W�adys�aw Kopali�ski S�ownik mit�w i tradycji kultury PWZN Print 6 Lublin 1997 Przedruku dokonano na podstawie pozycji wydanej przez Pa�stwowy Instytut Wydawniczy Warszawa 1985 (c) Copyright by W�adys�aw Kopali�ski 1985 Isbn 83-06-00861-8 Redakcja techniczna wersji brajlowskiej: Piotr Kali�ski Sk�ad, druk i oprawa: PWZN Print 6 sp. z o.o. 20-218 Lublin, Hutnicza 9 tel./fax: 0-81 746-12-80 e-mail: print6@lublin.top.pl Wst�p Jest prawd� niemal banaln�, �e warunki �ycia wsp�czesnego, rozw�j nowych dziedzin nauki i techniki, a tak�e rosn�ca specjalizacja coraz bardziej oddalaj� nas od naszego dziedzictwa kulturowego. I to w�a�nie dzi�, w czasach, kiedy mamy w kraju wi�cej ludzi wykszta�conych ni� kiedykolwiek przedtem. Coraz trudniejszy staje si� dost�p do niematerialnej schedy przekazanej nam przez liczne pokolenia przodk�w. A przecie� �wiadomy udzia� w tej schedzie, kt�rego znaczenie �atwo si� gubi w krz�taninie dnia powszedniego, jest spraw� niezmiernej wagi (cho� nie daj�c� si� zwa�y�), bo stanowi o poczuciu przynale�no�ci do kultury narodowej, europejskiej, �r�dziemnomorskiej, bo decyduje o uczestnictwie w zbiorowej �wiadomo�ci spo�ecznej. S�ownik niniejszy zrodzi� si� z ch�ci przeciwdzia�ania, cho�by w najskromniejszej mierze, temu procesowi rwania si� wi�zi kultury. Znam z w�asnego do�wiadczenia k�opoty czytelnika, widza czy s�uchacza, pragn�cego p�j�� tropem jakiego� s�owa, w kt�rym domy�la si� ukrytych znacze� rodem z naszego dziedzictwa humanistycznego. Spr�bowa�em wi�c, kieruj�c si� w�asnym rozeznaniem i do�wiadczeniem, dokona� wyboru hase� w zakresie mitu i tradycji kultury w najszerzej rozumianym sensie tych do�� zreszt� p�ynnych poj��. Granice wyboru zakre�li�a konieczno�� pomieszczenia si� w jednym, cho�by obszernym tomie. C� zatem wesz�o do S�ownika? Jego g��wne tematy mo�na by uj�� w szereg w�tk�w. A wi�c: - postacie i wydarzenia z Biblii, - b�stwa i bohaterowie mitologii �r�dziemnomorskich i p�nocnych, - bohaterowie legend, sag, epopei, romans�w, poemat�w, pie�ni, �ywot�w, bajek, folkloru, tradycji ludowej, - bohaterowie narodowi i ludowi, otoczeni legend� historyczni w�adcy, wodzowie, buntownicy, zb�jcy, - legendarni i historyczni nosiciele cywilizacji, odkrywcy nowych l�d�w i nowych dziedzin wiedzy, - s�ynne (w �wiecie rz�dzonym przez m�czyzn) kobiety, - s�ynne dynastie i rody, - s�ynne bitwy, - miejsca i budowle historyczne, arcydzie�a architektury, malarstwa, rze�by, muzyki, zw�aszcza jako ilustracje mitu lub historii, - popularne pie�ni ludowe i narodowe, opery, operetki, musicale, - postacie literackie, te zw�aszcza, kt�re pozostaj� �ywe i znacz�ce r�wnie� poza kontekstem ksi��ki czy sztuki teatralnej (przynajmniej zdaniem autora S�ownika), - wyrazy o znacznej liczbie odniesie� do kultury, historii i tradycji (por. Imi�, Jab�ko, Diabe�, Pier�cie�), o szczeg�lnym znaczeniu dla tradycji polskiej (por. Szabla, Szlachta, Ko�), - grupy znaczeniowe (por. Rodzina, Prowincjonalizmy, G�osy ptak�w), - wyrazy polskie rzadko ju� goszcz�ce w s�ownictwie czynnym, kt�rych nie ma potrzeby u�ywa�, ale kt�re powinno si� zna� i rozumie�. Ta lista jeszcze wszystkiego nie wyja�nia. Nale�y tu stwierdzi�, �e S�ownik niniejszy nie jest ani encyklopedi�, ani leksykonem w tym znaczeniu, w jakim potocznie rozumie si� te s�owa, a zatem mniej lub bardziej pe�nym kompletem wiadomo�ci. Nie zdziwi nas przeto, �e cho� znajdziemy w�r�d hase� Dantego ("dantejskie sceny", "dantejskie piek�o") i Homera ("homeryckie boje", "homeryczny �miech", "kwestia homerowa"), nie doszukamy si� tam stu innych znakomito�ci literackich z Szekspirem i Mickiewiczem w��cznie; �e has�em jest Platon ("bry�y Platona", "cykl plato�ski", "jaskinia Platona", "mi�o�� platoniczna"), a nie Arystoteles, Kartezjusz, Kant czy Marks; �e w�r�d hase� znajd� si� ci, a nie inni kr�lowie, wodzowie, m�owie stanu, uczeni, bohaterowie powie�ci i dramat�w; �e S�ownik po�wi�ca nieraz wi�cej miejsca i uwagi postaciom z dawnych bajek, legend i romans�w oraz ich wsp�czesnym odpowiednikom ksi��kowym, filmowym, operowym czy operetkowym ni� niejednemu bohaterowi wielkiej literatury. O umieszczeniu nazwy dzie�a sztuki, utworu lit., archit. itd. jako has�a g��wnego decyduje w wi�kszo�ci wypadk�w warto�� nazwy jako sygna�u. Znajdziemy tam wi�c imiona w�asne, takie jak np. La Scala, K�rnik, Ermita�, �azienki, Appassionata, Mona Lisa, Iliada; nie znajdziemy natomiast imion pospolitych, takich jak np. Koncert fortepianowy a-moll Schumanna czy Martwa natura Wycz�kowskiego. Opowie�ci kanterberyjskich szuka� trzeba pod has�em Opowie��, ko�cio�a �w. Katarzyny - pod Krak�w, a �urawia nad Mot�aw� - pod Gda�sk. Chronologia postaci i wydarze� S�ownika ko�czy si� w zasadzie oko�o po�owy Xix wieku, wraz z pojawieniem si� prasy popularnej, telegrafu i reporta�u fotograficznego, cho� nie brak od tej zasady wyj�tk�w. U�yteczno�� s�ownika ujawnia si� dopiero w d�u�szym z nim obcowaniu, w praktyce; zw�aszcza je�li to s�ownik gatunkowo nowy, a przy tym autorski, a wi�c nieco subiektywistyczny, mimo �e, jak wszystkie s�owniki, czerpie z setek najr�niejszych �r�de�. Dlatego w pracy nad jego kolejnymi wydaniami szczeg�ln� warto�� b�d� zapewne mia�y uwagi i spostrze�enia Czytelnik�w pierwszego wydania. W�adys�aw Kopali�ski 15 V 1979 Wymowa Wymow� obcoj�zycznych hase� g��wnych podawano zaraz za has�em, w nawiasach ze skr�tem "wym.", przy czym nieraz jest to wymowa tylko cz�ci wyrazu has�owego albo, przy has�ach kilkuwyrazowych, wymowa tylko jednego z tych wyraz�w. Wymow� t� podano w spos�b uproszczony i przybli�ony. W j�zyku francuskim akcent pada zawsze na ostatni� sylab� wyrazu. Has�a i odsy�acze S�ownik wyr�nia dwa rodzaje hase�: Has�a G��wne u�o�one s� w porz�dku alfabetycznym. Podhas�a u�o�one s� w zasadzie r�wnie� w porz�dku alfabetycznym, od kt�rego wszak�e odst�powano w wypadkach, gdy praktyczniejsze by�o zastosowanie innego porz�dku, np. chronologicznego b�d� rzeczowego, czy nawet mieszanego. Odsy�acze oznaczane s� skr�tem zob. (tzn. zobacz dalszy ci�g wyja�nienia) albo por. (tzn. por�wnaj z poj�ciem pokrewnym, podobnym, r�wnoleg�ym itd.). Odsy�acz: Tajemnica (stanu) lub (Tajemnica: stanu) oznacza odes�anie do podhas�a Tajemnica stanu w ha�le g��wnym Tajemnica. Cytaty z Biblii pochodz� z r�nych przek�ad�w. Skr�ty a. - albo amer. - ameryka�ski anat. - anatomia, anatomiczny ang. - angielski anglos. - anglosaski Ap. - Apostolskie Apok. - Apokalipsa (Objawienie �w. Jana) arab. - arabski aram. - aramejski archeol. - archeologia archit. - architektura, architektoniczny art. - artystyczny astr. - astronomia atm. - atmosferyczny austr. - austriacki awest. - awestyjski b. - bardzo belg. - belgijski bia�orus. - bia�oruski biol. - biologia bizant. - bizantyjski bot. - botanika, botaniczny Brit. Mus. - British Museum (zob.) bryt. - brytyjski bu�g. - bu�garski C - Celsjusza celt. - celtycki cerk.- - cerkiewno- chem. - chemia, chemiczny chi�. - chi�ski chrze�c. - chrze�cija�ski cz. - cz�� czes. - czeski d.- - dolno- dawn. - dawniej Deut. - Deuteronomium (zob.) d�. - d�ugo�� dos�. - dos�ownie dpn. - dope�niacz druk. - drukarstwo du�. - du�ski egip. - egipski ekon. - ekonomia, ekonomiczny etn. - etnografia etym. - etymologia europ. - europejski Ew. - Ewangelia Ex. - Exodus (zob.) farm. - farmacja filoz. - filozoficzny fi�. - fi�ski flam. - flamandzki fr. - francuski g.- - g�rno- Gen. - Genesis (zob.) geogr. - geografia, geograficzny germ. - germa�ski g�. - g��wnie, g��wny godz. - godzina gr. - grecki gram. - gramatyka, gramatyczny gwar. - gwarowy handl. - handlowy hebr. - hebrajski hist. - historyczny hiszp. - hiszpa�ski hol. - holenderski i in. - i inne (inni) ind. - indyjski ira�. - ira�ski irl. - irlandzki iron. - ironicznie isl. - islandzki jap. - japo�ski j�z. - j�zyk j�zykozn. - j�zykoznawstwo, j�zykoznawczy jid. - jidysz jug. - jugos�owia�ski jw. - jak wy�ej (wyja�niono) kat. - katolicki Kor. - (do) Koryntian ko�c. - ko�ci�, ko�cielny ks. - ksi�ga, ksi�gi Kunsthist. Mus. - Kunsthistorisches Museum (zob.) lekc. - lekcewa��co Lev. - Leviticus (zob). l.mn. - liczba mnoga l.poj. - liczba pojedyncza lud. - ludowy �ac. - �acina, �aci�ski �uk. - �ukasz m - metr M. - Morze Mat. - Mateusz Maurits. - Mauritshuis (zob.) med. - medycyna Metrop. Mus. - Metropolitan Museum of Art (zob.) m.in. - mi�dzy innymi mit. - mitologia M�. - M�odszy Mus. Naz. - Museo Nazionale (zob.) muz. - muzyka, muzyczny muzu�m. - muzu�ma�ski n.- - nowo- nar. - narodowy Nat. Gall. - National Gallery (zob.) ne. - naszej ery nm. - niemiecki n8M - nad Menem NMP - Naj�wi�tsza Maria Panna norw. - norweski np. - na przyk�ad npm. - nad poziomem morza NRD - Niemiecka Republika Demokratyczna Num. - Numeri (zob.) O. - Ocean ok. - oko�o ONZ - Organizacja Narod�w Zjednoczonych org. - organizacja, organizacyjny osm.-tur. - osma�sko-turecki Pal. - Palazzo pers. - perski pierw. - pierwotnie, pierwotny plast. - plastyka, sztuki plastyczne pl. tant. - plurale tantum (rzeczownik wyst�puj�cy tylko w l.mn.) p�d. - po�udniowy p�n. - p�nocny pne. - przed nasz� er� poet. - poetycki pogard. - pogardliwie pol. - polski polit. - polityczny po�. - po�owa pop. - popularnie, popularny por. - por�wnaj port. - portugalski pot. - potocznie p...
beddulu