Ryszard Nycz, Tekstowy świat. Poststrukturalizm a wiedza o literaturze, Warszawa 1995.

Opracowanie

DEKONSTRUKCJONIZM W LITERATURZE

1.     Szkoła dekonstrukcji

Dekonstrukcjonizm – literaturoznawcza orientacja ukształtowana przez badaczy amerykańskich zainspirowanych twórczością J. Derridy, któremu w głównej mierze zawdzięczają oni filozoficzne oraz operacyjno-analityczne podstawy swej refleksji krytycznej.

Przez entuzjastów traktowany nawet jako szkołą tajemnej wiedzy o uniwersalnej mocy wyjaśniania lub jako niepowtarzalna okazja włączenia własnego krytycznego dyskursu w „wolną grę” sygnifikacji, wyzwoloną z naukowych rygorów ścisłości
i racjonalności.

Przez przeciwników uważany za rodzaj mafijnego stowarzyszenia badaczy dążących do opanowania dyscypliny albo również umysłów mniej krytycznych słuchaczy
czy też za wyraz nieszkodliwego „derridadaizmu”.

·         sekciarsko-ludyczna atmosfera

Trzy fazy – okresy konstytuującego rozwoju, instytucjonalizacji i krytycznych przekształceń:

              I – inauguracja ruchu

o       1966 – referat Struktura, znak i gra w dyskursie nauk humanistycznych wygłoszony przez Derridę

o       1979 – antologia Dekonstruction and Criticism – teksty de Mana, Millera, Hartmana, Blooma, Derridy

o       1979 – Paul de Man, Allegories of Reaching

o       obszerna antologia poststrukturalistycznych prac Textual Strategies

o       praca zbiorowa Martin Heidegger and the Question of Literature – konfrontacja Derridańskiego dekonstrukcjonizmu z Heideggerowskim projektem destrukcyjnej poetyki

II – analityczna kodyfikacja oraz poważna krytyka

o       książki metakrytyczne

§         1980 – prace Belsey I Lentricchii

§         1981, 1982 – prace Cullera

§         1982, 1983 – prace Norrisa

§         1983 – praca Leitcha

§         1984 – praca Goodhearta

o       prace Barbary Janson, Josepha Riddela, Jeffreya Mehlmana, Shoshany Felman, Rodolphe’a Gasché

III – dążenie do rozszerzenia operacyjnego zasięgu oddziaływania
                dekonstrukcjonizmu na nie spenetrowanych dotąd terenach
                wiedzy o literaturze; eksterioryzacja metod na obszary innych
                dyscyplin; konfrontacja głównych założeń z koncepcjami
                współczesnych teorii nauki, estetyki i teorii sztuki

§         czasopisma: „New Literary History”, „Critical Inguiry”, „Modern Language Notes”, „Diacritics”, “Glyph”, “Yale French Studies”, “Boundary”, “Sub-Stance”, “The Georgia Review”

§         śmierć P. de Mana I Eugenia Donato

Dzieje dekonstrukcjonizmu świadczą o praktycznej instytucjonalizacji ruchu
w ramach literaturoznawstwa.

Krytyka:

·         spowodowała nowe ujęcie wielu podstawowych zagadnień;

·         wniosła inspirujące idee do typologii form i koncepcji formacji dyskursywnych;

·         postawiła w nowy sposób kwestie podmiotowości i autobiograficzności;

·         sproblematyzowała złożone relacje między literaturą a krytyką;

·         zwróciła uwagę badaczy na konieczność krytycznej analizy procesów legitymizacji stosowanych metod i teorii, ich niestematyzowanych
i nieuświadamianych założeń, które w istotnej mierze warunkują, a czasem wyraźnie determinują, kształt i znamiona przedmiotu poznania.

Dekonstrukcjonizm można traktować jako eksperymentalną zmianę punktów widzenia, świadomie ekstrawagancki, wyrafinowany retorycznie, patetyczny
w tonacji i skrajny we wnioskach sposób mówienia o kluczowych problemach badań literackich.

2.     Krytyka języka filozoficznego

·         „Filozofia jest rodzajem pisarstwa” (Richard Rorty).

·         Filozofowie piszą, lecz nie są skłonni uznać, by mogło to w decydującej mierze warunkować zakres i charakter ich działalności (Derrida).

·         Dekonstrukcjoniści pokazują wzajemne związanie i zmienną hierarchię między filozofią a literaturą.

·         Profesjonalny dyskurs filozofa cechuje przeświadczenie o neutralności medium i wiara w bezpośrednie odniesienie do tego, co jest poza wszystkimi reprezentacjami, naturalna dykcja literata zdaje się polegać na uznaniu poetyckiej „mowy innej” jako afilozoficznej i aintelektualnej.

·         Wg Derridy myśl w zachodniej tradycji filozoficznej jest skonstruowana zawsze w terminach opozycji:

o       bycia – nicości

o       istoty – zjawiska

o       wewnątrz – zewnątrz

o       rzeczywistości – przedstawienia

o       rzeczy – znaku

o       dobra – zła

o       prawdy – fałszu

o       ducha – materii

o       duszy – ciała

o       życia – śmierci

o       natury – kultury

o       świadomości – nieświadomości

o       bezpośredniego – zmediatyzowanego

o       tożsamości – różnicy

o       mowy – pisma

o       znaczonego – znaczącego

itd.

              charakter prymarny,                            charakter wtórny,

                            dodatni                                              negatywny

·         Wg Derridy powszechnie przyjęty model komunikacji ma charakter fonocentryczny – uprzywilejowujący głos kosztem pisma.

o       Fonocentryczna opcja daje podstawę nastawieniu logocentrycznemu, polegającemu na wierze w samoobecność znaczenia, na uznaniu prymatu i uprzywilejowanego statusu rozumu, który zdaje się obywać bez pomocy języka w dociekaniu fundamentalnej prawdy.

3.     Derridańska filozofia języka

Poglądy Derridy zawsze wyprowadzane były w toku destrukcyjnej analizy dominujących stanowisk.

·         główny element jego stanowiska: o języku jako o systemie różnic,
o niezdeterminowaniu znaczenia, o nieuniknienie figuralnym charakterze języka – zawarte są w krytycznych rozstrząsaniach tekstów de Saussure’a, Austina i nawiązaniach do myśli Hegla, Heideggera i Nietzschego

F. de Saussure:

·         język to system znaków

·         znaki są arbitralne i diakrytyczne

·         w języku istnieją tylko różnice bez składników pozytywnych

·         pismo – zewnętrzne uzupełnienie

Derrida – jeśli nawet pismo jest określane tylko przez cechy tradycyjnie
mu przypisywane, to mowę można uznać za pewną formę pisania.

Argumentacja Derridy zmierza do:

·         ujawnienia sprzeczności między radykalnymi implikacjami koncepcji języka jako systemu różnic a równoczesną afirmacją „logocentryzmu” w koncepcji znaku

·         ukazania szczególnej logiki rządzącej nierozstrzygalną grą między tymi ujęciami na przykładzie opozycji mowa ↔ pismo

·         pewnego rodzaju rozwiązania czy stematyzowania tych sprzeczności
dzięki powtarzaniu na poziomie metateoretycznym owego tryby postępowania, który ma prowadzić do gramatologii jako nauki o piśmie i tekstualności
w ich najogólniejszych znaczeniach

Austin, How to Do Things with Words

·         wykorzystanie do wyjaśnienia kwestii znaczenia wypowiedzi przez analizę systemu aktów mowy

Argumentacja Derridy zmierza do wykazania, że:

·         jeśli warunkiem znaczenia jest spełnienie konwencjonalnej, powtarzalnej procedury, to „imitacyjność” nie jest zjawiskiem pochodnym w stosunku
do „oryginalnej” wypowiedzi, lecz odwrotnie – stanowi jej warunek możliwy

o       iterabilność – generalny warunek inteligibilności

·         skoro znaczenia i illokucyjna moc wypowiedzi zależy w istotnej mierze
od kontekstu i jego rozpoznania, to teoria aktów mowy powinna być zdolna
do przewidzenia i specyfikacji każdej ewentualnej cechy kontekstu,
która mogłaby wpłynąć na powodzenie danej wypowiedzi

Propozycja ujęcia znaczenia jako „nieskończonej implikacji”, rozumianej jako proces dyseminacji.

...