Pięć przechadzek po lesie metodologii - wykład monograficzny z teorii literatury - notatki.doc

Temat:

PIĘĆ PRZECHADZEK PO LESIE METODOLOGII

Wykład monograficzny z teorii literatury – dr Maria Tarnogórska

Tematy szczegółowe:

1.     Między antypozytywistycznym a poststrukturalistycznym przełomem.
Z dziejów dwudziestowiecznej refleksji metodologicznej (formalizm, strukturalizm, fenomenologia).

2.     „Spotkanie z tekstem”. W kręgu hermeneutyki.

3.     „Odczytać rzeczywistość”. Reguły wyobraźni semiotycznej.

4.     „Tekst jak okiem sięgnąć”. Przestrzenie dekonstrukcji.

5.     „Zmierzch wielkich narracji”. Poststrukturalizm a postmodernizm.

Literatura

1.     A. Burzyńska, Dekonstrukcja i interpretacja, Kraków 2001, [tu:] cz. 1. Recepta na dekonstrukcję.

2.     J. Culler, Dekonstrukcja i jej konsekwencje dla badań naukowych, „Pamiętnik Literacki” 1987, zeszyt 4 lub [w:] Dekonstrukcja w badaniach literackich, red. Ryszard Nycz, Gdańsk 2000.

3.     Maria Janion, Humanistyka: poznanie i terapia, Warszawa 1982, [tu:] Hermeneutyka.

4.     Zofia Mitosek, Teoria badań literackich, tu: Dekonstrukcja.

5.     Ryszard Nycz, Tekstowy świat. Poststrukturalizm a wiedza o literaturze, [tu:] Dekonstrukcja w teorii literatury, Literatura postmodernistyczna a mimesis.

6.     Słownik literatury polskiej XX wieku, [tu hasła:] hermeneutyka, semiotyczne orientacje w badaniach literackich, strukturalistyczne orientacje w badaniach literackich.

Wykład I:

MIĘDZY ANTYPOZYTYWISTYCZNYM

A POSTSTRUKTURALISTYCZNYM PRZEŁOMEM.

Z DZIEJÓW DWUDZIESTOWIECZNEJ REFLEKSJI METODOLOGICZNEJ (FORMALIZM, STRUKTURALIZM, FENOMENOLOGIA)

Cykl rozwojowy rozpięty między trzema punktami:

1.     Przełom antypozytywistyczny – początek kształtowania się nowoczesnych teorii, idei literaturoznawczych

2.     Faza nowoczesnej teorii – fenomenologia, szkoła formalno-
-strukturalistyczna, semiotyka à tradycja fenomenologiczo-formalno-strukturalistyczno-semiotyczna (pojęcie Ryszarda Nycza)

3.     Rozwój orientacji poststrukturalistycznej (koniec lat 60. XX wieku) – dekonstrukcjonizm, feminizm, nowy historyzm (nowe „-izmy”)

Metodologia genetyczna – literatura rozumiana w sposobie genetycznym – jako „dokument przeżyć realnego twórcy”.

Geneza miała wyjaśniać swoiste cechy dzieła:

·         redukcja do zewnętrzności

·         z czego powstało? do czego służyło?

·         biografizm

·         psychologizm (dzieło literackie jako świadectwo duszy artysty)

·         nie próbowano odróżniać literatury od innych dziedzin kultury
i rzeczywistości

Przełom antypozytywistyczny – początek naukowej wiedzy o literaturze

·         proces uściślenia metod badawczych

·         specjalizacja językowa (bliżej scjentyzmu)

·         dystans między literaturoznawcą a przeciętnym odbiorcą literatury

·         nauka o literaturze odchodzi od potocznych wyobrażeń, staje się mniej atrakcyjna dla przeciętnych odbiorców, nabiera cech swoistej ekskluzywności

Autoteliczność

Wilhelm Dilthey – rozróżnienie metod poznania rzeczywistości przyrodniczej
i humanistycznej (inne cele, inne podejście do nauki):

·         przyroda – wyjaśnienie

·         humanistyka – rozumienie

Nauka o literaturze zaczyna dążyć do autonomiczności, ma się odróżniać od innych dziedzin nauki

·         odejście od  interpretacji

XIX w. – dzieło literackie jako dokument historyczny lub dokument przeżyć autora

Husserl – „powrót do rzeczy” – oderwanie wytworu od wykonawcy, wytwór autonomiczny, niezależny też od odbiorcy

·         logika czysta

przedmiot artystyczny ↔ przedmiot estetyczny

      („szkielet” dzieła)           (kształtujący się w dopełnianiu)

Husserl à do tej myśli nawiązał
                                        Ingarden

·         czysta struktura                                          

·         bez związku z przeżyciami autora

·         bez wszelkich elementów psychicznych

Antypsychologizm

Badania immanentne koncentrują się na samym tekście à oderwanie tekstu od tego, co go otacza, warunkuje

·         orientacja ergocentryczna (a pozytywistyczna była egzocentryczna)

Zmiana paradygmatu nauki

Zygmunt Łepmicki – pojęcie poetyki czystej – nawiązanie do Husserla (do „logiki czystej”)

·         niezależnie od przypadkowych aktów tworzenia

·         bez odniesień do tego, co poza tekstem

·         „czysty wytwór”

Idea struktury i funkcji (w opozycji do genezy) – rozwijana przez szkołę formalno-
-strukturalną

·         Roman Jakobson – formalista-strukturalista

1916 – Moskiewskie Koło Lingwistyczne

·         Roman Jakobson

·         Nikołaj Trubiecki

·         Osip Brik

1917 – w Petersburgu zał. OPOJAZ (Towarzystwo Badań nad Językiem Poetyckim)

Przedstawiciele:

·         Borys Eichenbaum

·         Wiktor Szkłowski

·         Borys Tomaszewski

·         Jurij Tynianow

Wg formalistów: tradycyjna XIX-wieczna nauka nie jest w stanie opisać literatury, jej poetyki, nie jest przygotowana do odbioru tej nowej literatury

·         Szkłowski: „Przeżycie artystyczne to przeżycie formy”.

Koncepcja: dzieło literackie jako suma chwytów

·         chwyt – środek, który przekształca wypowiedź językową w dzieło sztuki

·         unaukowienie wiedzy o literaturze – postulat stosowania metod językoznawczych

·         Wiktor Szkłowski: chwyty jako operacje artystyczne zwiększające trudność i wydłużające czas percepcji

·         efektem działania chwytów ma być dezautomatyzacja nawyków odbiorcy

-          poetyka futurystów – doskonały materiał badawczy

1. 1. 1. 1. 1. udowadnianie, że znaczenie słowa tkwi w jego formie
            2. akcent na „filologię ucha”
            3. język nauki o literaturze staje się językiem specjalistycznym

* postulat „czystego opisu dzieła
                  literackiego”

4. 4. 4. 4. 4. próba udoskonalenia metod à FORSOC (formalno-socjologiczny)

* analiza tekstów, m.in. Lenina

                                                                                                  - Eichenbaum zestawia styl Lenina

                                                                                                    z wypowiedziami futurystów

Formalizm uważany przez ogół za pogląd ludzi zagubionych, oderwanych
od rzeczywistości

Ok. 1930 – instytucjonalne zakazanie formalizmu

Dwudziestolecie międzywojenne – awersja w Polsce do tego, co rosyjskie, słaba znajomość języka rosyjskiego w środowisku polskiej inteligencji

Formalizm rosyjski dotarł do Polski późno. W 1935 – polski przekład Teorii literatury Tomaszewskiego (gdy szkoła formalna w Rosji w zasadzie już nie istnieje).

Wilno, Warszawa, Poznań – na uniwersytetach pojawiają się idee

1949 – Maria Renata Mayenowa wydała Poetykę opisową opartą na Teorii literatury Tomaszewskiego i założeniach formalistów

Stefania Skwarczyńska, Wstęp do nauki o literaturze à formalizm ma charakter zdecydowanie wsteczny

Po wojnie – niechęć do tych teorii

1971 – Rosyjska szkoła stylistyki, oprac. Mayenowa, Saloni

1978 – Tynianow, Fakt literacki, w polskim przekładzie

Strukturalizm

·         dzieło literackie – głównie wypowiedź językowa

·         sformalizowanie języka nauki o literaturze

1916-1948 – praska szkoła strukturalna

Przedstawiciele:

·         Roman Jakobson

·         Bohuslav Havranek

·         Piotr Bogatyniow

·         Jan Mukařovský

·         Jan Rypka

Materiał badawczy – poeci tego samego pokolenia (czeski poetyzm i surrealizm)

Modernizm jako opozycja do postmodernizmu, nie jako wstępna faza Młodej Polski itp.

Poststrukturalizm – faza literatury postmodernistycznej

modernizm à strukturalizm

postmodernizm à poststrukturalizm

1929 – zjazd slawistów, Praga

·         zbiorowe tezy Praskiego Koła

·         podstawowa kategoria – struktura jako zorganizowana całość jej składników wzajemnie na siebie wpływających

-          Mukařovský: struktura to całość, której charakter jest zdeterminowany przez części i relacje i która z drugiej strony określa stosunki i charakter swoich elementów;
nie równa się sumie składników! Siła i słabość pozytywizmu to „naiwny realizm”; to, co dostępne zmysłom, uważał za pierwszy i jedyny przedmiot badań

-          struktura to nie wartość empiryczna, nie jest sprawdzana naocznie, nie można jej zobaczyć

...