Pomorze.doc

POMORZE – KASZUBY:

Charakterystyka terenu:

- Obszar pomorski został ukształtowany przez cofający się lodowiec.

- Pozostałości:

* doliny (np. między Gdynią a Redą)

* piaski wydm

* bagna, torfowiska

* jeziora polodowcowe (Raduńskie, Wdzydzkie)

* najwyższy szczyt Wieżyca 331 m n.p.m.

Do grup wyróżnionych przez Bernarda Szychtę należą m. in.:

Kaszubi i Słowińcy

Kaszubi – etymologia nazwy:

- Od części ubioru:

* Długosz – od długiego surduta ułożonego w fałdy, czyli „huby”, stąd „kasz huby” – „kasać huby”

* Mrongowiusz – od kożucha (ludność nosiła tu długie kożuchy z baraniej skóry)

* Brückner – „od szuby” – ogólnosłowiańskiego kożucha obszytego suknem, z przedrostkiem „ka”, oznaczającym coś wielkiego, zgrubiałego.

- Od krajobrazu:

* Derdowski – od trzciny, rosnącej na błotach i torfowiskach zwanych przez miejscową ludność „kaszebe”

- Od mitycznego plemienia:

* Linde – od nazwiska Kizynów, narodu Lutyków, z niemieckiego Hube, stąd Kaszuby.

Historia:

- książęta pomorscy używali tytułu „dux Slavorum et Cassubiae” (książę Słowian i Kaszubii), nazwa odnosiła się prawdopodobnie do terytorium

- XV – ziemie kaszubskie po rzekę Łebę należą prawdopodobnie do Zakonu Krzyżackiego; pozostałe -  ziemia lęborska, bytomska stanowi do I poł. XVI  w. lenno Polski

- 1635 – śmierć ostatniego „księcia Słowian i Kaszub” (Bogusław XIV, po jego bezpotomnej śmierci do sukcesji pretenduje Brandenburgia, Szwecja i Polska – Władysław IV)

- XVII:

* początek – Pomorze włączone do Szwecji, ziemia bytowska i lęborska do Korony

* polowa – podział Kaszubszczyzny między Szwecję, Brandenburgię i Polskę

* 1772 – I rozbiór Polski – Kaszubszczyzna zostaje włączona do państwa pruskiego – germanizacja

- 1811 – uwłaszczenie chłopów – wielka emigracja, szczególnie w 2 połowie XIXw.

- 1855-56 – separacja pastwisk – utrata swobodnego wypasu bydła

- II poł. XIX – zakaz dziania barci i bartnictwa w Borach Tucholskich

- 1919 – Polska otrzymała dostęp do Morza – budowa Gdyni (1942 – 1939)

- 1945 – cała Kaszubszczyzna została włączona do  Polski

- po 1945 – migracje – Ukraińcy, Polacy z centralnych i południowych regionów, Niemcy

Zasięg ludności Kaszubskiej wyodrębnionej poprzez cechy kulturowe nie pokrywa się z zasięgiem dialektów:

- dawne osadnictwo kaszubskie zachowało się w dwóch dawnych województwach (współcześnie pomorskim) – gdańskim, bydgoskim

- zwarty obszar dialektów kaszubskich ciągnie się:

* od zatoki Gdańskiej o Czersk i Chojnice na południu

* zach. granica – j. Żarnowickie – Lębork – Bytów (wpływy j. niemieckiego)

* pd. i pd. wsch. – pogranicze z dialektami Borów Tucholskich i Kociewa

* w sumie to pas ok. 80 km.

Miasta: Kościerzyna, Kartuzy, Wejherowo, Lębork, Bytowo, Buck, Gdańsk (gł. Oliwa – współcześnie), siedziba Zrzeszenia Kaszubsko Pomorskiego, redakcja czasopism „Pomerania”, Instytut Kaszubski

Izydor Gulgowski:

* Kaszuby:

- północne – pomiędzy Puckiem, a Wejherowem

- średnie – powiat kartuzki, tzw. Kaszubska Szwajcaria

- południe – puszcza Kaszubska

Zainteresowanie Kaszubszczyzną – regionalizm:

- pierwsze zainteresowania kaszubszczyzną (głównie językiem):

* Krzysztof Celestyn Mrongowiusz – (XVIII, XIX w. pastor gdański)

* Florian Ceynowa – Kaszub, ur. 1814r. w Sławoszynie k/Pucka; lekarz i językoznawca

* Hieronim Derdowski – Kaszub ur. 1852, w Wielu, pisarz, poeta, dziennikarz – zwolennik wspólnoty polsko – kaszubskiej (autor słynnego hasła: „NIE MA KASZUB BEZ PÓLONI/ BEZ KASZUB PÓLSCZI”, hasło to później uznano za program polityczny w obronie przed germanizacją Kaszubów – do dziś to kredo ogólnokaszubskie; autor epopei kaszubskiej „Ó Panu Czórlińsczim co do Pucka pó sece jachół” (1880)

- powstają słowniki, wśród nich warto wymienić takich autorów jak: Aleksander Hilferding, ks. Gustaw Pobłocki, Aleksander Berka, Stefan Ramult.

Drugi krąg zainteresowań to działalność społecznikowska i stworzenie ruchu odrodzenia kaszubskiego:

- Towarzystwa – np.: Towarzystwo Młodokaszubów (Aleksander Majewski; 1912), „Zrzeszenie Regionalne Kaszubów” (reaktywacja od 1956), od 1961 – „ZK-P”; czasopismo „Gryf kaszubski” – od 1920, od 1957 „Pomerania”,

- Muzeum – Skansen we Wdzydzach Kiszewskich (1906), Muzeum kaszubsko – pomorskie w Sopocie (1913).

Współczesny regionalizm kaszubski:

Po 1945 r. rozwój kultury kaszubskiej to wynik:

* ruch regionalny – Zrzeszenie Kaszubsko – Pomorskie od 1961

* instytucje kulturalne, zajmujące się kulturą kaszubską (muzea, skansen, biblioteki) i jej upowszechnieniem (domy kultury, świetlice, masmedia)

- upowszechnienie kultury kaszubskiej to także: tworzenie wartości kulturowych, pomocne są w tym konkursy, przeglądy, festiwale, plenery.

- to także nurt życia społecznego mający charakter integracyjny i ludyczny.

Po 1989 r. Kaszubi – produkt turystyczny – wpływ na rozwój kultury i jej zachowanie.

Budowanie tożsamości kaszubskiej w odwołaniu do kultury i języka.

1991 – powstaje pierwsze Kaszubskie Liceum Ogólnokształcące w Brusach.

Na Uniwersytecie w Gdańsku na wydziale Filologii Polskiej, powstaje Katedra Kaszubistyki, powstaje także podyplomowe studium  edukacji regionalnej i alternatywnej (szkolenie kadry nauczycielskiej).

Popularyzacja kaszubskiego:

-          prasa lokalna np. „Pomerania”

-          media, np.: audycja „Rodno ziemia”

-          tłumaczenia „Słownik polsko-kaszubski”, red. J. Trepczyk, Gdańsk 1994 (50 tys. Haseł)

-          kodyfikacja języka (Lorentz wyróżnił 76 odmian gwarowych; Ustawa MN i E i Języku Regionalnym 6.01.2005 „Strategia ochrony i rozwoju języka”

Reaktywowanie tradycji kaszubskiej:

* dawnej:

-          plecionkarstwo (szczególnie z korzenia jałowca)

-          hafciarstwo

-          strój tzw. Świetlicowy

* współcześnie

-          obrzęd świętojański  „ściana kani”

-          gwiżdże „grupy kolędnicze”

Współczesna tożsamość Kaszubska:

-          konstytucja RP z 1997r., art. 35

-          politycy głośno podkreślający swój kaszubskie położenie np. Donald Tusk

-          Autorytety m. in. Józef Borzykowski, Cezary Obracht – Prondzyński

Herb – obowiązuje tylko w Gdańskiem; pozostałe Pomorze to bowiem nie tylko Kaszubi – czarny Gryf na złotym polu

Flaga – czarny, żółty/złoty

Hymn – Słowa: fragmenty z „Pana Czorlińskiego” H. Derdowskiego; Muzyka: Feliks Nowowiejski

Kaszubi wczoraj i dziś – opis etnograficzny grupy. / Regionalizm kaszubski (cechy,  przykładowe działania).

Charakterystyka Kaszubów:

Budownictwo kaszubskie:

- skansen we Wdzydzach Kiszewskich:

·        najstarszy na trenie Polski skansen, 1906r.

·        Izydor i Teodora Gulgowscy

·        Początki to jedna checz (XVIIIw. Chałpa podcieniowa Michała Hilica)

·        1925 – umiera Izydor Gulgowski; 1932 plonie chec; 1935 – 1936 – odbudowa

·        1945 – skansen przechodzi w skarb państwa; 1951 – umiera Teodora gulgowska

·        Powierzchnia (obecnie) 21ha – założenie parkowe z podziałem na sektory, gdzie charalteryzowane jest budownictwo Kaszub Północnych, Południowych, Kociewia Polnego i Leśnego.

·        Założyciele pochowani na terenie skansenu

- drewno; drewno i glina; drewno, glina, cegła – materiały architektoniczne

Zagroda:

-          do XVIIIw. – kształt kwadratu

-          od XIX – prostokątny, efekt wpływów administracji  pruskiej

-          zagroda prostokątna – granicząca krótszym bokiem z drogą śródwiejską

·        zwarta zabudowa wsi owalnicowej i ulicówki, gdzie symetrycznie do drogi odchodziły działki przeznaczone na zagrody

·        zarządzenie władz pruskich by zabudowania gospodarskie stały w znacznej odległości od budynków mieszkalnych

- zagrody można podzielić: ze względu na ilość budynków, czyli jednobudynkowe, dwu-, trzy-, wielobudynkowe.

Dom – konstrukcja

-          drewno – ściana na zrąb

-          drewn, glina, słoma – sieczka, kamienie, cegła – konstrukcja szachulcowo – ryglowa

checze – chałupy kaszubskie

- chałupy szerokofrontowe – na ogół jednotraktowe, trzybiegowe

-          dach dwuspadowy ze zdobieniami: pazdorami, śparogami

Wiatrak:

·         typ holenderski (typowy jest murowany), w Polsce tylko takowy przypomina

·         typ polski – Wielkopolska; koźlak – całośc konstrukcji przekręca się

·         typ poldtrak – mały wiatrak do robienia kaszy, w Polsce pn. – wsch.

-          plany domów kaszubski – wiele możliwości układu wnętrz

-          wnętrze – zróżnicowane w zależności od zamożności gospodarza

-          szkoła we Wdzydzach Kiszewskich

Strój kaszubski:

-          XIII, XIV – pierwsza wzmianka o stroju

-          Rozróżniono: strój rolników, rybaków nadmorskich, kaszubskiej ludności podmiejskiej Gdańska

-          Strój ludowy na obszarze Kaszub zaginął w 2 poł. XIXw.:

·         zmiany gospodarcze związane ze zmianami w państwie pruskim

·         materiały fabryczne

-          reaktywacja stroku – materiały ikonograficzne i archiwalne

·         pocz. XXw. – strój świetlicowy – pierwszy zrekonstruowany; strój pokazano na Wieczornicy Towarzystwa Czytelni Polskich w Kościerzynie w 1910 r.

·         Lata 50 XXw.