Norbert Wójtowicz - Biskupi płoccy w dokumentach Bezpieki.pdf - Kościół katolicki - Abifraim

Norbert Wójtowicz

BISKUPI PŁOCCY W DOKUMENTACH SPRAWY OBIEKTOWEJ „CREDO”

W 1945 r. Kościół katolicki – jak zauważył Jan Żaryn – stał się „symbolem wszystkiego

co polskie, obrońcą ostatnich szańców, suwerenności myśli, balsamem dla szczególnie

zranionych” 1 . We wrześniu 1945 r. polscy komuniści podjęli decyzję o jednostronnym

zerwaniu konkordatu, ale nadal musieli liczyć się z siłą Kościoła 2 . Jednak niemal

z każdym kolejnym miesiącem sytuacja ta ulegała zmianie. Gdy w następnych latach

dojdzie do rozbicia podziemia niepodległościowego, władze będą mogły sobie pozwolić

na więcej. Sfałszowanie wyborów w 1947 r. doprowadziło do spacyﬁ kowania opozycji

politycznej, co sprawiło, że przez długi okres powojennej historii Polski Kościół był

„jedyną opozycją w PRL”. Andrzej Micewski wskazywał, że „Kościół, niezależnie od

swej woli, w wyniku likwidacji wszystkich sił opozycyjnych, przez sam fakt swego

istnienia stawał się siłą polityczną i faktycznym reprezentantem pluralizmu duchowego

społeczeństwa” 3 . Sytuacja ta zmieniła się wyraźnie dopiero u schyłku lat siedemdzie-

siątych, gdy w Polsce zaczęły działać szerzej środowiska opozycyjne. Jesienią 1956 r.

władze poczyniły pewne koncesje na rzecz Kościoła 4 , ale już wiosną 1957 r., gdy tylko

komuniści poczuli się nieco pewniej, zaczęto się z nich wycofywać. Negatywna reakcja

władz wiązała się m.in. z rozpropagowywaną wówczas przez Kościół Wielką Nowenną

Tysiąclecia przygotowującą wiernych do obchodów tysiąclecia chrztu Polski 5 . Od tego

momentu nacisk na Kościół wciąż wzrastał. Jednym z przełomowych wydarzeń był bru-

talny atak na Instytut Prymasowski w lipcu 1958 r. 6 Od tego momentu zintensyﬁ kowały

się też wymierzone w duchowieństwo działania Służby Bezpieczeństwa.

Kościół płocki nie był tu wyjątkiem, dlatego on również został objęty działaniami SB.

Początkowo zainteresowanie aparatu bezpieczeństwa kurią było jednak dość chaotyczne

i dopiero na początku lat sześćdziesiątych doszło do jej regularnego rozpracowywania.

1 J. Żaryn, Władza komunistyczna wobec Kościoła katolickiego w Polsce 1945–1989 – ideologia i praktyka [w:]

Z dziejów Kościoła katolickiego w Wielkopolsce i na Pomorzu Zachodnim , red. S. Jankowiak, J. Miłosz, Poznań

2004, s. 10.

2 W.J.Wysocki, Główne kierunki polityki komunistycznego państwa wobec Kościoła rzymskokatolickiego w latach

1944–1957 [w:] Władze komunistyczne wobec Kościoła katolickiego w Łódzkiem 1945–1967 , red. J. Wróbel,

L. Próchniak, Warszawa 2005, s. 13–14.

3 A.Micewski, Współrządzić czy nie kłamać? PAX i Znak w Polsce 1945–1976 , Paryż 1978, s. 47.

4 Między innymi 8 XI 1956 r. zebrała się Komisja Wspólna przedstawicieli rządu i Episkopatu, a 31 XII 1956 r.

władze wydały nowy dekret o organizowaniu i obsadzaniu stanowisk kościelnych (A. Dudek, Państwo i Kościół

w Polsce 1945–1970 , Kraków 1995, s. 45–46; J. Żaryn , Kościół w PRL , Warszawa 2004, s. 57).

5 B. Noszczak, Przygotowania do Milenium Chrztu Polski i Tysiąclecia Państwa Polskiego (1956–1965) [w:]

Milenium czy Tysiąclecie , red. B. Noszczak, Warszawa 2006, s. 10–38.

6 A.Dudek, Państwo i Kościół ..., s. 68–71

196

10 lutego 1961 r. naczelnik Wydziału III KW MO w Warszawie mjr Michał Korga

wydał postanowienie o założeniu sprawy obiektowej kryptonim „Credo” (nr 1455) na

kurię płocką i jej agendy. W dokumencie tym wskazywano, że jednym z zasadniczych

powodów podjęcia działań przeciw strukturom kościelnym jest dyskryminowanie przez

kurię i jej agendy „księży postępowych” 7 . W związku z istniejącą w diecezji płockiej

sytuacją, jak podkreślano, „zachodzi uzasadniona konieczność przeciwdziałania naszej

służby poprzez uzyskiwanie w porę informacji o zamierzeniach i planach tej legalnej

bazy wrogiej, antysocjalistycznej, a nawet antypaństwowej działalności celem przecina-

nia i neutralizowania szkodliwych wpływów na społeczeństwo oraz wewnętrznego ich

wzajemnego skłócenia” 8 .

Kuria płocka znalazła się w centrum zainteresowania funkcjonariuszy już znacznie

wcześniej, zagrożenie z jej strony bowiem dostrzegano od dawna. Stąd też w „Planie

operacyjnych przedsięwzięć dotyczących rozpracowania wrogiej części kleru kurialnego

i profesorów Seminarium Duchownego w Płocku” z września 1955 r. podkreślano, że

„w kurii diecezjalnej oraz w Seminarium Duchownym w Płocku uplasowała się grupa

księży na czele z ordynariuszem Zakrzewskim Tadeuszem, którzy są wrogo ustosunko-

wani do PRL” 9 . Przykłady wspominanej powyżej „wrogiej działalności kleru” można

znaleźć w wielu dokumentach resortu opracowywanych w kolejnych latach 10 . Wprawdzie

odprężenie, jakie nastąpiło w stosunkach państwo–Kościół w 1956 r., przystopowało te

działania, ale Służba Bezpieczeństwa nie traciła problemu z pola widzenia.

Mimo zacytowanego powyżej bardzo konkretnego uzasadnienia wszczęcia SO

„Credo” sprawa nie od razu ruszyła do przodu. Początkowo zakres podejmowanych

w jej ramach zadań sformułowany został dość ogólnie i nie istniała stała grupa prowa-

dząca tę sprawę. Dopiero dwa lata później, 5 lutego 1963 r., przy Referacie do Spraw

Bezpieczeństwa KP MO w Płocku powołano stałą trzyosobową grupę do rozpracowania

kurii i jej agend na terenie Płocka. Zaktywizowanie działań można wiązać z dokonanym

w połowie 1962 r. przekształceniem Wydziału V Departamentu III MSW w Departament

IV MSW 11 . Wniosek opracowany przez naczelnika Wydziału IV KW MO w Warszawie

mjr. Romana Kobrzyńskiego zatwierdził zastępca komendanta wojewódzkiego MO

ds. Bezpieczeństwa ppłk Józef Ostaś. W skład grupy weszli: starszy oﬁ cer operacyjny

Wydziału IV Ryszard Faryński oraz dwóch pracowników Referatu ds. Bezpieczeństwa

w Płocku – starszy oﬁ cer operacyjny por. Ryszard Leński i oﬁ cer operacyjny sierż. Jerzy

Kuś. Wszyscy trzej, jak wskazywano, mieli już w tym okresie doświadczenie w pracy

operacyjnej przeciwko środowiskom kościelnym. Z uwagi na skład nowo utworzonej

grupy od początku zakładano dwoistą zależność jej członków, podkreślając, że „powo-

łani do grupy pracownicy referatu bezpośrednio podlegać będą z[astęp]cy kom[endanta]

7 AIPN, 0201/78, t. 4, cz. 1, Postanowienie o założeniu sprawy obiektowej kryptonim „Credo” na kurię biskupią

w Płocku i agendy, Warszawa, 10 II 1961 r., k. 3.

8 Ibidem .

9 AIPN, 0201/57, Plan operacyjnych przedsięwzięć dotyczących rozpracowania wrogiej części kleru kurialnego

i profesorów Seminarium Duchownego w Płocku, Płock, 29 IX 1955 r., b.p.

10 Zob. ibidem , Informacja dotycząca kurii płockiej, Warszawa, 15 VI 1959 r., b.p.; ibidem , Charakterystyka kontr-

wywiadowcza świeckiego kleru rzymskokatolickiego, katolickich zakonów męskich i żeńskich, katolickich organi-

zacji przykościelnych, Płock, 4 VII 1959 r., b.p.

11 Do przekształcenia doszło 15 VI 1962 r. na mocy Zarządzenia nr 062/org. z 9 VI 1962 r.

197

pow[iatowego] MO ds. Bezp[ieczeństwa], natomiast pracownik Wydziału IV będzie

podlegał naczelnikowi tego wydziału” 12 .

Wśród zakreślonych na początku podstawowych zadań tej grupy wskazywano osiem

zasadniczych punktów:

„1) Rozpracowywanie kurii i jej agend (Wyższe i Niższe Seminarium Duchowne, sąd

biskupi, kapituły, referaty i komisje kurialne itp.),

2) prowadzenie spraw operacyjnych na etatowych i nieetatowych pracowników kurii

i jej agend,

3) prowadzenie teczek osobowych i kartoteki na wszystkie osoby duchowne i świe-

ckie zatrudnione w placówkach kościelnych, rozpracowywanych w ramach sprawy

obiektowej,

4) ustalanie osób świeckich kontaktujących się z pracownikami obiektu «Credo»

oraz ich opracowywanie,

5) realizacja przedsięwzięć związanych z opracowaniem obiektu «Credo» przy

pomocy techniki operacyjnej,

6) dokładne rozpoznanie obiektu «Credo» pod względem wyposażenia materialno-

technicznego (majątki, główne źródła dochodów, środki łączności, transport, drukarnie,

pieczęcie itp.),

7) prace z siecią tajnych współpracowników i pozyskiwanie nowych do sprawy

«Credo» i spraw operacyjnej obserwacji i realizacji innych przedsięwzięć związanych

z obiektem,

8) opracowanie i organizowanie lokali kontaktowych na terenie Płocka i Warsza-

wy” 13 .

Zachowane dokumenty SO „Credo” liczą obecnie 83 tomy. Znacząca ich część doty-

czy funkcjonowania diecezji i duchowieństwa paraﬁ alnego. Przetrwała jednak również

pewna ilość materiałów na temat inwigilacji kurii oraz sądu biskupiego, seminarium

duchownego i kapituł katedralnej w Płocku i kolegiackiej w Pułtusku. Ponadto w aktach

sprawy znajdują się dokumenty o uroczystościach milenijnych 14 , peregrynacji obrazu

jasnogórskiego 15 i uroczystości w Rostkowie 16 . Z uwagi na nieadekwatność podziału

administracyjnego kraju i struktury kościelnej w materiałach SO „Credo” znajdują się

też dokumenty dotyczące sąsiedniej diecezji łomżyńskiej, np. notatki z rozmów z tam-

tejszymi TW i KO, informacje o konferencjach dekanalnych na tym terenie, informacje

o działalności bp. Mikołaja Sasinowskiego 17 i notatki z jego rozmów z wojewodą

12 AIPN, 0201/78, t. 4, cz. 1, Wniosek o powołanie trzyosobowej grupy do rozpracowania kurii i jej agend na terenie

Płocka, Warszawa, 5 II 1963 r., k. 9.

13 Ibidem , k. 7–8.

14 Szerzej na temat obchodów milenijnych zob. Płockie Milenium. Uroczystości milenijne w diecezji płockiej w taj-

nych dokumentach Służby Bezpieczeństwa , red. J. Pawłowicz, Toruń 2006.

15 Odnośnie do peregrynacji obrazu jasnogórskiego w diecezji płockiej zob. też: AIPN, 0713/155, Peregrynacja

obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej w diecezji płockiej.

16 Położona w pow. przasnyskim wieś będąca miejscem urodzin patrona dzieci i młodzieży św. Stanisława Kostki.

20 VIII 1967 r. podczas uroczystości związanych z 400-leciem śmierci św. Stanisława Kostki bp Bogdan Marian

Sikorski erygował w Rostkowie paraﬁ ę pod wezwaniem św. Stanisława Kostki. Szerzej na temat przygotowań

i przebiegu uroczystości w Rostkowie zob. AIPN, 0201/78, t. 76 i t. 79.

17 Mikołaj Sasinowski (1909–1982) – od 1967 r. profesor i rektor seminarium duchownego w Łomży, w latach

1970–1982 biskup łomżyński (P. Nitecki, Biskupi Kościoła w Polsce w latach 965 –1999, Warszawa 2000, s. 394;

198

warszawskim 18 Franciszkiem Teklińskim, obszerna dokumentacja uroczystości stulecia

kościoła w paraﬁ i Kadzidło w pow. ostrołęckim czy informacje na temat Instytutu Kształ-

cenia Katechetycznego w Łomży 19 .

W ramach SO „Credo” w całym okresie jej prowadzenia działaniami objęto dwóch

biskupów płockich: Tadeusza Pawła Zakrzewskiego 20 i Bogdana Mariana Sikorskiego 21

oraz dwóch biskupów pomocniczych: Piotra Dudźca 22 i Jana Wosińskiego 23 . W przy-

padku tego pierwszego mamy do czynienia ze stosunkowo małą liczbą dokumentów,

które można podzielić na dwie grupy. Pierwsza z nich to charakteryzujące kurię płocką

materiały z końca lat pięćdziesiątych, które aczkolwiek wytworzone w okresie wcześ-

niejszym, zostały włączone do sprawy „Credo”. Poza tym dysponujemy jedynie kilkoma

wzmiankami i ocenami pisanymi głównie już po śmierci bp. Zakrzewskiego. Skromny

zasób wynika z tego, że – jak zostało powyżej wspomniane – początek sprawy obiekto-

wej kryptonim „Credo” datowany jest na 10 lutego 1961 r., a bp Zakrzewski zmarł już

26 listopada tegoż roku, a więc zanim sprawa rozwinęła się na dobre. Zasadnicza część

materiałów dotyczy zatem trzech pozostałych biskupów, którym równocześnie założono

TEOB (teczki ewidencji operacyjnej na biskupa) – teczka bp. Bogdana Sikorskiego

nosiła nr ewidencyjny 32 472, bp. Piotra Dudźca nr ewidencyjny 23 290, a bp. Jana

Wosińskiego nr ewidencyjny 23 291 24 .

Przez cały okres prowadzenia operacyjnego rozpracowania obiektu „Credo” podsta-

wowymi środkami wykorzystywanymi w tych działaniach byli tajni współpracownicy

i kandydaci na TW oraz środki techniki operacyjnej, przede wszystkim podsłuch telefo-

niczny (PT) i perlustracja korespondencji („W”).

J. Mandziuk, Sasinowski Mikołaj (1909–1982) [w:] Polski Słownik Biograﬁ czny , t. 35, z. 2, Warszawa–Kraków

1994, s. 254–255).

18 Ściśle rzecz biorąc, przewodniczącym Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej.

19 Zob. AIPN, 0201/78, t. 37; t. 68; t. 74; t. 78.

20 Tadeusz Paweł Zakrzewski (1883–1961) – sekretarz arcybiskupów poznańskich i gnieźnieńskich Edwarda

Likowskiego i Edmunda Dalbora, w latach 1928–1938 rektor Papieskiego Instytutu Polskiego w Rzymie, w latach

1938–1946 biskup pomocniczy diecezji łomżyńskiej, w latach 1946–1961 biskup płocki, członek Komisji Wspólnej

Rządu i Episkopatu przygotowującej porozumienie z 1950 r., asystent Tronu Papieskiego (P. Nitecki, Biskupi

Kościoła w Pols ce..., s. 504–505; Słownik polskich teologów katolickich , red. L. Grzebień, t. 7, Warszawa 1983,

s. 464–465; K. Krasowski, Biskupi katoliccy II Rzeczypospolitej. Słownik biograﬁ czny , Poznań 1996, s. 255–256;

T. Żebrowski, Zarys dziejów diecezji płockiej , Płock 1976, s. 61).

21 Bogdan Marian Wincenty Sikorski (1920–1988) – w latach 1964–1988 biskup płocki, inicjator Soborowego

Studium Teologiczno-Pastoralnego w Płocku, członek Komisji Stałej Episkopatu, Komisji Prasowej i Komisji

ds. KUL. W 1984 r. przekazał władzę w diecezji bp. Zygmuntowi Kamińskiemu jako administratorowi apostolskie-

mu sede plena (P. Nitecki, Biskupi Kościoła w Polsce ..., s. 402–403; Słownik polskich teologów katolickich , red.

J. Mandziuk, t. 8, Warszawa 1995, s. 518–528; T. Żebrowski, Zarys dziejów ..., s. 61; J. Śniegocki, W piętnastolecie

rządów biskupa Bogdana Sikorskiego w diecezji płockiej (1964–1979) , „Studia Płockie” 1979, t. 7, s. 7–27).

22 Piotr Dudziec (1906–1970) – organizator Sodalicji Mariańskiej, w czasie wojny aresztowany i osadzony w obozie

w Działdowie, w 1945 r. kanclerz kurii płockiej, profesor seminarium duchownego i kanonik kapituły katedralnej,

w latach 1950–1970 biskup pomocniczy płocki, Delegat Episkopatu ds. Trzeźwości (P. Nitecki, Biskupi Kościoła

w Polsce ..., s. 84; Słownik polskich teologów katolickich , red. L. Grzebień, t. 5, Warszawa 1983, s. 326–328).

23 Jan Wosiński (1914–1996) – w latach 1961–1991 biskup pomocniczy płocki, od 19 V 1962 do 21 I 1964 r. admini-

strator apostolski diecezji płockiej, od 1962 r. dyrektor krajowy Papieskiej Unii Misyjnej, od 1970 r. dyrektor krajo-

wy dla Papieskich Dzieł Rozkrzewiania Wiary i Św. Piotra Apostoła, w latach 1972–1984 przewodniczący Komisji

Episkopatu do spraw Misji i dyrektor krajowy Papieskich Dzieł Misyjnych (P. Nitecki, Biskupi Kościoła w Polsce ...,

s. 495; K.R. Prokop, Biskupi Kościoła katolickiego w III Rzeczpospolitej. Leksykon biograﬁ czny , Kraków 1998,

s. 159–160).

24 Zob. AIPN, 0201/78, t. 39, Protokół zdawczo-odbiorczy, Warszawa, 17 VI 1964 r., k. 7, 8.

199

Informacje uzyskiwano podczas rozmów z tajnymi współpracownikami i kandydatami

na tajnych współpracowników, a ponadto w trakcie rozmów z księżmi wyjeżdżającymi

za granicę, księżmi zmieniającymi placówki kościelne i przy okazji rozmaitych rozmów

okolicznościowych z duchowieństwem 25 . Tak więc w tym wypadku sprawdza się zasada

mówiąca o tym, że „nie wszyscy kapłani byli traktowani jako potencjalni kandydaci

do werbunku. W sposób szczególny interesowano się kurialistami, członkami ważnych

komisji Episkopatu Polski, profesurą wyższych seminariów duchownych, Katolickiego

Uniwersytetu Lubelskiego czy też dziekanami, a także byłymi kapłanami” 26 .

Choć SB miała w kręgach kościelnych swoich tajnych współpracowników, to w przy-

padku SO „Credo” duże utrudnienie stanowił niedostatek agentów w samej kurii. Na

przykład w kwietniu 1962 r. na 75 tajnych współpracowników pracujących w diecezji

płockiej „po zagadnieniu kleru” dotarcie do kurii i Wyższego Seminarium Duchownego

miało zaledwie dziewięciu, przy czym z samej kurii tylko dwóch. Podkreślano w związku

z tym, że „wymienieni współpracownicy najczęściej przekazują nam informacje o charak-

terze ogólnym dot[yczące] działalności kurii i jej personelu, o panujących tam stosunkach,

sytuacji materialnej i stosunku do wyższej hierarchii kościelnej. Tajni współpracownicy

niewystarczająco informują nas o naruszaniu przez kler przepisów państwowych, o jego

działalności duszpasterskiej, religijnej, społecznej i osobistej. Zupełnie mało otrzymuje-

my od TW danych o działalności aktywu katolickiego i jego współdziałaniu z Kościołem.

Sytuacja ta częściowo wypływa z faktu, że poważna część tajnych współpracowników do

współpracy odnosi się niechętnie, czasami nieszczerze bądź tylko z osobistych korzyści.

Ci znowuż, którzy chętnie i z oddaniem z nami współpracują, z zasady możliwości więk-

szych nie posiadają lub jeszcze z innych przyczyn nie mogą dotrzeć do interesujących nas

osób” 27 . W kolejnych latach sytuacja nie uległa gwałtownym przeobrażeniom, stąd też

w dokumencie z 1966 r. znowu czytamy: „Aktualnie służba nasza posiada tylko dwóch

tajnych współpracowników mających bezpośrednie dotarcie do obiektu «Credo». Są nimi

TW «Przeciwny» – ksiądz świecki, zajmujący jedno z głównych stanowisk kurialnych.

Cieszy się b. dużym zaufaniem bp. Sikorskiego. Do współpracy chętny. Ze względu na

niezbyt dobry stan zdrowia nie może być zbyt intensywnie wykorzystywany; oraz TW

«Alek», pełniący kierowniczą funkcję w jednym z obiektów biskupich, serdeczny kolega

bp. Wosińskiego, cieszący się również zaufaniem bp. Sikorskiego, niechętny do współ-

pracy, a nawet odmawiający jej. Obaj pozostają na kontakcie Wydziału IV. Pozostała

sieć tajnych współpracowników, mimo że zabezpiecza w zasadzie w dostateczny sposób

kontrolę operacyjną działalności obiektu «Credo», nie posiada jednak bezpośredniego,

bieżącego dotarcia do najważniejszych jego ogniw i osób w nim zatrudnionych. Wynika

to z faktu, że sieć ta w większości wywodzi się spośród księży zajmujących co prawda

kierownicze funkcje w diecezji, niemniej jednak z obiektami kurialnymi związana jest

tylko stosunkami służbowo-koleżeńskimi i etatowo nie jest w nich zatrudniona” 28 .

25 Ibidem , t. 4, cz. 2, Charakterystyka obiektu „Credo” i kierunkowy plan jego rozpracowania, Warszawa, 4 VI 1963 r.,

k. 36.

26 J. Żaryn, Kościół katolicki w PRL – wybrane zagadnienia, hipotezy, prowokacje , „Pamięć i Sprawiedliwość”

2005, nr 1 (7), s. 13.

27 AIPN, 0201/78, t. 4, cz. 1, Działalność kleru w województwie warszawskim, Warszawa, 4 IV 1962 r., k. 160.

28 Ibidem , t. 4, cz. 1, Charakterystyka obiektu „Credo” i kierunkowy plan jego rozpracowania, Warszawa, 28 III

1966 r., k. 232.

200

Norbert Wójtowicz - Biskupi płoccy w dokumentach Bezpieki.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: