perspektywy.doc

Katarzyna Mizera

Doktorantka

UNIWERSYTET OPOLSKI

PERSPEKTYWY DLA CSR W POLSCE

Społeczna odpowiedzialność biznesu to koncepcja, w której istnieje obowiązek wyboru przez kierownictwo takich decyzji i działań, jakie przyczyniają się zarówno do dbałości o interes własny (pomnażanie zysku przedsiębiorstwa), jak i do ochrony oraz pomnażania dobrobytu społecznego[1]. Syntetycznie można ująć odpowiedzialny biznes jako taki, „który: realizuje cele firmy (powiększenie wartości firmy, dostarczanie produktów i usług odpowiedniej jakości), czyniąc to w długim horyzoncie czasowym (harmonijna trwałość), co jest zapewniane przez należyte kształtowanie relacji z głównymi interesariuszami (akcjonariuszami, pracownikami, menedżerami, klientami, dostawcami, społecznością lokalną, środowiskiem naturalnym itd.), w toku postępowania zgodnego z prawem i społecznie przyjętymi normami etycznymi (przez wszystkich interesariuszy)”[2].

Świadomość i społeczne wymagania względem przedsiębiorstw z każdym rokiem wzrastają. Wyniki większości badań zrealizowanych w Polsce i na świecie wskazują na pozytywne postawy wobec CSR. Korzyści, jakie wynikają z właściwie realizowanej strategii społecznej odpowiedzialności przekładają się na efekty ekonomiczne i budowanie przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstwa. A jednak perspektywy dla społecznej odpowiedzialności biznesu w Polsce nie są zbyt optymistyczne.

Od ponad trzydziestu lat w świadomości opinii publicznej mieszkańców Europy, Stanów Zjednoczonych i innych krajów wysoko rozwiniętych, narasta wiedza o potężnej dewastacji środowiska naturalnego, do której przyczyniają się wielkie koncerny. W Polsce, jak pisze M. Żemigała, „w przyszłości utrzyma się silny kontrast między ochroną środowiska, a rozwojem gospodarczym. Trudno będzie pogodzić wychodzenie z kryzysu z poszanowaniem przyrody”[3]. Społeczeństwo może jednak przyjąć koncepcję ukierunkowaną na ochronę zasobów narodowych i stworzenie ładu ekonomicznego, który zdoła powiązać prawa natury, kultury i rozwoju gospodarki.

Unijna polityka integracji opiera się na traktatowych zasadach spójności społecznej, gospodarczej i terytorialnej, które stanowią, że z procesem jednoczenia Europy i rozwojem konieczne jest zmniejszanie rozmaitych różnic i dysproporcji społeczno-gospodarczych. W ramach strategii unijnej polityki spójności i Narodowego Planu Rozwoju na lata 2007-2013 w Polsce mają być realizowane zadania Strategii Lizbońskiej na rzecz zrównoważonego rozwoju[4], co oznacza m.in. uwzględnianie w stopniu większym niż dotychczas zarówno wymiaru ekologicznego, jak i społecznego skutków działalności gospodarczej.

W Polsce odpowiedzialny biznes pojawił się w szczególnych okolicznościach – w klimacie niedokończonych reform rynkowych i intensywnej integracji z Unią Europejską. Z czasów PRL-u pozostał jeszcze pejoratywny oddźwięk słowa „biznes” i negatywny stosunek oraz brak zaufania do prywatnej przedsiębiorczości. Kryzys ładu prawnego w Polsce negatywnie wpływa na warunki, w których działają przedsiębiorstwa – niestabilność przepisów prawa i specyficzne podejście urzędników powodują chaos, poczucie zagrożenia i trudności w planowaniu. Z drugiej strony prowokują do wykorzystywania luk w prawie czy omijania przepisów aby poprawić sytuację firmy lub aby po prostu przetrwać na rynku. A. Lewicka-Strzałecka pisze, że „uzasadnione wydaje się przypuszczenie, iż zachodzi zależność między poziomem korupcji w danym kraju a społeczną odpowiedzialnością biznesu w tym kraju. Wysoki poziom korupcji powoduje, że menedżerowie i przedsiębiorcy nie są skłonni, by kształtować dobre, długofalowe relacje z poszczególnymi interesariuszami, ponieważ pozycja ich firm w niewielkim stopniu zależy od klientów, pracowników, dostawców, lokalnej społeczności”[5]. Specyficzne dla Polski jest też zjawisko negatywnego odbioru deklarowanych celów i praktyk społecznych, które w oczach opinii publicznej nie muszą stanowić gwarancji odpowiedzialności przedsiębiorstwa sensu largo. „Kryjące się za fasadą CSR nieetyczne, a nawet kryminalne praktyki wpływają destrukcyjnie na promocję tej idei”[6]. Polskie realia społeczno-gospodarcze nie są tak przyjazne i motywujące do realizacji działań CSR, jak realia państw zachodnich. Obserwuje się na gruncie polskim typowe cechy budującego się społeczeństwa obywatelskiego, np. „duży deficyt zaufania pomiędzy interesariuszami czy brak partnerstwa między państwem, biznesem a organizacjami pozarządowymi”[7]. Niedocenianie wagi CSR wynika z faktu, iż nieetyczne zachowania przedstawicieli biznesu (jak również np. polityków, księży, czy innych tzw. osób publicznych), nie wywołują w Polsce większych ujemnych konsekwencji. Brak zdecydowanego potępienia takich zachowań jest powodem przyznawania kwestii odpowiedzialności w biznesie wciąż jeszcze niskiej wagi. Niezrozumienie jego istoty i „lekceważący stosunek wielu firm do tego problemu powoduje, że etyczny wymiar działalności wciąż jeszcze traktowany jest bardziej jako element usprawniający proces kreowania wizerunku firmy niż źródło przewagi konkurencyjnej”[8].

J. Filek analizując małe zainteresowanie CSR w Polsce, wymienia cztery tego przyczyny: metodologiczne, teoretyczne, praktyczne i przyczyny mające charakter narodowych uwarunkowań[9]. Przyczyny metodologiczne powodują występowanie szeregu niejasności, mnogość definicji i, co za tym idzie, trudność wdrażania i standaryzowania koncepcji CSR. Przyczyny teoretyczne, zdaniem autorki, czynią z realizacji CSR w praktyce wypadkową społecznych oczekiwań, sytuacji finansowej i kulturowej firmy oraz sytuacji społeczno-ekonomicznej kraju i moralnej świadomości społeczeństwa. Stąd praktyczne realizacje tej koncepcji będą różne w zależności od kultury, sytuacji społeczno-ekonomicznej i moralnej świadomości danego społeczeństwa. Kontekst teoretyczny wskazuje również na problem edukacji ekonomicznej w Polsce – po wieloletniej nauce ekonomii socjalizmu, często teraz, dla odmiany, naucza się przestarzałej, nie uwzględniającej jeszcze społecznego aspektu biznesu wersji ekonomii wolnego rynku. Istotnymi przyczynami trudności we wdrażaniu CSR są także: praktyczna dominacja kryterium skutecznościowego w ocenie działalności gospodarczej, powszechna trudność we wprowadzaniu zasad etycznych do działań praktycznych i znacząca rozbieżność pomiędzy poziomem społecznym a poziomem ekonomicznym społeczeństwa polskiego.

Wśród przyczyn mających źródło w specyfice społeczeństwa polskiego można zidentyfikować także uwarunkowania historyczno-mentalne. Historia Polski nie sprzyjała kształtowaniu w Polakach pro-społecznego sposobu myślenia i wartości dobra ogółu. Polskie społeczeństwo charakteryzuje buntowniczość (walka o wolność i niepodległość), myślenie indywidualistyczne (strajki pracownicze, bezkompromisowe żądania płacowe niektórych grup zawodowych), przeciwstawianie się władzy, nieprzestrzeganie prawa i powszechne przyzwolenie na jego omijanie czy łamanie (brak reakcji na takie praktyki, powszechność ich występowania wśród wielu struktur społecznych i zawodowych, swoiste „zrozumienie” czy usprawiedliwianie takich praktyk). Istotnym czynnikiem w tej grupie jest także duży rozdźwięk pomiędzy poziomem rozwoju gospodarczego a poziomem rozwoju społecznego (bezrobocie, bezdomność, dysproporcje między ludźmi powodują w pewnych grupach społecznych poczucie pogorszenia się sytuacji społecznej kraju, które może zmierzać do zbyt wygórowanych, niemożliwych do spełnienia żądań wobec odpowiedzialnych przedsiębiorstw). Znaczącym powodem jest także mnogość negatywnych stereotypów związanych z prowadzeniem biznesu, np. „biznes to dżungla”, „pierwszy milion trzeba ukraść”, „wszyscy kradną”. Determinantami wynikającym ze specyfiki polskiego społeczeństwa są także uwarunkowania materialno-organizacyjne. Sytuacja ekonomiczna polskich firm jest przyczyną słabszej niż w innych krajach implementacji strategii CSR. Zatrudnienie specjalisty ds. CSR, opracowanie strategii w oparciu o analizę interesariuszy, wprowadzenie kodeksu, drukowanie raportów, certyfikowanie itp. to niemałe koszty. Demotywujące jest też polskie prawo (przykład piekarza oddającego ubogim niesprzedany chleb, ukaranego przez fiskusa za nie odliczanie podatku VAT). Faktem jest niedostateczne zainteresowanie administracji państwowej propagowaniem czy wspieraniem wdrażania CSR do polskich firm. Od 61% do ponad 71% badanych przedsiębiorców (w zależności od wielkości firmy) stwierdza, że polityka rządu może zachęcić ich do większego zaangażowania w działalność prospołeczną[10]. J. Filek wskazuje tu także na słaby, w porównaniu do krajów rozwiniętych, ruch konsumencki w Polsce, a także słabość świata polityki, korupcję, bezrobocie oraz transformację gospodarczą wraz tendencją do odkładania problemów natury etycznej na później zgodnie z przysłowiem „nie czas żałować róż gdy płoną lasy”. Istotną przyczyną trudności we wdrażaniu CSR w Polsce jest także niewiedza. Badania prowadzone w Polsce wskazują na bardzo słabą bądź bardzo powierzchowną znajomość idei CSR. Niewiedza ta dotyczy: terminologii (CSR często mylona jest z public relations, filantropią lub sponsoringiem), aspektów ekonomicznych (kosztów i wyników jej wdrażania), merytorycznych (nieudolne próby wdrażania, nieznajomość rozwiązań, niedopasowanie strategii do specyfiki społeczeństwa), filozoficznych i historycznych (CSR stała się elementem najnowszej historii gospodarowania, nie można więc traktować jej jak przelotnej mody) i wreszcie etycznych (niewiedza etyczna jest zasadniczą przyczyną wszystkich poprzednich rodzajów niewiedzy). Ostatnim z uwarunkowań narodowych jest zanikające zaangażowanie społeczne. Według wyników badań z roku na rok zmniejsza się zaangażowanie społeczeństwa polskiego w problemy społeczne. Wiąże się to z bardzo niskim poziomem zaufania Polaków do siebie nawzajem – według badań z 2006 roku tylko 11,5% z nas (trzy razy mniej niż średnia europejska) ufa innym Polakom[11]. Niskim poziomem zaufania obdarzamy także instytucje publiczne, osoby piastujące wysokie stanowiska i przedsiębiorstwa[12].

              Badania przeprowadzone przez CBOS w 2008 roku dotyczące predyspozycji Polaków do pracy społecznej na rzecz swojej społeczności oraz dotyczące zaufania społecznego w latach 2002-2008 pokazują jednak tendencję wzrostową tych czynników. W 2008 roku już 26% Polaków uważało, że ogólnie rzecz biorąc większości ludzi można ufać[13]. Rośnie też odsetek osób wrażliwych i gotowych do niesienia pomocy innym ludziom - 65% badanych zadeklarowało, że zalicza się do takich osób. Również 65% badanych przez CBOS stwierdziło, że ludzie tacy jak oni działając wspólnie z innymi są w stanie rozwiązać niektóre problemy swojego środowiska lub pomóc osobom potrzebującym (dla porównania – w 2002 roku uważało tak tylko 50 osób). Zauważalna jest zależność tych deklaracji od czynników społeczno-demograficznych – im młodszy wiek, wyższe wykształcenie i lepsza sytuacja materialna, tym większe przekonanie o możliwości efektywnego współdziałania na rzecz rozwiązania problemów swojej społeczności. Pomimo lepszych deklaracji, badanie wykazało spadek odsetka osób dobrowolnie i bezpłatnie pracujących na rzecz swojego środowiska lub osób potrzebujących – w 2002 roku 58%, a w 2008 już tylko 47% osób realizowało takie działania[14]. Ankietowani Polacy oczekują także od firm wypracowania pewnych zasad etycznych, którymi kierowałyby się w swojej działalności –  w badaniu FKS 80% respondentów uważa, że firmy powinny wspólnie wypracowywać standardy postępowania korzystnego dla społeczeństwa[15]. W świetle rosnących wymagań społecznych i rosnącej świadomości konsumenckiej, spadek gotowości społeczeństwa do osobistego zaangażowania może wskazywać na wzrost wymagań co do realizowania tych działań w stosunku do państwa, organizacji pozarządowych i przedsiębiorstw.

Z drugiej strony środowiska naukowe i świat polskiego biznesu zauważają ciągły i znaczący wzrost zainteresowania CSR w Polsce. B. Rok stwierdza, że w 2006 roku „nagle wszyscy zaczęli mówić o odpowiedzialnym biznesie. (…) Partnerzy społeczni, konsumenci, małe polskie firmy, media, administracja rządowa i wiele innych środowisk zaczęło lepiej rozumieć wszystko to, co jest związane z różnymi przejawami odpowiedzialności i nieodpowiedzialności w biznesie”[16]. W kolejnym z corocznych raportów Forum Odpowiedzialnego Biznesu[17] ten sam autor pisze, że CSR „w szerokim rozumieniu jest zatem trendem, który nie przeminie jak różne pomniejsze mody biznesowe, lecz będzie dojrzewać, przekształcać się, dopasowywać do wyzwań, oczekiwań i możliwości”[18].

Czy w świetle wyżej opisanych barier istnieje potrzeba wdrażania i przestrzegania tej koncepcji w biznesie? Aktualna sytuacja społeczno-gospodarcza, stan zasobów naturalnych i środowiska przyrodniczego, poziom konsumpcji, dysproporcje w poziomie życia ludzi w różnych regionach świata, perspektywy rozwoju gospodarczego, zagrożenia wynikające z postępu technicznego i wiele innych zjawisk naszych czasów dowodzi temu, iż odpowiedzialny biznes to koncepcja potrzebna we współczesnym świecie. Zasadności stosowania działań odpowiedzialnych społecznie dowodzi także fakt przyłączenia Polski do Unii Europejskiej, w której w większości państw członkowskich kwestie związane z odpowiedzialnym biznesem odgrywają znacznie większą rolę. Polski biznes chcąc zaistnieć na rynkach europejskich będzie musiał implementować te zasady.

Streszczenie

              Stan wdrożenia i perspektywy CSR w Polsce różnią się od innych krajów Unii Europejskiej. Przyczyn takiego stanu jest wiele, np. nasza gospodarcza przeszłość, brak zaufania do biznesu, powszechne przyzwolenie na pewne nieuczciwości w biznesie i swoiste ich usprawiedliwianie, niedoskonałości istniejące w polskim prawie, niewiedza, słabo rozwinięty ruch konsumencki, sytuacja gospodarcza i społeczna kraju itp. Czynniki te powodują, że wprowadzanie zasad etycznego i odpowiedzialnego biznesu napotyka w Polsce na pewne trudności. Pomimo to środowiska naukowe, świat biznesu i konsumenci wykazują coraz większe zainteresowanie tą koncepcją. Problemy współczesnego świata, rosnąca świadomość ekologiczna, społeczna i konsumencka, zmieniające się standardy w biznesie i coraz większe trudności ze znalezieniem nowych czynników przewagi konkurencyjnej spowodują, że polski biznes będzie musiał implementować zasady CSR.

Literatura

Lewicka-Strzałecka A., Odpowiedzialność moralna życiu gospodarczym, IFiS PAN, Warszawa 2006.

Rybak M., Etyka menedżera – społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstwa. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004.

Żemigała M., Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstwa, Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o., Kraków 2007.

Filek J., Przyczyny małego zainteresowania ideą CSR w Polsce, [w:] Społeczna odpowiedzialność biznesu w małych i średnich przedsiębiorstwach, Bąk M., Kulawczyk P. (red.), IBnDiPP, EQUAL, Warszawa 2008.

Gasparski W., Lewicka-Strzałecka A., Rok B., Szulczewski G., Zasady etyki i społecznej odpowiedzialności w praktyce firm w Polsce, [w:] Świadomość ekonomiczna społeczeństwa i wizerunek biznesu, Kolarska-Bobińska L. (red.), ISP, Warszawa 2004.

Malinowski A., Piskor S., Społeczna odpowiedzialność biznesu (CSR) w Unii Europejskiej a doświadczenia polskie, [w:] Zarządzanie zasobami ludzkimi. Teraźniejszość i przyszłość, Borkowska S. (red.), IPiSS, Warszawa 2006.

Rudawska E., Przestrzeganie zasad etyki przez przedsiębiorstwa na rynku europejskim [w:] Polski konsument i przedsiębiorstwo na jednolitym europejskim rynku, Karwowski J. (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2005.

Woś B., Europejska integracja w świetle dylematu: spójność i Strategia Lizbońska, [w:] Zrównoważony rozwój regionalny w Unii Europejskiej, Dudek M. (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Zielonogórskiego i Wyższej Szkoły Menedżerskiej w Legnicy, Zielona Góra 2006.

Stafiej A.M. (red.), Komunikowanie na rzecz CSR. Pierwsze w Polsce kompleksowe badania postaw konsumentów oraz liderów opinii wobec idei społecznej odpowiedzialności biznesu. Raport, Fundacja Komunikacji Społecznej, Warszawa 2004.

Odpowiedzialny biznes w Polsce. Dobre praktyki. Raport 2006,  Forum Odpowiedzialnego Biznesu, Warszawa 2007.

Odpowiedzialny biznes w Polsce. Dobre praktyki 2007. Raport Forum Odpowiedzialnego Biznesu, Warszawa 2008.

Czy Polacy mają predyspozycje do pracy społecznej na rzecz swojej społeczności? ,Raport z badań CBOS, Warszawa, styczeń 2008. Dostępny w Internecie: http://www.cbos.pl/ SPISKOM.POL/2008/K_014_08.PDF [dostęp 13 sierpnia 2008].

Zaufanie społeczne w latach 2002-2008, Raport z badań CBOS, Warszawa, luty 2008. Dostępny w Internecie: http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2008/K_030_08.PDF [dostęp 13 sierpnia 2008].