Wordswortha). W innych krajach europejskich początek romantyzmu, datuje się na rok 1820, a okres pełnego rozwoju na czas do Wiosny Ludów (1848)
Słowo romantyczny- termin ten funkcjonował w epoce w innych niż dziś znaczeniach. Pojawił się już w 2 połowie XVII wieku w Anglii, początkowo dla pewnych cech pejzażu, potem był używany wymiennie z pojęciem malowniczości, w XVIII wieku obejmowano tym pojęciem także cechy uczuć i charakteru. W początkach XIX wieku pojęcie romantyczny odnosiło się nie tylko do sztuki własnej epoki, ale wszelka poezja prawdziwa i progresywna ( wyznająca postępowe idee) – była poezją właśnie romantyczną. Jako określenie sztuki własnej epoki, słowo romantyczny upowszechniło się w latach dwudziestych, kiedy w 1821 Puszkin jako pierwszy nazywa swoje dzieło „ Jeździec Kaukaski”- poematem romantycznym.
Przyjmuje się że romantyzm jest wspólnym doświadczeniem sztuki i myśli europejskiej, ale jak sądzi wielu badaczy, wobec jego ogromnej różnorodności, próba jego zdefiniowania, świadczyła by o zupełnym braku rozsądku. ( P. Valery.)
Światopogląd- na powstanie i ukształtowanie prądu romantycznego decydujący wpływ miały wydarzenia historyczne: Rewolucja francuska obaliła system feudalny, ale pokazała tez nietrwałość wszelkiego porządku społecznego i perspektywę zmienności historycznej. Pokazała , się że racjonalna interpretacja świata nie wystarczy i dała nieskrępowana swobodę ducha. I przede wszystkim wysoko zwaloryzowała pojęcie wolności i buntu. Krytycyzm wobec racjonalizmu, wobec narzucanych przez niego barier w dziedzinie poznania, doprowadził do zakwestionowania wszystkiego co było związane z racjonalistycznym światopoglądem i łączoną z nim estetyką klasycyzmu. Człowiek został umieszczony w wielkiej perspektywie kosmicznej, ukazano ziemski świat jako fragment ogromnej całości. Pojawia się też fascynacja naturą- traktuje się ją jako źródło kreacyjnego natchnienia ( Wordsworth), jej dynamizm ma się stać wzorem dla sztuki, natura jest harmonią, a wszystkie wartości w niej są idealne- fascynuje więc głównie jej wnętrze, istota. Pojawia się też inne patrzenie na dzieje- aby je poznać, należy wczuć się w ducha minionych epok, należy mieć też dar profetyczny, pozwalający odsłonić przyszłość. Romantyczna wizja świata to kosmiczna jedność, dynamiczna i nieskończona.
Romantyzm w Polsce: pojawił się o całe pokolenie później niż w Anglii czy w Niemczech. Za datę graniczną uważa się rok 1822- kiedy to został wydany I tom Poezji Mickiewicza., rozpoczynał się on naturalnie jako nurt wtórny wobec kierunków europejskich, a polscy artyści nie jednokrotnie powoływali się i korzystali z utworów angielskich i niemieckich, a podstawy teoretyczne romantyzmu są już ukształtowane, a na ich podstawie kształtuje się świadomość romantyczna w Polsce. Początkowo w Polsce termin romantyczny- był krytykowany, a poprzez niego Śniadecki np.- definiuje- nieład i zamieszanie w sztuce, uważał że jest to symptom rozkładu intelektualnego. Dopiero Mickiewicz w 1822 w utworze ( O poezji romantycznej), jako pierwszy oparł tą definicję, na założeniach niemieckiego romantyzmu, wiążąc program nowej poezji ze zmianą patrzenia na świat, sztukę miał cechować prymat uczucia, duch rycerski, ożywienie mitycznych wierzeń, idea wolności i poczucie związku ze światem niewidzialnym. W Polsce pojawił się bunt romantyczny, który wyrażał się w demonstracyjnym odrzuceniu wszystkiego co wiązano z ideałami klasycyzmu i utożsamioną z nim kulturą francuską, odrzucona klasyczne reguły poetyki. Pojawił się nowy model tradycji, oparty na dawności i ludowości. Sytuacja zmieniła się po powstaniu listopadowym- jego upadek oznaczał całkowite rozbicie istniejących ośrodków i form życia literackiego. Zaczęła się emigracja elity twórczej, zsyłki na Sybir. Powstanie , tuz po jego upadku, wyzwoliło ogromny potencjał twórczej energii, wiary w odzyskanie niepodległej Polski. Czas ten to również czas arcydzieł:
· III cz. Dziadów – 1832
· Kordian- 1834
· Pan Tadeusz- 1834
· Nie-Boska Komedia- 1835
· Irydion- 1836, potem kolejne dramaty Słowackiego, a od 1840 odbywają się prelekcje Mickiewicza.
Literatura- oprócz odrzucenia poetyki klasycznej, zaczęto mieszać gatunki, pojawił się fragmentaryzm, otwarta luźna kompozycja, autonomiczny charakter dzieła i zindywidualizowany bohater. Sztandarowymi gatunkami stały się ballada, powieść poetycka, i mickiewiczowskie dramaty ( udramatyzowane „ poema”)
Romantyzm polski to przede wszystkim idea wolności- ojczyzny, sztuki, to bunt przeciw więzom, które krępowały tę niezawisłość.
Romantyzm- nazwa wywodzi się pośrednio z języka łacińskiego „ romanus”- znaczy rzymski, choć nie chodzi tu wcale o rzymską kulturę. Nazwę „ romańskie” stosowano wobec języków tubylczych w prowincjach rzymskich, romansami zaś zwano podania i legendy tych ludów, pełne baśniowości i fantastyki.
Wiek XIX- to epoka namiętności, zdominowana przez ideał serca i duszy. Nie znaczy to jednak, że nauka i „ rozum” zupełnie umarły. Przeciwnie- postęp wiedzy w ówczesnych czasach był ogromny i wiele naszych dzisiejszych cudów nauki powstało właśnie w romantyzmie ( np. Fotografia rodzi się w roku 1818, w tym czasie pojawia się też telefon i pierwsze lokomotywy.)
Ojcami teorii romantycznego światopoglądu nazywamy Niemców, głosili o ni takie postulaty:
· W procesie poznawania świata należy posługiwać się wyobraźnią, przeczuciem, intuicją.
· Ducha należy pozostawić ponad materią hierarchią wartości.
· Świat ma w rzeczywistości naturę duchową, materia jest sprawą drugorzędną ( spirytualizm)
· Za pomocą rozumu nie można zbadać ani rozpoznać świata.
· Poezja jest wyrazem geniuszu- elementem boskości w człowieku, wyobraźnia zaś najważniejszym czynnikiem sprawczym poezji.
Do głównych tendencji obecnych w literaturze i sztuce należą:
1. Bunt przeciwko racjonalizmowi, docenienie wartości uczuć i intuicji;2. Odrzucenie zasad poetyki klasycystycznej - mieszanie rodzajów literackich, tworzenie nowych gatunków.3. Odejście od naśladowania wybitnych twórców minionych epok, w stronę twórczości oryginalnej.4. Historyzm - czerpanie motywów z przeszłości, a najbardziej średniowiecza5. Ludowość - zainteresowanie ludem, jego losem, kulturą, wierzeniami, a także tzw. twórczością ludową.6. Orientalizm - zainteresowanie kulturą i przyrodą Wschodu7. Łączenie realizmu z fantazją i wyobraźnią8. Docenienie roli przyrody w życiu człowieka9. Bunt przeciwko starym formom życia społecznego, tzn. nierówności, niesprawiedliwości, przesądom społecznym, skostniałym konwenansom towarzyskim i obyczajowym10. Zerwanie z uniwersalizmem na rzecz literatury narodowej11. Odświeżenie języka.
2. Główne antynomie romantyzmu
Antynomia - sprzeczność logiczna, paradoks, zdanie logiczne bądź rozumowanie dedukcyjne, które prowadzi do sprzeczności.
Antynomia sprzeczność wewnętrzna; log. rozumowanie (dowód) formalnie poprawne, ale prowadzące do sprzeczności;
Romantycy uważali, że cały świat opiera się na sprzecznościach i przeciwieństwach. Najczęstsze antynomie romantyczne to :
· Materia i duch- Świat ma w rzeczywistości naturę duchową, materia jest sprawą drugorzędną (Spirytualizm, pogląd filozoficzny polegający na uznaniu, że cała rzeczywistość, łącznie z tym, co potocznie nazywamy materią, ma charakter duchowy, jest formą ducha lub idei. Spirytualizm jest monizmem, ponieważ uznaje istnienie tylko jednej substancji.)
· Zło i dobro
· Zbiorowość i jednostka- z jednej strony poczucie odrębności i wyizolowania człowieka, tego że to jednostki są wybitne ( zwłaszcza bohaterowie romantyczni) z drugiej strony poczucie osamotnienia i chęć życia w grupie- idee patriotyczne miały pokazywać, że należy walczyć razem.
· Racjonalizm i irracjonalizm- z jednej strony wiek wynalazków „ lupy i szkiełka”. Z drugiej pogląd przeciwstawiający się racjonalnemu ( czyli rozumowemu, naukowemu) poznawaniu rzeczywistości.
· Rozum i uczucie
· Śmierć i Zycie – z jednej strony podziwianie świata, dostrzeganie jego piękna, z drugiej śmierć jako uwolnienie się od problemów, ucieczka od świata. Często jednak śmierć uważana była tylko za przejście, a dusze zmarłych wędrowały zagubione po świecie żywych( np. Dziady cz. II)
· Prawdy żywe i prawdy martwe- antynomia wykorzystana między innymi w Balladzie: „ Romantyczność”. Prawdy żywe- dotyczą pojęć –irracjonalności, mówią o świecie duchowym, odsłaniają tajemnice świata duchowego, zaś prawdy martwe- dotyczą realnej rzeczywistości.
3. Ironia romantyczna:
a) estetyczna teoria procesu twórczego, stanowiąca podstawę wyrazistej odmiany romantycznej koncepcji sztuki
b) zespół stylistyczno- strukturalnych reguł, teorii tej odpowiadających, lecz niezależnie od niej kształtujących się w utworach literackich.
Termin ten stworzył F. Schlegel, który jako pierwszy odszedł od tradycyjnego ( stworzonego jeszcze w starożytności rozumienia tego pojęcia , iż ironia oznaczała zwodzenie udawanie, a nawet obłudę, a w tekście literackim była inwersją semantyczną na poziomie zdania- czyli odwróceniem znaczenia w zdaniu. ) Dopiero Schlegel przeniósł to pojęcie w dziedzinę „ wielkich form literackich”, twierdząc, że dzieło może być ironiczne, Nawe wówczas gdy nie występuje w nim ani jeden wyraz użyty w ironicznym sensie. Ironia to według niego – stała przemienność dwóch zwalczających się myśli, czy inaczej – absolutna synteza absolutnych przeciwieństw.
Ironia romantyczna- wykształcona przez filozofię i estetykę niemieckiego romantyzmu koncepcja postawy artysty wobec świata, charakteryzująca się:
1. absolutną przewagą czynnika subiektywnego nad obiektywnym, ja nad nie- ja, snu nad jawą, twórczej fantazji nad rzeczywistością
2. traktowaniem twórczości jako gry ujawniającej przeciwieństwa rządzące bytem i sztuką, a pozwalającej uzyskanie wobec nich dystansu. Ironii odpowiadało miedzy innymi igranie utrwalonymi w tradycji konwencjami literackimi i wartościami estetycznymi, łączenie pierwiastków sprzecznych i dysonansowych, tragicznych i komicznych, wzniosłych i niskich, realistycznych i fantastycznych, literackich i ludowych
3. eksponowaniem dominacji artysty nad dziełem, bohatera nad światem przedstawionym
Ironia romantyczna- określa koncepcję podstawy twórcy wobec świata, wyrażająca się w przekonaniu o dominacji fantazji twórczej, pojmowaniu aktu twórczego jako gry, w którym zaciera się różnica pomiędzy rzeczywistością, a fikcją. Ironię odnajdujemy w twórczości Juliusza Słowackiego, Cypriana Norwida , Byrona ( Don Juan), czy w baśniach Hoffmanna.
W Polsce ironia artystyczna była nazywana często humorem , albo humoryzmem ( czasem z przymiotnikiem „ ironiczny”, lub „romantyczny”)
· Juliusz Słowacki- Ironia Słowackiego jest społeczna i indywidualna, bo wyrasta w istocie ze sprzeczności pierwiastka egoistycznego i społecznego. Ironiczny stosunek Słowackiego wobec świata, nie przekreślał jednocześnie jego miłości do niego. Z tego dystansu i z tego uczucia wyrosły wielkie dzieła, dzieła ironiczne.
a) „ Kordian”- tu ironia zostaje upersonifikowana. Doktór rozwiewając wszystkie marzenia Konrada o czynie , jest jakby odzwierciedleniem autoironii, uosobieniem zimnego rozsądku, wewnętrznej niemocy. On neguje wszystkie wartości, zabija w Kordianie wszystko bo zabija wiarę.
Również scena „ Przygotowania” w utworze ma charakter ironiczny. Tu wszyscy dygnitarze są napiętnowani, prze co w tej szatańsko- satyrycznej scenie, przedziera się pesymistyczna refleksja Słowackiego, że nie ma w Polsce ludzi zdolnych do czynu.
b) „ Balladyna”- występuje tu drwina z porządku i ładu jaki występuje na świecie. Połączenie sprzeczności między działanie perfidnego losu , czy nonsensownej przypadkowości, połączone jest z wyższym prawem ( moralnością) – jest to zabieg ironiczny, który pokazuje paradoksy świata.) Współcześni Słowackiemu często uznawali jego dramat jako ironiczny stosunek poety wobec świata.
· Cyprian Kamil Norwid – tu niewątpliwie ironia jest jedna z trudności w dostępie do jego poezji. Norwid swą ironię często sygnalizuje, odsłania, wychyla się spoza niej. Ironia u Norwida jest sposobem, środkiem dochodzenia do prawdy. Ironia tu nie pojawia się jedynie jako wyraz, ale głównie jako postawa, rodzaj światopoglądu, właściwość istnienia. Stosowanie ironii u Norwida można traktować jako chwyt literacki, ale może być ona rozumiana także jako właściwość istnienia.
4. Tragizm Romantyczny- pojęcie odnoszące się do dylematów moralnych bohaterów romantycznych. Każda z podjętych decyzji doprowadzić może do katastrofy. Jednakże to nie zrządzenie losu a wydarzenia dziejowe decydują o tragiczności danej sytuacji. Tragizm po raz pierwszy pojawił się już w tragedii greckiej, został zanalizowany przez Arystotelesa w „Poetyce”.
Szczególne znaczenie dla romantycznego ujęcia tragizmu miała antropologia Schillera, traktująca człowieka jako istotę tragedio twórczą, w której świadomości dochodzi do tragicznego starcia między naturą a wolnością, bytem a powinnością.
Również Hegel uważał, że tragizm jest koniecznym i pozytywnym momentem rozwoju bytu.
Tragizm bohatera romantycznego
Na szczycie góry tak wysokiej jak Mont Blanc stoi samotny, wsparty na ramieniu, zaopatrzony w kosmiczną kulę gwiazd- „ posąg człowieka na posągu świata.” Może być w masce spiskowca, ze szpadą u boku, z…………… ( ciąg dalszy na kolejnej stronie)
33. Powieść poetycka- jako nazwa gatunku, pojawiła się w latach 60 XIX wieku. Jest to nazwa romantycznego poematu fabularnego pisanego wierszem, z tokiem narracji. Nazwa ta utrwaliła się dość szybko, zwłaszcza gdy w drugiej połowie XIX wieku każdy romans nazywany był powieścią, to nasz gatunek potrzebował elementu różnicującego, który by wskazywał na jego poetyckość.
Powieść poetycka jest typowo romantycznym i nowatorskim wówczas gatunkiem literackim. Kojarzona jest głównie z twórczością Byrona i Scotta, którzy tworzyli epickie poematy wierszowane, niezgodne z dotychczas znanymi gatunkami epickimi. A. Bem zdefiniował powieść poetycką- „jako mniej lub więcej obszerny ale jednolity utwór epicki, osnuty na tle opowieści dziejowych lub za życia współczesnego osnuty”
Mickiewicz przypisuje autorstwo tego gatunku Byronowi, a nie Scottowi.
W Polsce ten gatunek rozwinął się w połowie XIX wieku, jest związany z wczesną falą romantyzmu, poprzedzającą powstanie listopadowe.
Modelowy wzorzec polskiej powieści poetyckiej- wyprowadzić dopiero można z opublikowanej w 1825r Marii A. Malczewskiego ( jest to typ bajronicznej powieści poetyckiej- główną cechą jest występowanie skłóconego ze światem i samym sobą bohatera, pojawia się też pewna zawiłość i niejasność bajroniczna, w Marii wpływa na to retrospekcja i nieuporządkowany plan kompozycji, występuje mieszanie się płaszczyzn czasowych. ) Kolejnym przykładem polskiej powieści poetyckiej jest „Konrad Wallenrod”.
W polskiej literaturze romantycznej jest wiele utworów inspirowanych powieściami poetyckimi Byrona( zwłaszcza „ Giaurem”). Oryginalne teksty tłumaczyli chętnie Odyniec i Adam Mickiewicz. Najlepszym świadectwem popularności utworów Byrona w Polsce, są nawiązujące do nich: "Maria" Antoniego Malczewskiego, "Zamek kaniowski" Seweryna Goszczyńskiego, "Konrad Wallenrod" Adama Mickiewicz oraz "Mnich", "Jan Bielecki", Arab" i "Lambro" Juliusza Słowackiego.
W polskiej literaturze powieści te pisane były trzynasto- i jedenasto- zgłoskowcami, ich narracja utrzymana była w trzeciej osobie, lecz pojawiały się przytoczenia i wstawki liryczne , jak pieśni lub ballady (np. pieśń masek w „Marii”). Istotnym elementem tej powieści jest tytuł, który odsłania istotne założenia gatunku i objaśnia sens słowa powieść (np. „Maria. Powieść ukraińska”). Powieść znaczy tu tyle, co opowieść, relacja oparta na źródłach regionalnych lub historycznych. Podtytuły nie tylko ujawniały sensy lokalizacyjne bądź historyczne, ale także podkreślały autentyzm przedstawionych wydarzeń, powołanie na realne źródła, stawały zatem w opozycji do bajki. Taka konstrukcja oddala dzieła doby romantyzmu od klasycystycznej epiki heroicznej, przepełnionej poetycką fikcją. Jej narracja wskazuje na opozycyjność powieści poetyckiej do dawnej epiki, jest ona zbudowana kunsztownie, daleka od retoryki, autorzy wyraźnie zachowują w niej wierność z kondycją społeczną, prawdą psychologiczną, stanami uczuciowymi poszczególnych bohaterów, np. w „Marii” postacie są tak zróżnicowane względem siebie: Marię charakteryzuje sentymentalna czułość, Miecznika kolokwialność, maksymy starego żołnierza
Znaczącą nowością powieści poetyckiej była mowa pozornie zależna, czyli wypowiedzi narratora, zbliżona do wypowiedzi bohatera, jego indywidualnych cech i postaw. Dzięki tej mowie narrator traci pozory swej autorytatywności, staje się częścią konstrukcji zdarzeniowych i medium postaci. Poprzez takie zabiegi powieść poetycka znacznie odbiegała od wizerunku wizji świata jednolitej i zdominowanej przez wszystkowiedzącego narratora. Dzięki temu powieść ta stała się otwarta na inne gatunki literackie, jak liryka i dramat. Liryzacja widoczna jest zarówno w przytoczeniach, jak wypowiedź pacholęcia w „Marii”, która jest niemalże wyodrębnionym lirykiem o rozpaczy egzystencjalnej, ale również w mowie pozornie zależnej, w rozmyślaniach bohaterów, opisów przyrody i krajobrazu, tonacji uczuciowej i emocjonalnej postaci. Dzięki temu pejzaż z zobiektywizowanego opisu staje się pejzażem mentalnym – projekcją stanów o osobnej semantyce, powiązanej jednak z całością utworu. Taki pejzaż w „Marii” przejawia się jako stepowy synonim smutku i pustki, tęsknoty, bo taka jest emocjonalna przestrzeń wizji Ukrainy.
Dramatyzacja przejawia się zaś we wprowadzaniu dialogu lub wypowiedzi zbudowanych na podobieństwo dialogu. Takie przejawy obficie występują w „Marii”, jak np. rozmowa Miecznika z kozakiem wojewody, lub Miecznika z córką, będące także dialogami, choć zamaskowanymi. Znamieniem dramatyzacji będzie również kompozycja sen operujących przestrzenią w sposób teatralny. Powieść poetycka nie tylko wchłaniała inne gatunki, ale także bardzo swobodnie traktowała kompozycję, pozostawiała celowo pewne luki w narracji, niejasności, niedopowiedzenia, np. w przebiegu wydarzeń lub w ukazywaniu losów bohaterów. Taki zabieg nazwany został fragmentarycznością. Ta pozorna niespójność znajduje uzasadnienie nie tylko narracyjne, ale także w filozofii powieści poetyckiej, przedstawiającej metafizyczną tajemnicę bytu. Ukazana rzeczywistość jest zatem nieodgadniona, niezbadane są losy człowieka, jego przeznaczenie. Pewna na świecie jest jedynie śmierć. Człowiek staje się igraszką w rękach pozaziemskich sił.
POWIEŚĆ POETYCKA – podsumowanie:
-Łączy epikę i ...
Agacia2509