129. Klasycyzm, sentymentalizm, rokoko.doc

129. Klasycyzm – sentymentalizm – rokoko (podstawy filozoficzne i estetyczne, reprezentatywne gatunki literackie, twórcy, dzieła)

KLASYCYZM

Konwencja literacka klasycyzmu ukształtowała się we Francji, w II połowie XVII w. pośród poetów skupionych przy dworze Ludwika XIV. Najwybitniejszymi poetami byli tam: ojciec tragedii francuskiej Piotr Corneille, drugi główny przedstawiciel Jean Racine, bajkopisarz Jean de La Fontaine, komediopisarz Molier i satyryk Nicolas Boileau.

Poglądy literackie wymienionych poetów nawiązywały do teorii literatury klasycznej ustalonej w dobie odrodzenia, a więc stawiającej za wzór starożytną literaturę grecką i rzymską, i kierującej się wskazówkami podanymi przez Horacego w Liście do Pizonów, który stanowił jak gdyby podręcznik poetyki. W środowisku dworskim króla Ludwika XIV to jednak nie wystarczało. Poeci, podobnie jak artyści-malarze i architekci, musieli w dziełach swych odzwierciedlać blask i dostojność wielkiego monarchy absolutnego, zabiegali więc o jak najbardziej wyszukane formy wypowiedzi i o wykwintność słowa. Kładli wielki nacisk na jasność myśli i precyzję jej wyrażenia, unikając równocześnie wszelkich elementów, mogących zakłócić wspaniałość form zachowania się i wysławiania na dworze królewskim. Dlatego poza obrębem dzieła literackiego znalazły się zarówno zagadnienia zwykłego życia codziennego, jak i wszelkie pospolite wyrażenia dosadne czy gwarowe. Utwory tych poetów były kierowane nie do szerokiego kręgu odbiorców, ale do wąskiego grona elity intelektualnej. W ten sposób, wychodząc od naśladowania klasycznych wzorów poezji starożytnej, wielcy poeci francuscy II połowy XVII wieku doprowadzili do ustalenia nowej konwencji literackiej, stawiające formie poetyckiej utworu wymagania znacznie wyższe, a tym samym bardziej zawężone i ściślej określone w surowych zasadach. Konwencja ta towarzyszyła rozprzestrzeniającym się wpływom francuszczyzny i stopniowo ogarnęła literatury bodaj wszystkich krajów w Europie. Nowy styl twórczości nazywamy nie klasycznym, ale klasycystycznym lub pseudoklasycznym, bo stawiał on za wzór nie dzieła klasyczne,  ale ich naśladownictwo francuskie.

Jak kiedyś Horacy w Rzymie, na dworze Ludwika XIV poeta Boileau napisał utwór, w którym zebrał i sformułował ówczesne zasady dobrego pisarstwa. Był to poemat pt. Sztuka poetycka (1674). Na półtora wieku stał się on obowiązującym kodeksem norm poetyckich w całej Europie, choć tu i ówdzie próbowano mu się przeciwstawić w mniej ważnych, szczegółowych przepisach. Na język polski poemat ten dopiero po stu latach przełożył, znacznie go rozszerzając i uzupełniając Franciszek Ksawery Dmochowski – nosi on tytuł Sztuka rymotwórcza (1788). Boileau w czterech długich pieśniach (a za nim Dmochowski w jeszcze dłuższych) podają „prawidła”, którymi musi kierować się poeta.

Boileau sprowadzał wartości artystyczne dzieła literackiego przede wszystkim do doskonałości jego wykonania, a na dalszy plan odsuwał sprawy tematyki i osobowości poety. Głównym postulatem poezji było jego zdaniem zachowanie zgodności z naturą, czy też naśladowanie natury.

ROKOKO

Termin „rokoko” wykracza poza teren literacki, może oznaczać szeroki nurt życia kulturalnego XVIII w., obejmujący różne dziedziny sztuki: malarstwo, architekturę, muzykę itp., a nawet wzorce obyczajowe. Narodziny rokoka wiąże się z przemianami, jakie zachodziły we Francji po kryzysie monarchii absolutnej Ludwika XIV. Po śmierci „króla-słońce” w 1715 r. dwór wersalski pogrążył się w wirze zabaw i fet, a za rządów Ludwika XV powstała nowa filozofia i kult wyrafinowanej rozrywki, mające rekompensować brak programu i bezideowość środowiska dworskiego.

Główny cel – dążenie do uzyskania maksymalnej rozkoszy, przy czym formą jej spełnienia jest miłość rozumiana jako przeżycie zmysłowe, gra. Markiza de Pompadour (kochanka Ludwika XV) wznosiła budowle, parki, ogrody w nowym stylu. Skupiła wokół siebie artystów, architektów, a także poetów, jak np. Woltera.

Nowy styl powstały pod wpływem dworu wersalskiego odznaczał się w stosunku do klasycyzmu i baroku swoistym pomniejszeniem formatu dzieł sztuki, zawężeniem pola zainteresowań. Nowa sztuka miała skłonności do małych form, przeważały małe pałacyki \ bogato zdobionymi wnętrzami, miniaturowe figurki z porcelany. Motywy: linia falista, akcenty roślinne, kwiaty, formy muszli (stąd nazwa „rokoko”).

Sztuka rokokowa przyjęła się wkrótce we wszystkich dworach europejskich. Coraz większą popularnością cieszył się teatr, np. teatr marionetek, czy Teatr Małego Aktora.

Polska za panowania obu Sasów zaczęła przejmować zamiłowania do rokoka, a w czasach stanisławowskich nastąpiło ugruntowanie i poszerzenie tych wpływów. Dwór królewski, choć oficjalnie popierał klasycystyczny typ literatury, to w obyczaju, w stylu życia naśladował wzory płynące z Wersalu i arystokratycznej Francji. Powstał nowy rodzaj galanterii dworskich, oparty na założeniach rokokowej gry miłosnej. Styl ten zaczął szybko przenikać na prowincję, na domy szlacheckie, wywołując różne reakcje.

Ważną rolę odgrywa postać fircyka – modnego kawalera, który sposobem bycia, libertyńską postawą, metodą uwodzenia nawiązuje do wzorów wypracowanych w czasach głosu de Pompadour, sformułowanych w pełni w Niebezpiecznych związkach (autor: Choderlos de Laclos).

Przemiany na gruncie polskim zarówno w dziedzinie filozofii i oświaty, jak też polityki. Naśladując wzory francuskiej poezji dworskiej, poeci polscy zwracali się nie do potężnego, świetnego monarchy, ale do szerokich rzesz szlacheckich, częściowo także mieszczańskich, zmierzając do podźwignięcia ich z upadku umysłowego czasów saskich. Spełniając w ten sposób jedno z podstawowych założeń konwencji literackiej klasycyzmu, polscy poeci idąc śladem pisarzy francuskich do dbałości o formę językową swych utworów oddali jej cel dydaktyczny.

Literatura musiała bawić i uczyć jednocześnie. W warunkach polskiego życia postulat uczenia się wysunął się w czasach stanisławowskich na pierwszy plan. W konsekwencji postulat ten sprzęgał silniej literaturę z przemianami życia społecznego i nadawał jej silne piętno tendencji publicystycznych.

„Dźwigając” literaturę polską z upadku czasów saskich, pisarze starali się przyswoić czytelnikom wszystkie rodzaje i gatunki poetyckie (tragedię, epopeję, satyry, bajki itd.)

Starali się przy tym by artystycznie dorównywały one ówczesnym wzorom francuskim. Najpełniej reprezentuje nowe tendencje w poezji twórczość Ignacego Krasickiego. Obok niego należy wymienić Stanisława Trembeckiego, który chociaż  nie zostawił bogatej spuścizny literackiej, był świetnym artystą w sztuce poetyckiej. We wcześniejszym okresie jego twórczości pisał głównie drobne wiersze okolicznościowe i bajki. Pod koniec życia, przebywając w Tulczynie u Potockiego napisał Sofijówkę – najpopularniejszy polski poemat opisowy, opiewający wspaniałość tulczyńskich ogrodów.

Literatura w czasach stanisławowskich, stosując prawidła poetyki klasycystycznej, spełniła wielkie zadanie – po okresie upadku i zwyrodnienia naszej mowy, przywróciła językowi polskiemu piękno i uczyniła z niego środek propagowania idei oświecenia.

W nowym stylu pisała także kobieta – Elżbieta Drużbacka – nazywana „muzą sarmacką”. Napisała poematy, m.in. Opisanie czterech części roku i Opisanie czterech elementów szkodliwych i pożytecznych: ziemie, wody, ognia i powietrza.

Pisarzem, w którego dziełach można dostrzec nowe tendencje jest Adam Kęmpski – sekretarz marszałka wielkiego koronnego Franciszka Bielińskiego. Był miłośnikiem folkloru, napisał m.in. zbiór wierszy Pieśni wiejskie.

Wśród pisarzy warto wymienić także Józefa Andrzeja Załuskiego, Józefa Epifanię Minasowicza, czy Wacława Rzewuskiego – poetę i dramaturga: napisał m.in. O nauce krasomowskiej czy Żółkiewski i Władysław pod Warną. W zakresie dramatu zalecał on klasycystyczną zasadę trzech jedności: akcji, miejsca i czasu, warunkujących według ówczesnych poglądów wrażenie iluzji scenicznej, żądając tylko, by utwory nie naruszały prawdopodobieństwa, którego miarą miał być rozsądek i doświadczenie zarówno piszącego, jak i jego odbiorców. Pisarz mógł więc przedstawić w swych utworach nie tylko to, co rzeczywiście zaszło, lecz także wszystko, co mogło się zdarzyć. Takiemu sprawdzeniu podlegać może jednak tylko to, co wspólne dla wszystkich ludzi, np. wrażenia zmysłowe, normy moralne. Wymyka się natomiast to, co indywidualne, osobiste, niepowtarzalne. W ten sposób z empiryzmu (John Locke – poznanie przez doświadczenie) i racjonalizmu (Kartezjusz) oświeceniowego do poetyki przeniknęło kryterium typowości. Natura tworzy wszystkich ludzi tak samo, dlatego ich reakcje muszą być podobne – różnice mogą wynikać dopiero z charakteru człowieka. Najważniejszym kryterium w doborze przedmiotu wypowiedzi jest rozum.

Jednak nie tylko w tej dziedzinie rozum ma znaczenie decydujące. Dla ludzi ufających doświadczeniu i rozsądkowi obraz otaczającego ich świata musiał być całkowicie przejrzysty i uporządkowany. Konsekwencje takiego stanowiska widoczne są również w sposobie ujmowania kwestii literackich. Utwory literackie zostały przede wszystkim ujęte w ścisłe rygory gatunkowe. Na pierwszym miejscu są stawiane gatunki „królewskie”: epopeja i tragedia. Sprawy języka były dla pisarzy oświecenia szczególnie ważne, najistotniejszym zaś problemem był dobór odpowiedniego słownictwa. Wszystko, co wulgarne, potoczne należało usunąć lub złagodzić wykwintnymi omówieniami. Wykwintność języka panowała nawet w tych utworach, które tematycznie były związane z ludem, jak np. w sielankach, gdzie pasterze i pasterki obdarzeni greckimi imionami opowiadają o swoich przeżyciach najbardziej „polerowanym” językiem ówczesnych salonów.

Jednocześnie pisarze klasycystyczni żądali od języka prostoty i zrozumiałości, przeciwstawiając te cechy ozdobności i kunsztowności utworów literackich z epoki baroku.

Prawidła nowej konwencji literackiej dotarły do Polski spóźnione a stosunku do Francji o sto lat. Docierały już w czasach stanisławowskich, kiedy nasi poeci nie rezygnowali wprawdzie z chęci i dążności doskonalenia artystycznego swych dzieł, ale nie mogli ograniczyć się tylko do tego zadania. Musieli oni włączyć się do wielkiego dzieła reformy w kraju w myśl nowych idei oświeceniowych. W literaturze stanisławowskiej dochodziły do głosu w wielu przypadkach osobiste upodobania rokokowe poszczególnych autorów. Widać je w niektórych wierszach  Naruszewicza, u Trembeckiego, czy też u Krasickiego (poematy heroikomiczne). Także w niektórych pismach Adama Kazimierza Czartoryskiego spotkać można akceptację rokokowego typu literatury. Adam Kazimierz Czartoryski w latach 70. zaczął wysuwać postulaty bliskie założeniom rokoka. „Powązki” – rezydencja podwarszawska Czartoryskich o typowo rokokowej konstrukcji opisywana była przez Trembeckiego, Naruszewicza, Karpińskiego. Wśród kręgu oddziaływań „Powązek” należy wymienić jako najwybitniejszych Józefa Szymanowskiego i Franciszka Dionizego Kniaźnina. Twórczość tego pierwszego nie jest obfita, napisał ok. 30 wiersze, małe poematy sielskie.

Program poezji barokowej Szymanowskiego znajduje się w jego Listach o guście, gdzie wymienia podstawowe cechy gustu, jak delikatność, czułość, trafność. Listy o guście zawierają koncepcję poezji intelektualnej i produktu wykwintnej kultury salonów. Głównym punktem programu Szymanowskiego jest odrzucenie wszelkich reguł i przykładów, wykrywa braki w dziełach zarówno starożytnych, jak i nowszych, odrzucając wzory przeszłości. Akceptował jedynie współczesne i to tylko te, które powstały w wykwintnej atmosferze salonów. Odrzucił też klasycystyczny dydaktyzm z jego przepisami i regułami. Szymanowski pisał też erotyki, sielanki, ody i małe powieści poetyckie.

SENTYMENTALIZM

Intelektualizm literatury oświeceniowej był jednym z czynników hamujących jej rozwój artystyczny, ponieważ nakładał na wypowiedzi literackie zbyt silnie rozbudowane zadania dydaktyczne i jednocześnie samą poetykę, a więc język i kompozycję zacieśniał do dość wąskiego zasobu chwytów przewidzianych przez konwencję literacką. Dlatego też dość wcześnie, bo w połowie XVIII w. we Francji, a także w Anglii i Niemczech pojawiły się próby nowego spojrzenia zarówno na zagadnienia literackie jak i szerzej – na sens dziejów ludzkich.

Spośród pisarzy francuskich pokolenia filozoficznego, najsilniej oddziaływujących wówczas na opinię literacką Europy na czoło wysuwa się Jan Jakub Rousseau (1712-1778). Urodził się w Genewie, w środowisku kalwińskim, skąd wywodzą się zasadnicze więzy jego poglądów, jak umiłowanie wolności oraz powściągliwy stosunek do zdobyczy cywilizacji. Nie był on ani wyłącznie literatem, ani tylko filozofem.

Rozgłos i możliwość wywierania wpływów na rozwój ówczesnej dyskusji filozoficznej uzyskał dzięki Rozprawie o naukach i sztukach, napisanej na konkurs Akademii w Dijon w 1750 roku. Rousseau postulował powrót do świata natury, w jakim człowiek znajdował się pierwotnie, i w którym zaspokajając swe niewielkie potrzeby, nie skrępowany więzami społecznymi był niewinny, wolny i szczęśliwy, natura bowiem dała człowiekowi to, co jest mu istotnie potrzebne. Dopiero zainteresowanie się wiedzą doprowadziło już w czasach starożytnych do upadku moralnego. Nauki pozwoliły np. rozwinąć się złym przywarom, jak lenistwo, chciwość, umiłowanie zbytku. Człowiek – zdaniem Rousseau – jest dobry i tylko nadmierny rozwój cywilizacji oraz źle pojęte więzy społeczne doprowadziły go do oddalenia się od natury i do upadku moralnego. Opublikowanie Rozprawy o naukach i sztukach postawiło od razu autora w centrum dyskusji filozoficznej. Rozprawa wywołała serię polemik i protestów, ale też niezwykle szybko poglądy Rousseau zjednały sobie zwolenników. Były one zresztą tylko początkiem, niejako zapowiedzią dalszej, konsekwentnej działalności tego pisarza. W trzy lata później przygotował on, również na konkurs Akademii w Dijon Rozprawę o pochodzeniu i przyczynach nierówności między ludźmi, a potem Umowę społeczną, poświęconą zagadnieniom społecznym i traktat pedagogiczny pt. Emil, podający zasady wychowania zgodnego z pierwotną naturą człowieka.

Największe znaczenie dla dziejów literatury ma inne dzieło tego znakomitego myśliciela – Nowa Heloiza opublikowane w 1761 roku. Różnica między popularnością i zasięgiem wcześniej omawianych dzieł i Nowej Heloizy polega na tym, że ten utwór jako literacki, dotrzeć mógł szybciej i łatwiej do szerszego kręgu odbiorców. Nowa Heloiza to romans napisany w postaci listów, nawiązujący do romansu średniowiecznego o mieszczance Heloizie i uczonym Abelardzie oraz przedstawiającego dzieje idealnej, ale nieszczęśliwej miłości dwojga ludzi, którym rodzina nie pozwala się pobrać. Formę romansu w postaci listów przejął Rousseau od rozwijającej się bujnie w XVIII w. nowożytnej powieści angielskiej.

Popularność Nowej Heloizy przemawiającej do serc i oburzającej się na nierówności społeczne była ogromna od pierwszego wydania w 1761 do 1800 roku. Była ona aż 72 razy przedrukowywana. Wywarła wielki wpływ na rozwój literatury, zwłaszcza zaś na jeden jej kierunek, który nazywamy sentymentalizmem.

Sentymentalizm był co prawda reakcją wobec racjonalnej postawy poetów oświeceniowych, hołdujących poetyce klasycystycznej, nie dążył on jednak do podważenia jej naczelnych założeń. Był próbą bardziej rozszerzenia, a nie zmiany poetyki. Wprowadzał do literatury szczególny rodzaj uczuciowości, polegający nie na zaprzeczeniu wartości rozumowania i zdrowego rozsądku, a także wynikającego stąd postulatu umiarkowania, lecz na dojrzeniu znaczenia przesłanek uczuciowych w postępowaniu człowieka. Sentymentalizm był rozszerzeniem postawy oświeceniowej i uzupełnieniu jej o nowy typ wrażliwości. Przedmiotem egzaltacji stawały się nie rozpacz, niepohamowana namiętność, litość czy nienawiść. Bardziej ceniono uczucia takie jak smutek, współczucie, bolesne rozpamiętywanie, rezygnację. W ten sposób w słowach uporządkowanych przez rozum, sentymentalizm otwierał skromną, nie budzącą sprzeciwów możliwość wyrażenia uczuć.

Sentymentalizm rozwinął się nie tylko we Francji, ale także w literaturze angielskiej, przybierając tu jednak bardziej różnorodną postać. Najważniejsze było powiązanie go z przeszłością narodową i kultem tradycji rodzimej.

W tej dziedzinie zasłużył się Jakub Macpherson, który wydał zbiór poezji Pieśni Osjana. Zawierał on poematy naśladujące pieśni z bogatej tradycji epiki rycerskiej średniowiecza.

Ważna jest również postać Laurence’a Sterna – autora Podróży sentymentalnej, w którym przedmiotem zainteresowania artysty były nie same wydarzenia, lecz także refleksje i odczucia narratora.

W Niemczech – Cierpienia młodego Wertera Goethego

W Polsce – Franciszek Karpiński

5