Bożena Wojtasik poradnictwo.doc

Bożena Wojtasik

Podstawy poradnictwa
kariery

Podręcznik dla nauczycieli

Warszawa 2011

Rozdział II Poradnictwo kariery dla młodzieży w resorcie oświaty

2.2. Modyfikacje konstruowania kariery przez młodzież w „świecie ryzyka”

Świat przestał być stabilny, przewidywalny i jednoznaczny. Nieprzejrzystość świata, niepewność, nietrwałość, powszechna deregulacja mogły być postrzegane w latach osiemdziesiątych jako osobliwości kultury zachodniej, ale obecnie dotyczą również sytuacji w Polsce.

Żyjemy w okresie późnej nowoczesności, którą charakteryzuje nieprzejrzystość, płynność i niepewność sytuacji społecznych, w jakich ludziom przychodzi działać. Kwestionowane jest istnienie „obiektywnego” porządku rzeczywistości[1]. Wiara w utworzenie całościowego obrazu rzeczywistości okazała się złudzeniem, następuje odkrywanie jedynie prawd cząstkowych, które określają tylko niewielki wycinek rzeczywistości.

Pojawiły się nowe formy ryzyka, zdaniem U. Becka żyjemy w „społeczeństwie ryzyka”. Wyprodukowane ryzyko jest ceną postępu cywilizacyjnego i technicznego. „Profil ryzyka” zmienia się, następuje jego uniwersalizacja, intensyfikacja, zwiększenie percepcji i świadomości zagrożeń[2]. Pojawiają się jednak nowe formy zaufania, które są niezbędne do tego, aby mieć poczucie bezpieczeństwa i ciągłości życia codziennego. Następuje postęp globalizacji, uniformizacja, demokratyzacja, homogenizacja kultury[3].

W świecie ponowoczesnym występuje jednocześnie pluralizm, wielość języków, form, sposobów myślenia, pochwała różnorodności, marginalności, gry, eklektyzmu. Dominującymi cechami kultury są tymczasowość i prowizoryczność, relatywizm[4].

Zmiany te mają duże znaczenie w konstruowaniu tożsamości młodego pokolenia. Z. Melosik zwraca uwagę na duże znaczenie kultury popularnej w kształtowaniu tożsamości młodzieży i jej stylu życia. Kultura konsumpcji, kultura instant, konieczność życia w „natychmiastowości”, koniec ideałów – triumf codzienności, poczucie mocy i rekonstrukcja wolności, kultura upozorowania, życie w nowej rzeczywistości, która kreowana jest przez mass media, powoduje inflację znaczeń. W świecie tym występuje także kult sukcesu i amerykanizacja życia[5].

Jak w tym niejednoznacznym i nieprzewidywalnym świecie funkcjonuje młodzież? Trzeba zdawać sobie sprawę z tego, iż światy społeczne młodzieży są niejednorodne. Nie jest to jednolita grupa. Zdaniem B. Fatygi występuje duże zróżnicowanie współczesnych środowisk młodzieżowych. Dotyczą one usytuowania przestrzennego (np. wieś - miasto, regiony, poszczególne miejscowości), statusu socjoekonomicznego rodziny, pochodzenia, zróżnicowania ze względu na dostęp do oświaty, socjokulturowego zróżnicowania wedle płci i wieku, wpływu kultury popularnej, uczestnictwa w kulturze ludycznej, przemian obyczajowych i mentalnych[6].

Następuje także narastanie dystansu międzygeneracyjnego w relacjach młodzieży i dorosłych. Trzeba zauważyć, że dorośli żyli w realnym socjalizmie a tożsamość nastolatków została ukształtowana przez demokrację i gospodarkę rynkową. Młodzież ma też dostęp do nowych technologii i kultury popularnej. Ze względu na postępujące zróżnicowanie młodych ludzi, dorośli mają i będą mieć problemy z komunikacją w relacjach międzygeneracyjnych[7].

Młodzież jest zanurzona w zupełnie innej rzeczywistości. Jakie zatem mogą być jej problemy zawodowe?

Problemy są częścią ludzkiej egzystencji. Najczęściej utożsamia się je z poważnymi zagadnieniami, z zadaniami wymagającymi rozwiązania czy kwestiami do rozstrzygnięcia. Problemy ludzkie mają różny wymiar, to co dla jednego nim jest, dla innego nim nie będzie. Przypisuje się im rozmaite znaczenia: są problemy błahe i poważne, takie, które można rozwiązać w ciągu kilku minut i takie, które pozostają nierozwiązane przez całe życie[8].

Realia świata współczesnego, niepewność jutra, nieprzejrzystość, nietrwałość, powszechna deregulacja powodują, że zwiększone ryzyko towarzyszy też podejmowaniu wielu decyzji. W nowych warunkach przyszłość każdej jednostki jest znacznie słabiej określana aniżeli w społeczeństwach tradycyjnych. A zatem wszelkiego rodzaju decyzje, np. wybór rodzaju wykształcenia i kariery zawodowej są ryzykowne, bo w warunkach szybkich zmian w gospodarce trudno jest cokolwiek przewidzieć i zaplanować. Jednostka musi sama oceniać prawdopodobieństwo czy w obliczu niepewności planowany wybór będzie adekwatny i bezpieczny. Kolejne źródło niepewności to nieprzewidywalne i niepożądane efekty podejmowanych działań[9].

W szczególnie trudnej sytuacji jest młodzież w wieku od 12. do 19. rż., która wielokrotnie musi dokonywać wyborów edukacyjno-zawodowych, nie będąc do nich przygotowana. A przecież decyzje te mogą stanowić o ich przyszłym życiu, karierze zawodowej, zmianie wzorów biografii.

Jakie problemy z wyborem drogi edukacyjno-zawodowej mogą mieć współczesne nastolatki i jak w tych trudnych wyborach może im pomóc doradca?

2.2.1.Trzy progi edukacyjne – wielość wyborów

Podejmowanie decyzji zawodowych przed okresem przełomu było znacznie mniej złożone niż obecnie. Świat był bardziej uporządkowany, jednoznaczny, przewidywalny. Droga zawodowa biegła najczęściej wg utartego wzorca, a wyuczony zawód wykonywano przez całe życie, często w jednym miejscu pracy. Młodzież mogła podejmować wstępne i ostateczne decyzje zawodowe Przyszłość była bardziej przewidywalna, zatem można było stawiać długoterminowe cele i mieć realną wizję drogi zawodowej.

Obecnie edukacja trwa przez całe życie, zatem trzeba dokonywać rozmaitych wyborów w różnych fazach życia. Wybory edukacyjne nastolatków są bardziej złożone, można mówić o trzech progach edukacyjnych, gdzie trzeba dokonać wyborów szkół: gimnazjalnych, ponadgimnazjalnych i wyższych. Na skutek przeprowadzonej reformy oświatowej młodzież została poddana wielokrotnym sprawdzianom i egzaminom. Może swoje wybory modyfikować (wcześniej było to prawie niemożliwe), ma także więcej wariantów, np.: szkoły prywatne, państwowe, społeczne, autorskie, profilowane z językiem wykładowym angielskim z maturą międzynarodową itp.

Poniżej przedstawiłam trzy progi edukacyjne, gdzie współczesne nastolatki muszą podejmować trudne wybory.

Trzy progi edukacyjne, wybory edukacyjne nastolatków

I próg edukacyjny, młodzież kończy szkołę podstawową (VI kl., wiek 13 lat)

·         sprawdzian kompetencji

·         wybór gimnazjum

II próg edukacyjny, młodzież kończy gimnazjum (III kl., wiek 16 lat)

·           egzamin gimnazjalny

·           wybór szkoły ponadgimnazjalnej, innych ścieżek edukacyjnych

III próg edukacyjny, młodzież kończy szkołę ponadgimnazjalną (III/IV kl., wiek 19 lat)

·         nowy egzamin maturalny, zawodowy

·         wybór kierunku studiów, szkół policealnych, innych ścieżek edukacyjnych

Mimo dużych możliwości wyborów istnieją też niebezpieczeństwa, dostrzegane przez nastolatki. M. Piorunek przedstawia na podstawie badań określone przez młodzież potencjalne przeszkody w realizacji projektów edukacyjnych: problem z przekroczeniem progu na skutek niskich rezultatów edukacyjnych, zbyt wysoki poziom nauki na kolejnym szczeblu kształcenia, sytuacja finansowa, rodzinna, zdrowotna. Interesujące jest, że przeszkód nie widzi aż 22% uczniów zasadniczych szkół zawodowych i tylko 4% młodzieży uczęszczającej do LO[10].

Młodzież jest jednak świadoma, że mimo rozmaitych problemów, większe szanse na nowym rynku pracy mają osoby wykształcone. W związku z nadmierną podażą wykształcenia i zmniejszeniem się liczby miejsc pracy dochodzi jednak do paradoksalnej dewaluacji i rewaluacji dyplomów[11].

2.2.2. Najczęściej spotykane problemy młodzieży związane z karierą

Problemy życiowe człowieka można podzielić za M. Straś-Romanowską na instrumentalne i egzystencjalne. Pierwsze z nich mają charakter racjonalno-praktyczny i wymagają pomocy, która polega na podejmowaniu konkretnych działań. Jej celem jest podnoszenie skuteczności, sprawności i osiąganie wymiernych korzyści (Jak działać? Co robić?). Natomiast problemy egzystencjalne stawiają przed człowiekiem pytania o rozumienie, odczuwanie i doszukiwanie się sensu zjawisk własnego życia (Kim być? Po co żyć?)[12].

Problemy życiowe można rozumieć jako wyznaczniki, które regulują stosunek jednostki do otaczającej rzeczywistości. Problemy zawodowe łączą się z różnymi sferami egzystencji człowieka, m.in. z zabieganiem o środki do życia, z rozwojem zawodowym, z ogólnym zadowoleniem z życia[13].

Na różnych etapach rozwoju zawodowego mogą pojawić się specyficzne dla danej grupy wiekowej problemy zawodowe. Młodzież między 15. a 24. rż. (wg D. Supera znajduje się w okresie „poszukiwania”) może przejawiać problemy zawodowe związane m.in. z:

·         poznawaniem siebie,

·         wyborem dróg kształcenia,

·         wyborem zawodu,

·         podnoszeniem kwalifikacji,

·         szukaniem pracy,

·         bezrobociem,

·         wyborem partnera życiowego.

Gdyby zastanowić się nad pytaniem: jaka jest specyfika problemów zawodowych współczesnej młodzieży, czym różnią się one od tych występujących przed okresem transformacji ustrojowej, można dojść do wniosku, że podobne problemy występowały również wcześniej, ale miały inny zakres i były inaczej rozumiane.

Problemy młodzieży związane z poznawaniem siebie występowały zawsze i nadal będą. Młodzi ludzie nie znają swoich predyspozycji zawodowych, mocnych i słabych stron swojego charakteru, zainteresowań, zdolności czy przeciwwskazań zdrowotnych do wyboru zawodu.

Inny wymiar mają jednak problemy zawodowe związane z wyborem dróg kształcenia. Drogi edukacyjne jednostek nie były kiedyś tak zindywidualizowane jak obecnie. Teraz jest znacznie więcej zawodów, ale także szkół o różnych poziomach, profilach, z klasami autorskimi, mnóstwo kursów, szkoleń. Wprowadzenie w szkołach wyższych tzw. punktów kredytowych powoduje, że każdy student będzie mógł wybierać spośród wielu przedmiotów te, które go interesują i określać indywidualną drogę kariery zawodowej. Także okres pracy zawodowej stwarza możliwości podążania jedną z wielu różnych ścieżek edukacyjnych. Zmienność rynku pracy, szczególnie wzrost bezrobocia, może stwarzać zagrożenie lub być wyzwaniem w poszukiwaniu zupełnie nowych ścieżek edukacyjnych.

Zmiana dotyczy także postrzegania problemów związanych z wyborem zawodu.

Jak pisałam wcześniej, termin wybór zawodu jest obecnie wypierany przez terminy: kariera, kariera życiowa. Nie oznacza awansu zawodowego, zdobywania coraz wyższych pozycji zawodowych (za wszelką cenę), ale oznacza życie zawodowe, przebieg pracy zawodowej. Wybór zawodu jest już zatem inaczej rozumiany, jako długofalowy proces – kariera (droga) zawodowa.

Duże zmiany dotyczą także problemów zawodowych związanych z podnoszeniem kwalifikacji. Z jednej strony można zauważyć, że zdobyte kwalifikacje w społeczeństwie zmian szybko się dezaktualizują a z drugiej zaś, jak zauważa U. Beck, istnieje niebezpieczeństwo „przeedukowania” społeczeństwa oraz inflacji dyplomów[14].

Po roku 1989 wystąpiły znaczące problemy zawodowe związane z poszukiwaniem pracy oraz z pozostawaniem w sytuacji bezrobocia.

Bezrobocie zaczyna być zjawiskiem masowym, charakterystycznym dla określonej fazy życia, jednocześnie odsetek osób trwale pozostających bez pracy stale wzrasta. Właściwie to ani kwalifikacje, ani przynależność do żadnej grupy zawodowej nie gwarantują ochrony przed bezrobociem.

W poradnictwie oddzielano niegdyś sferę zawodową i pozazawodową. Teraz problemy związane z wyborem partnera życiowego są ważnymi kwestiami związanymi ściśle z życiem zawodowym. Model współczesnego rynku zakłada społeczeństwo bez rodzin i bez małżeństw. Podmiotem na nim jest samotna jednostka „nieskrępowana” związkiem małżeńskim, rodzinnym czy posiadaniem dzieci. Wymagania rynku pracy nie uwzględniają wymogów rodziny, małżeństwa, rodzicielstwa, partnerstwa, itp.

Pojawiają się także nowe lub rzadko wcześniej występujące problemy zawodowe, np. szukanie praktyk studenckich, stażów (również zagranicznych), wolontariatu[15].

Przedstawione wyżej problemy zawodowe można rozpatrywać w kategorii problemów instrumentalnych lub egzystencjalnych. Pytania, jakie zostaną postawione przez młodzież, mogą umiejscowić w grupie problemów instrumentalnych, np.:

·         Jak poznać siebie, swoje predyspozycje zawodowe?

·         Jakie kwalifikacje zdobywać?

·         Jak planować karierę zawodową?

·         Jak szukać pracy?

·         Jak osiągnąć awans zawodowy?

lub problemów egzystencjalnych, np.

·         Kim jestem? Dokąd zmierzam?

·         Co chcę robić w życiu?

·         Jakie cele życiowe sobie stawiam?

·         Co jest dla mnie ważne w życiu?

·         Po co się uczyć i zdobywać kwalifikacje?[16]

Stawiając pytania typu: „jak działać”, młodzież oczekuje od doradcy konkretnych wskazówek a niekiedy nawet instrukcji. Problemy instrumentalne nie sprawiają dobrze przygotowanemu merytorycznie doradcy zbyt dużych trudności. Najczęściej ma on do dyspozycji rozmaite testy, sprawdziany wiedzy, dysponuje programami komputerowymi, scenariuszami warsztatów wyboru drogi zawodowej itp. i może udzielić kompetentnej, szybkiej pomocy.

Natomiast bardzo trudno zająć się doradcy problemami egzystencjalnymi młodego pokolenia. Problemy takie: „jak żyć”, wymagają długofalowej pracy, zrozumienia i zaakceptowania młodzieży, przeprowadzenia z nią wielu rozmów (także terapeutycznych).

Badania A. Czerkawskiej wykazały, że młodzież wymieniając problemy zawodowe, przedstawiała przede wszystkim te instrumentalne, ale zwracała uwagę także na te natury egzystencjalnej. Wśród tej ostatniej grupy wskazywała na utratę poczucia sensu pracy i życia, stale utrzymującą się niepewność jutra, niezrozumienie i zagubienie we współczesnej rzeczywistości, narastającą frustrację, ogólny brak satysfakcji z życia, narażanie własnej hierarchii wartości, rezygnację z szukania pracy, wycofanie się, osamotnienie. Oprócz dostrzeżenia problemów zawodowych głębszej natury, badana młodzież uważała za ważne połączenie ich z problemami pozostałych sfer życia – dbałością o zdrowie psychofizyczne i zadowolenie z życia rodzinnego i towarzyskiego[17]. Doradca zatem ma również problemy zawodowe, nieco innej natury, związane z trudnościami udzieleniu pomocy młodzieży w tym zmieniającym się świecie.

Innym problemem, który zgłasza młodzież, jest trudność w zdawaniu egzaminów.

Wielu młodych ludzi nie wie, jak zdawać egzaminy[18]. Są osoby, które reagują na sytuację stresową zwiększonym działaniem, szybszym myśleniem i one właśnie najlepiej zdają egzaminy. Inni wszystko zapominają, są otępiali. Trzecia grupa to osoby, które uciekają i nie przystępują do egzaminu. Te dwa ostatnie sposoby reagowania na sytuację egzaminacyjną związane są najczęściej z brakiem wiary we własne siły, zaniżoną samooceną czy też zbyt wysoką motywacją do działania. Zachowanie takie tłumaczy prawo ...