120. Oświecenie jako epoka historycznoliteracka, granice czasowe.
Oświecenie obejmuje swoim zakresem całokształt zjawisk i procesów zachodzących w Europie w XVIII wieku do których stosujemy termin „ oświeceniowa formacja społeczno- kulturalna”, natomiast „epoka Oświecenia” oznaczać będzie trwanie formacji w czasie.
Nazwa upowszechniła się na terenie niemieckim, angielskim, we Francji, a epokę tę określa się jako „wiek filozoficzny”, albo „wiek Oświecenia”. Te terminy wiernie oddają przełomowość epoki burzącej feudalne mity i przywileje, w której awans społeczny i kulturalny nowego, mieszczańskiego bohatera łączył się z zakwestionowaniem podstaw istniejącego systemu.
Pierwszą fazę Oświecenia cechuje: kult rozumu, wyzwolonego z więzów scholastycznych dogmatów, oraz optymistyczna wiara, że za jego pomocą można opracować zasady sprawiedliwego systemu społecznego, wyzwolić energię twórczą mas społecznych.
Nowe tendencje są widoczne przede wszystkim w rozkwicie eksperymentalnych, przyrodniczych, w licznych odkryciach w tej dziedzinie, jak np. teorie rozszczepienia światła i przyciągania ciał Newtona.
W Anglii wystąpili filozofowie i moraliści z publikacjami, które zawierały zasadnicze koncepcje filozofii i kultury oświeceniowej , jak Johna Locke’a Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego, dzieła Anthony’ego Shaftesbury, George’a Berkeleya i Davida Hume’a.
Wiek XVIII zaznaczył się we Francji wejściem do kultury , przede wszystkim do literatury, nowych mieszczańskich bohaterów, którzy istnieli w niej dotychczas jako postaci marginesowe, przeważnie komiczne, bez prawa do przeżywania wielkich uczuć.
Pisarze i filozofowie epoki stwierdzają, że wszyscy ludzie są z natury wolni i równi, zakwestionowali cały system wartości pielęgnowany w okresie poprzednim.
Oświecenie odrzuca racjonalizm kartezjański. Zwrócili się do przyrody(natury) ku doświadczeniu jako jedynemu źródłu poznania naukowego, przy czym głównym podmiotem i przedmiotem określającym granice poznania stał się umysł ludzki. Był to zatem zwrot ku człowiekowi.
Oświecenie „odkryło człowieka” , stanął on w centrum zainteresowań tzw. popularnej filozofii, nauki, sztuki, polityki.
Powstała Wielka Encyklopedia Diderota z którym współpracowała elita filozofów i pisarzy francuskich ( m.in. Montesquieu, Rousseau, Buffon, Turgot)
Poglądy deistyczne ( deizm)- odrzucały liturgię i obrzędowość, uznające jedynie Najwyższą Istotę, która rządzi mechanizmem wszechświata, nie bezpośrednio, ale za pomocą ustalonych praw natury.
W późniejszym okresie doszły do głosu poglądy ateistyczne i materialistyczne.
Jean Jacques Rousseau (Umowa społeczna 1762)-opisał problemy wychowania nowego człowieka i stworzenia koncepcji sprawiedliwego ustroju urosły do rangi spraw pierwszoplanowych.
W Polsce mniej więcej do 1740 r. panowała scholastyka. Pierwsi teatyni oraz pijarzy , a po 1750 także jezuici zaczęli wprowadzać do swoich szkół niemiecką wczesnooświeceniową filozofię Christiana Wolffa, stanowiąca eklektyczną kompromisową propozycję okresu przejściowego: odegrała ona istotną rolę w inspirowaniu ruchu oświeceniowego w Polsce.
Za czasów Stanisława Augusta wpływ filozofii francuskiej objął całą elitę intelektualną kraju, kształtował również styl życia warstw wykształconych. Widoczny jest publicystyce, literaturze przenika programy oświatowe Komisji Edukacji Narodowej, szkolnictwo średnie i wyższe, teatr naukę i politykę. Filozofem zgodnie z ówczesnymi pojęciami, był każdy intelektualista, manifestowano więc różne poglądy od umiarkowanych do najbardziej radykalnych.
Spośród oryginalnych w skali światowej koncepcji należy wymienić:
Ród ludzki Stanisława Staszica
Porządek fizyczno-moralny, czyli Nauka o należytościach i powinnościach człowieka, wydobytych z praw wiecznych, nieodmiennych i koniecznych przyrodzenia.
Zawodowym filozofem był wybitny matematyk i przyrodnik, prof. Akademii Krakowskiej i Wileńskiej , Jan Śniadecki, autor dzieła Filozofia umysłu ludzkiego.
Literatura Oświecenia polskiego ma charakter przede wszystkim dydaktyczny. Musiała poddać ona krytycznej analizie zastany system wartości, wykazać anachronizm i szkodliwość mitów, stylu życia i sposobu myślenia typowego dla sarmackiej formacji kulturalnej oraz poszukiwać wzoru pozytywnego bohatera, wyposażonego w nowy światopogląd, zaadaptowany do sytuacji polskiej.
Oświecenie w krajach zachodniej Europy rozwinęło się w wyniku dojścia do głosu mieszczaństwa, w Polsce zaś siłą kulturotwórczą była szlachta.
Najdonioślejsze znaczenie ma reforma opanowanego przez zakony szkolnictwa, realizującego anachroniczny program równie anachronicznymi metodami.
Reformę rozpoczął w 1740 r. Stanisław Konarski w pijarskim Collegium Nobilium w Warszawie. Wprowadzał w miejsce scholastyki nową filozofię, położył główny akcent na języki nowożytne, w klasach wyższych lekcje były prowadzone po polsku. Przystosował szkołę do rzeczywistych potrzeb społecznych dzięki zwróceniu uwagi na takie nauki jak prawo, historia, geografia oraz na przedmioty ścisłe.
1765 r. założono Szkołę Rycerską- z inicjatywy króla i Adama Kazimierza Czartoryskiego stała się ona zapowiedzią powołanej 8 lat później, na sejmie rozbiorowym, z inicjatywy króla i światłych patriotów- Komisji Edukacji Narodowej ( 1773) pierwszego w Europie ministerstwa oświaty , największego, w skali światowej, dzieła polskiego Oświecenia.
Główne hasło komisji: „ STWORZYĆ NARÓD PRZEZ WYCHOWANIE PUBLICZNE”
mcfly9