Myślę, że na początek warto powiedzieć kilka słów o samym mesjanizmie.
Mesjanizm – był składnikiem pewnego typu światopoglądu zrodzonego z pragnienia wizji świata, która ukazałaby wyższy sens egzystencji. W ściślejszym znaczeniu mesjanizm był kierunkiem historiozoficzno-religijnym, mającym swe odniesienie w starym testamencie (Izrael – naród wybrany, Mesjasz – wybawiciel). Jego podstawę stanowiła wiara w boską ingerencję, w dzieje ludzkości. Zalążkiem mesjanistycznego traktowania narodu polskiego było przedstawianie go w analogii do ukrzyżowanego Chrystusa (porównania takie pojawiały się już w poezji polonofilskiej). Utrata niepodległości, koniec Napoleona, klęska powstania, męczeństwo narodu, stwarzały podatny grunt dla tej idei. Nadawała ona sens życiu, stawała się źródłem optymistycznego patrzenia w przyszłość narodu i ludzkości. Przekonanie o posłannictwie Polski wobec innych narodów było w romantyzmie bardzo popularne. Mesjanizm narodowy, to wiara w to, że polska jest narodem wybranym, że zabory – to jej męczeństwo, które odkupi winy innych krajów, ze emigranci polscy to apostołowie wolności, za którą cierpi ich ojczyzna. („Polska Chrystusem narodów”).
Mesjanizm narodowy w Dziadach – Idea mesjanizmu w tym dramacie najwyraźniej widoczna jest w „Widzeniu księdza Piotra”. Bóg nie odpowiedział dumnemu Konradowi, tylko pokornemu księdzu – ksiądz Piotr przeżywa w swojej celi Widzenie. Za jego pomocą bóg pozwala mu ujrzeć dzieje Polski i jej przyszłość. I tak ksiądz Piotr widzi dzieje Polski ułożone na wzór dziejów Chrystusa, męczeństwo polskiego narodu mam zbawić inne ludy walczące o wolność. Oto kolejne obrazy w tym widzeniu:
- Spojrzenie z lotu ptaka: drogi wiodące na północ, na nich wozy z polakami wiozące ich na Sybir (Carat jawi się jako biblijny Herod – morderca dzieci);
- Wizja pojedynczego człowieka: widzi człowieka który uszedł i będzie wskrzesicielem narodu, imię jego czterdzieści i cztery;
- wizja procesu na wzór losów Chrystusa;
- droga krzyżowa – naród dźwiga krzyż ukuty z trzech zaborów, a ramiona rozciąga na całą Europę;
- ukrzyżowanie – u stup narodu (na wzór Matki Boskiej) opłakuje go Matka Wolność a w bok rani go żołdak Moskal;
- wniebowstąpienie.
Obrazy które ujrzał Ksiądz Piotr nie są jasne i klarowne. Tak jak w objawieniach biblijnych pełno tu symboli i niedopowiedzeń.
Mesjanizm w Literaturze Słowiańskiej (na podstawie wykładów w College de France, kurs III 1842-1843, wykład II)
Mickiewicz już we wstępie przedstawia naród polski jako naród wyjątkowy, wyprzedzający inne narody pod każdym względem. Zaznacza też, że najważniejsze do poznania jest „życie historyczne i działanie tego narodu” niż jego płody literackie. Wszystko co dzieje się w Polsce jest ważniejsze od całej filozofii i literatury. Według niego Polska przyjęła mesjanizm czyli szereg objawień.
Bóg nie może inaczej przemówić do ludzi niż przez ducha ludzkiego, człowieka. Duch najbardziej rozwinięty ma obowiązek prowadzić duchy znajdujące się na niższych stopniach. Jest to główny dogmat mesjanizmu. I to właśnie ten duch ma służyć jako narzędzie Bogu. Duch ten nie wciela się w zbiorowość, która składa się z różnych jednostek o różnej wartości moralnej; nie wyraża się też przez książki. Bóg przemawia przez takiego ducha, który wytrzymał próby i posiadł mądrość. Duch ten który pracuje, który nieustannie szuka Boga otrzymuje od Boga słowo – człowiek który je otrzymał staje się objawicielem (dlatego też największe z objawień chrześcijańskich nazwano słowem. Słowo boskie, któremu wystarczy jeden człowiek do objawienia rozwija się później (jest słowem żyjącym). Według Mickiewicza istnieją również objawienia cząstkowe – każdy lud począł swój byt narodowy z objawienia, każda narodowość oparta jest na osobnym objawieniu. Każda z wielkich narodowości została założona przez jednego człowieka, powstała z jednej myśli i żyła tylko dla zrealizowania tej myśli. (Religia czy też narodowość jest tylko rozwinięciem wielkiej indywidualności.)
"Mesjanizm Mickiewicza, a mesjanizm Słowackiego"
Pojęcie mesjanizm sięga do judaizmu i wzięło się od imienia Mesjasza, na którego przyjście oczekiwali Izraelici. Mesjasz miał przynieść im wolność. Według historyka filo-zofii Stanisława Pieroga mesjanizm jest wiarą w rychłe ziemskie zbawienie ludzkości, dokonane przez jednostkę lub zbiorowość powołanych przez Boga do tego celu.
Z mesjanizmem spotykamy się w "Dziadach cz. III" Adama Mickiewicza i w "Kordianie" Juliusza Słowackiego. Oba te utwory zostały napisane po powstaniu listopadowym i były swoistym rozliczeniem się z samym sobą oraz zadośćuczynieniem narodowi, któremu da-ne było przeżyć powstanie listopadowe. Czy oba te utwory ukazują taką samą wizję me-sjanizmu ?
O mesjanistycznej roli Polaków i Polski dowiadujemy się z Widzenia księdza Pio-tra zawartego w "Dziadach cz. III" (akt I scena V). Ksiądz Piotr w wizji tej widzi minio-ne dzieje Polski takie jak : rozbiory, powstanie listopadowe, prześladowanie, więzienie i zsyłka na Sybir młodzieży polskiej na podobieństwo dziejów Chrystusa. Prześladowanie młodzieży i związane z tym konsekwencje Mickiewicz porównuje do "rzezi niewiniątek", a oprawcę - carat do Heroda. Następnie naród polski zostaje jak Chrystus związany i wle-czony przed trybunał. Do Piłata przyrównani są Francuzi, którzy umywają jak Piłat ręce od odpowiedzialności. Zaborcy są przedstawieni jako ci, którzy wydali wyrok i ukrzyżo-wali Chrystusa. Krzyż niesiony przez uciśniony naród jest ogromny.
"Krzyż ma długie, na całą Europę ramiona"
Naród jak Chrystus zostaje ukrzyżowany, aby innym zniewolonym narodom dać wolność. Polska ma spełnić rolę mesjasza ludów Europy. Zmartwychwstanie będzie spełnieniem zadania jakie nadał narodowi polskiemu Bóg.
"Polska Chrystusem Narodów"
W wizji księdza Piotra ukazane jest również dziecię które uszło z życiem - przyszły mąż, który stanie na czele narodu i poprowadzi go ku zbawieniu.
"Patrz ! - ha ! - to dziecię uszło - rośnie - to obrońca !
Wskrzesiciel narodu, -
Z matki obcej; krew jego dawne bohatery,
A imię jego będzie czterdzieści i cztery."
Postawa Mickiewicza jest bierna, uważa, że naród ma czekać na "wskrzesiciela narodu" , który poprowadzi ich do wolności.
Słowacki teorię Mickiewicza obala w swoim dziele "Kordian" - w szpitalu waria-tów (akt II scena VII). Doktor pokazuje tytułowemu bohaterowi dwóch wariatów, którzy uosabiają mesjanizm mickiewiczowski.
"Dwóch widzisz, za lud cierpią obaj;
A jak cierpią, powiedzą: abyś sam ocenił..."
Pierwszy z nich ma rozkrzyżowane ręce i twierdzi, że jest krzyżem do którego przybito Chrystusa - poświęcił się, aby dźwigać zbawiciela.
"A jam go zamiast ćwieków unosił za ręce"
Drugi wariat z podniesioną ręką twierdzi, że utrzymuje na rękach niebo. Nie może rąk opuścić ponieważ niebo zwali się na ziemię i zniszczy ludzkość.
"Módlcie się do mnie, jam zbawca codzienny,
Zasłaniam ludy przed nieba potopem..."
Obaj obłąkani utożsamiają się z Mesjaszem, poświęcają się dla innych. Doktor po przed-stawieniu ich wypowiada do Kordiana takie słowa:
"A cóż wiesz, że nie jesteś jak ci obłąkani ?
Ty chciałeś zabić widmo, poświęcić się za nic."
Słowacki przez te słowa wyraża pogląd, że mesjanizm - poświęcanie się jednostki dla in-nych jest rzeczą tylko dla ludzi obłąkanych, którzy poświęcają się nie dając w rzeczywi-stości innym korzyści.
Słowacki swoją koncepcję mesjanizmu narodowego ukazuje w monologu Kordia-na na Mont Blanc (akt I scena VII). Kordian po przemianie wewnętrznej wygłasza hasło winkelriedyzmu.
"Polska Winkelriedem narodów !
Poświęci się, choć padnie jak dawniej ! jak nieraz !"
Słowacki przez to nawiązuje do średniowiecznej historii o bohaterze walk przeciwko Au-strii o wolność Szwajcarii - Winkelriedzie. Jego bohaterski czyn - skupienie na sobie uwagi przeciwnika w czasie bitwy umożliwiła zwycięstwo rodakom. Słowacki uważał, że poświęcenie Polski - zwrócenie uwagi na siebie mocarstw zwłaszcza Rosji, da możliwość walki innym narodom o niepodległość.
Odpowiedź na pytanie postawione na początku : "Czy utwory Mickiewicza i Sło-wackiego ukazują taką samą wizję mesjanizmu ? " brzmi NIE. Mickiewicz porównuje Polskę do Chrystusa, mesjanizm rozpatruje w kategoriach religijnych. Jego koncepcja nawołuje do bierności i czekania na zbawiciela, który poprowadzi naród do wolności. Słowacki natomiast, Polskę przyrównuje do bohatera historycznego, a mesjanizm rozpa-truje w kategoriach polityczno - historycznych i jest on pozbawiony wątków religijnych. W przeciwieństwie do Mickiewicza nawołuje do walki - czyli postawy czynnej.
Problem mesjanizmu jest również aktualny i dziś. Wszystkie partie polityczne dążą do zbawienia Polski różnymi drogami. Ich wzajemne przepychanki kto ma rację nie dają krajowi żadnej korzyści. Uważam, że mesjanizm nie może spełnić swojego celu, gdy tylko się mówi i uważa, że "moje" rozwiązanie jest najlepsze. Ideą mesjanizmu powinno być : nie poświęcanie się, lecz czynne działanie dla poprawy żywotnych interesów państwa i narodu. I tu Słowacki mówiąc o konieczności działania ma rację, wszak i Mickiewicz w "Odzie do młodości" pisze :
"Razem, młodzi przyjaciele !...
W szczęściu wszystkiego są wszystkie cele.
Reasumując uważam, że zbawić naród można jedynie wspólnym, zgodnym działaniem, czyli "pracą od podstaw".
Mesjanizm Krasińskiego jest inny niż u Mickiewicza czy Słowackiego, w koncepcji Krasińskiego nie jest samo cierpienie i niewinna ofiara, najważniejsza jest wierność chrześcijańskim zasadom, cierpienie ma sens tylko wówczas, gdy wynika z wiary. Polska nie jest tu idealizowana, jednak wyznacza jej doniosłe zadanie - zbawienie świata (stąd mesjanizm, Polska jako Mesjasz), ale nie przez krwawą rewolucję, lecz przez odnowienie chrześcijańskiej moralności. Czyn w znaczeniu, jakie nadaje mu Krasiński, ma wymiar przede wszystkim duchowy.
Idea pokojowego, opartego na zasadzie miłości chrześcijańskiej pogodzenia klas nie przetrwała próby czasu. Zdarzenia rabacji galicyjskiej w 1948 roku odebrały Krasińskiemu nadzieję solidaryzmu klasowego. Jego wizje okazały się tylko wizjami idealisty.
W „Nie-Boskiej komedii” występuje trzeci rodzaj mesjanizmu. Krasiński uważa, że Polska jest w stanie się odrodzic tylko przez czyn i tylko w duchu chrześcijańskim. Hrabia zostaje ukarany, za to, że przez całe życie widział tylko siebie, jego najbliźsi umierają. W ostatniej scenie od strzału umiera Orcio 13”Orcio pada trafiony kulą.” Pankracy, pomimo swojego zwycięstwa w bitwie, duchowo umiera, ponieważ walczył bez Boga, przed śmiercią wypowiadając słowa: 14„Galilaee, vicisti!” („Galilejczyku! zwyciężyłeś!”)
klaudzia_ns