13.
Proces uspołecznienia geografii- proces rozdzielania problematyki gospodarczej od ludnościowej (podział na geografii społeczno-ekonomicznej na geografię społeczną i ekonomiczną) zachodzący w Polsce w latach 80-tych XX w. oraz dalszy podział szeroko rozumianej geografii społecznej na geografię osadnictwa, ludności i społeczną. Jest to nowe podejście do metodologicznego badania zachowań przestrzennych ludności, a następnie całej problematyki społecznej. Prowadzone w latach 6-tych badania nad migracjami nie dawały odpowiedzi na pytanie o mechanizmy podejmowania decyzji o migracji, wyboru kierunków i dróg migracji. Dlatego z geografii ludności wyłoniła się nowa subdyscyplina naukowa, jaką jest geografia społeczna. Poprzez wprowadzenie badań dotyczących percepcji środowiska człowieka, wyobrażeń tego środowiska, jego wartościowania, preferencji i postaw wobec środowiska wyjaśniała prawidłowości powstawania decyzji o migracjach, a szerzej mechanizmów zachowania człowieka w środowisku. Możliwe to było poprzez zastosowanie praw neobehawioryzmu, socjologii społecznej, teorii rozprzestrzeniania informacji. Uspołecznienie geografii polegało zatem na:
· wprowadzeniu aspektu wartościującego do badań relacji człowiek-środowisko
· na zwiększeniu zainteresowania sferami życia człowieka związanymi z podziałem dochodu, konsumpcją i władzą
· wzroście znaczenia czynników i procesów społecznych, politycznych, kulturowych w wyjaśnianiu relacji człowiek-środowisko oraz form i struktur środowiska człowieka
· nowym podejściu do środowiska człowieka polegającym na potraktowaniu go jako zbioru współzależnych ze sobą elementów przyrodniczych, antropogenicznych i społecznych służących zaspokajaniu potrzeb społecznych.
Podkreślano przy tym humanistyczną funkcję geografii, jako nauki polegającej na kształtowaniu w umyśle człowieka względnie spójnego, uporządkowanego obrazu świata i środowiska człowieka, pozwalającego organizować działania, przewidywać ich skutki i nadawać sens otoczeniu.
Czynniki i procesy kształtujące środowisko człowieka
Środowisko człowieka- fragment przestrzeni geograficznej, w której żyje człowiek, stanowiący obszar jego codziennej aktywności. Środowisko człowieka może przybierać formę krajobrazu lub regionu. Człowiek zaspokaja różnorodne potrzeby poprzez użytkowanie zasobów środowiska, oraz poprzez doświadczanie środowiska.
Środowisko człowieka stanowi zbiór współzależnych ze sobą elementów:
· przyrodniczych- które nabierają funkcji społecznych w wyniku wzajemnego oddziaływania człowieka i przyrody
· antropogenicznych- będących efektem materialnej działalności człowieka
· społecznych
Doświadczanie środowiska przez człowieka: przepływ informacji o środowisku do świadomości człowieka, nadawanie wartości i znaczeń środowisku i jego składnikom oraz zachowanie się człowieka pod wpływem bodźców środowiskowych.
Definicje geografii społecznej:
· Geografia społeczna- badania obejmują całą sferę motywacji wyborów wartościowania środowiska pod kątek indywidualnych potrzeb.
· Geografia społeczna wypączkowała z geografii ludności. Bada, jakie przyczyny skłaniają ludzi do migracji, ich motywacje, wczuwa się w jednostkę i stara się ją zrozumieć.
· Geografia społeczna (Pahl) - geografia społeczna bada układ i procesy w zbiorowościach społecznych w ujęciu przestrzennym.
· Geografia społeczna (Rykiel) - to nauka społeczna zajmująca się przestrzennymi aspektami problemów społeczeństwa, zbiorowości regionalnych i lokalnych.
· Geografia społeczna (Buttimer) bada przestrzenny układ funkcjonujących relacji grup społecznych w ich społecznych środowiskach.
· Geografia społeczna (Otok) bada zróżnicowania przestrzenne struktur społecznych, wzajemny udział struktur społecznych i środowiska.
Relacje materialne i niematerialne(humanistyczne) człowiek-środowisko
Tworzenie wartości ma podłoże: materialistyczne i humanistyczne-polega na potraktowaniu więzi ze środowiskiem, jako przepływu informacji do podmiotu poznającego
Wartościowanie środowiska- ocena środowiska człowieka z punktu widzenia zaspokajania potrzeb. Człowiek zaspokaja swoje potrzeby poprzez użytkowanie zasobów środowiska. Ocena środowiska wiąże się z wyborem miejsc w przestrzeni, w których występuje optymalne zaspokojenie potrzeb danej jednostki. Wartościowanie środowiska może także dotyczyć stosunku emocjonalnego człowieka względem środowiska. Wartościowanie środowiska wiąże się z indywidualnymi dążeniami, aspiracjami i preferencjami jednostek wynikającymi z wyznawanego systemu wartości. Zatem wartości są przedmiotem badania geografii społecznej gdyż pozostają w związku przyczynowo-skutkowym z zachowaniem ludzi w przestrzeni. Badając wartości, jakie człowiek akceptuje poznajemy jego widzenie świata, skalę ważności tego, co się w tym świecie dzieje oraz ukierunkowanie aktywności człowieka.
Humanistyczna interpretacja więzi człowiek- środowisko polega na potraktowaniu więzi ze środowiska, jako przepływ informacji od podmiotu poznającego oraz odczuwaniu otoczenia i nadaniu mu wartości.
14.
Podstawowe nurty metodologiczne w geografii społecznej:
Behawioryzm- kierunek, który uznaje bodźce środowiskowe za główne determinanty ludzkiego zachowania. Zakłada ze wszyscy podobnie reagują na dany bodziec. Twierdził ze obserwacja bodźców oraz reakcji na te bodźce gwarantuje obiektywność formułowania wniosków. Badanie związków miedzy bodźcem a reakcja ma dać wyjaśnienie zachowania się ludzi zakładając przy tym ze wszyscy jednakowo reagują na dany bodziec i dla wszystkich zachowania te są jednakowe. Spotkał się z krytyka wyrażona poglądem, iż człowiek reaguje na bodźce nie tylko poprzez odruchy, ale także poprzez skomplikowane procesy zachodzące w jego świadomości.
Neobehawioryzm- człowiek reaguje na bodźce środowiskowe nie tylko przez odruchy, ale także poprzez procesy zachodzące w jego świadomości. Miedzy bodźcem a reakcja zachodzi wiele zmiennych pośredniczących. Dokonanie wyboru: należą do nich: bodziec, percepcja, wyobrażenie, wartościowanie, postawa, decyzja, zachowanie adaptacyjne.
Nurt humanistyczny- kierunki filozoficzne-poznanie środowiska, powinno odbywać się przez wnikanie w myśli i odczucia podmiotu poznającego. Poznanie polega na badaniu sposobu, w jaki jawią się one podmiotowi poznającemu. Interesuje nas obraz tego świata w umyśle człowieka.
Pozytywizm - podstawowa teza pozytywizmu głosi, że jedynie prawdziwą wiedzą jest wiedza naukowa, która może być zdobyta tylko dzięki pozytywnej afirmacji teorii za pomocą empirycznej metody naukowej.
Mimo że z czasem metoda naukowa odeszła od pozytywistycznej afirmacji teorii na rzecz jej falsyfikacji, to jednak pozytywizm we współczesnej postaci nadal jest kojarzony ze światopoglądem naukowym - wręcz czasem nazywany ideologią naukową - i jako taki bywa często podzielany przez technokratów, wierzących w konieczność rozwoju przez postęp nauki.
Nurt radykalny interpretuje relacje(ekonomiczne, polityczne, kulturowe) między zbiorowościami społecznymi, jako jednostronne zależności przybierające często formę uprzywilejowania u upośledzenia
Nurt liberalny rozpatruje te relacje jako dwustronne w społeczności wynikające z przypisanej poszczególnej zbiorowości funkcji w społeczeństwie.
TERYTORIALNE ZBIOROWOŚCI SPOŁECZNE
15.
Składniki i mierniki społecznego dobrobytu
Warunki bytowe- ogół zasobów środowiska człowieka zarówno ich ilość jak i jakość umożliwiających zaspokajanie potrzeb społecznych. Są to zasoby materialne jak woda, powietrze, żywność, mieszkania, urządzenia infrastruktury technicznej i społecznej oraz niematerialne(stosunki społeczne, dostęp do informacji).
Określone środowisko może umożliwiać bądź ograniczać zaspokajanie potrzeb człowieka. Ograniczenia te spowodowane są brakiem dostatecznej ilości dóbr. Czynniki ograniczające mogą mieć charakter przyrodniczy, techniczno-ekonomiczny, lub społeczny.
Poziom życia- stopień zaspokojenia potrzeb społecznych rozpatrywany w świetle przyjętych w danej zbiorowości norm i wskaźników ogólnospołecznych. Pozwala na ocenę bezpośrednich skutków, jakie przynosi danej grupie społecznej użytkowanie danego środowiska. Jest trudny do zmierzenia ze względu na występowanie hierarchii potrzeb, zmiennej w czasie i przestrzeni a także indywidualnej dla każdego człowieka. Do badania służą mierniki statystyczne, które pozwalają ocenić stopień zaspokojenia potrzeb społecznych mieszkańców dowolnego obszaru. Jest to zarówno szereg mierników cząstkowych, mierzących stopień zaspokojenia konkretnych potrzeb jak i mierników syntetycznych, odzwierciedlających bardziej wszechstronnie stopień zaspokojenia różnorodnych potrzeb.
Mierniki poziomu życia- zespół wskaźników odzwierciedlających stopień zaspokojenia konkretnych potrzeb społecznych( mierniki cząstkowe) lub pewnej grupy potrzeb(mierniki syntetyczne).
Dobór miernika zależy od:
· Skali przestrzennej
· Osiągniętego poziomu rozwoju gospodarczego
· Systemu wartości
· Konwencji obowiązujących w danym społeczeństwie
· Indywidualnej charakterystyki osób
W porównaniu międzynarodowych najczęściej stosowanym miernikiem poziomu życia jest PKB. W krajach bogatych przekracza on 12tys. USD/ 1 mieszkańca, kraje średnio zamożne mają PKB wysokości 4-12 tys. USD. W mało zamożnych krajach PKB waha się w przedziale 1-4 tys.
Połowa światowego produktu jest kontrolowana przez zaledwie 10% ludności świata, zaś 20% najbogatszej ludności świata kontroluje aż 86% produktu światowego.
Cząstkowe mierniki stopnia zaspokojenia potrzeb:
- w zakresie wyżywienia- przeciętne dobowe spożycie kalorii na 1 mieszkańca
- udział wydatków na żywność w strukturze wydatków gospodarstw domowych
- przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkań w m2
- przeciętna liczba izb w mieszkaniu
- odsetek mieszkań wyposażonych w łazienkę
- odsetek mieszań wyposażonych w centralne ogrzewanie
- przeciętna liczba osób na 1 izbę
- łóżka w szpitalach ogólnych na 10 tys. ludności
- liczba lekarzy przypadających na 10 tys. ludności
- przeciętna liczba ludności przypadająca na 1 lekarza
-umieralność niemowląt
- przeciętny czas trwania życia
- współczynnik skolaryzacji
- liczba studentów na 10 tys. ludności
-odsetek ludności dorosłej nieumiejącej czytać i pisać
- powierzchnia parków i zieleńców w mieście na m2/ 1 mieszkańca
-emisja zanieczyszczeń pyłowych w tys. ton na jednostkę powierzchni na rok
Mierniki syntetyczne zbudowane są w oparciu o zespół wybranych mierników cząstkowych.
· HDI- indeks rozwoju społecznego- miernik poziomu życia ludności na podstawie 3 mierników cząstkowych dotyczących:
o średniej oczekiwanej długości życia, przy założeniu ze minimalna przeciętna długość życia wynosi 25 lat zaś maksymalna 85 lat.
o Produktu krajowego brutto w przeliczeniu na jednego mieszkańca, przy założeniu, że waha się on w przedziale 100 dolarów na jednego mieszkańca do 40 tys. dolarów na jednego mieszkańca
o Alfabetyzacji ludności dorosłej tj. odsetka dorosłych umiejących czytać i pisać
Wartość HDI waha się w przedziale 0-1, przy czym kraje wysoko rozwinięte posiadają wskaźnik HDI powyżej 0, 800, średnio rozwinięte 0, 500-0, 800 oraz poniżej 0, 500 posiadają kraje słabo rozwinięte
· HPI- indeks ubóstwa- miernik poziomu życia, określający, jaki odsetek ludności danego kraju żyje w ubóstwie. Zbudowany jest z 4 mierników cząstkowych:
o Oczekiwany odsetek życia ludności, która umrze przed 40 rokiem życia
o Odsetek dorosłych nieumiejących pisać ani czytać
o Odsetek ludzi bez dostępu do służby zdrowia i wody pitnej
o Odsetek dzieci poniżej 5 roku życia z wyraźnymi odznakami niedowagi
Indeks ubóstwa najwyższy jest w krajach Afryki, Azji i Ameryki Łacińskiej.
Jakość życia- stopień zaspokojenia potrzeb społecznych rozpatrywany z punktu widzenia aspiracji i preferencji danego człowieka, rozumiany, jako subiektywne zadowolenie z konsumpcji dóbr i usług oraz treści stosunków i więzi społecznych. Jakość życia wyraża relację między aktualnym stanem zabezpieczenia potrzeb społecznych a indywidualnym dla każdego człowieka wzorcem sytuacji materialnej. Ocena jakości życia jest możliwa poprzez badania ankietowe.
Ubóstwo- zjawisko społeczne przejawiające się niskim poziomem życia osób, gospodarstw domowych, grup społecznych czy też społeczeństwa lub nawet brakiem środków materialnych do zaspokojenia potrzeb życiowych.
Przyczyny ubóstwa na świecie:
- naturalne:
- niesprzyjający klimat (np. zbyt gorący i wilgotny lub zbyt suchy)
- klęski żywiołowe: susze, plagi szarańczy, huragany, powodzie, trzęsienia ziemi
- społeczno-gospodarcze:
- niska zdolność krajów biednych do akumulacji kapitału
- wysoki niekontrolowany przyrost naturalny
- niewydolna gospodarka
- korupcja
- brak dobrego prawodawstwa
- brak wykształconych kadr
- brak zdolności tworzenia postępu technicznego
Struktura społeczna i stratyfikacja społeczna
Struktura społeczna- podział społeczeństwa na różnego rodzaju grupy społeczne oraz klasy i warstwy społeczne, powiązane systemem stosunków i wzajemnych zależności jednostronnych mających charakter zależności, upośledzenia jednych grup społecznych względem innych uprzywilejowanych grup. Podział ludności na grupy społeczne od jednostki przez rodzinę, wspólnoty sąsiedzkie po organizacje i instytucje społeczne. Wynika on ze społecznego podziału pracy i związanego z tym zróżnicowania stopnia zamożności warstwy społecznej jak i w zależności w zakresie stosunków produkcji i własności środków produkcji-klasy społeczne. Grupy społeczne wydzielone ze względu na określone cechy społeczne, związane są z danym etapem rozwoju społecznego.
Stratyfikacja społeczna- hierarchiczny podział społeczeństwa na klasy i warstwy społeczne, o różnej pozycji społecznej wynikającej ze stosunku do środków produkcji, roli w społecznym podziale pracy a także ze statusu społecznego i politycznego. Powoduje to że w społeczeństwie istnieją grupy uprzywilejowane i upośledzone a zależności, jakie zachodzą pomiędzy tymi grupami są jednostronne i mają charakter podległości jednym grup względem innych. Członkowie poszczególnych grup społecznych, klas i warstw społecznych nie mają równych szans życiowych i awansu społecznego mogą także różnić się w zakresie przyjętych norm postępowania. Stratyfikacja społeczna funkcjonuje w postaci trwałego układu stosunków wyższości i niższości regulowanego przez przyjęte w danym społeczeństwie prawidłowości określające kto i na jakich zasadach należy do danej klasy społecznej. W poszczególnych społeczeństwach różna może być rola czynników determinujących powstanie stratyfikacji społecznej np. uwarunkowania religijne, czynniki polityczne i ideologiczne, przynależność rasowa i etniczna ludności, dominacja czynników ekonomicznych oraz miejsca zajmowanego w społecznym podziale pracy. Najogólniej można wyróżnić hierarchiczny układ klas społecznych: elita, klasa średnia, klasa robotnicza, chłopstwo, biedota.
Przyczyny nierówności społecznych
Nierówności społeczne – dotyczą sytuacji, gdy ludzie są nierówni sobie nie z racji jakichkolwiek cech cielesnych czy psychicznych, lecz z powodu ich przynależności do różnych grup albo zajmowania różnych pozycji społecznych – nierówność dostępu (lub szans dostępu) do społecznie cenionych dóbr
Przyczyny nierówności społecznych: zróżnicowany dostęp do ograniczonych dóbr oraz wyższej jakości środowiska
Zjawisko nierówności społecznych odzwierciedla relacja między dochodami- różnice w sferze interesów
W marksistowskiej teorii zawłaszczenie wytworów pracy społecznej przez właścicieli środków produkcji.
Wzrost gospodarczy jest ściśle związany ze zjawiskiem nierówności społecznej, Z jednej strony pożądana obfitość dóbr uzależniona jest od rosnącej efektywności ekonomicznej, a z drugiej strony w społeczeństwie konsumpcyjnym dążącym do celu szerszego zaspakajania potrzeb dominują postawy egocentryczne.
Egocentryzm grup społecznych- wyraża się w działaniach pozostających w różnym stopniu w kolizji i interesami innych grup społecznych i dążeniu do zaspokojenia własnych potrzeb kosztem interesów innych grup. Działania te łagodzone są przez działania prospołeczne.
Egalitaryzm- równość społeczna, sprawiedliwość społeczna w sensie absolutnym, w odróżnieniu od sprawiedliwości relatywnej, którą reprezentuje merytoryczna zasada sprawiedliwości.
16.
Nierówności społeczne w skali międzynarodowej
Czynniki i procesy polityczne i kulturowe powodujące nierówności społeczne:
Dysponowanie nowoczesna technologia i kapitałem zapewnia grupie krajów najbardziej rozwiniętych władza ekonomiczna i polityczna. Uprzywilejowanie w sferze ekonomicznej i możliwość dyktowania stosunków ekonomicznych związana jest z posiadaniem władzy politycznej w postaci możliwości stosowania sankcji natury ekonomicznej. Wejście w system gospodarki światowej wymagało przestrzegania reguł gry ekonomicznej. Współcześnie w globalnym systemie gospodarki widoczne jest już powszechne akceptowanie reguł gry ekonomicznej.
Czynniki techniczno-ekonomiczne kształtujące nierówności społeczne:
Decydujące znaczenie dla wykształcenia się nierówności społecznej w skali globalnej miał sam fakt przyśpieszonego wzrostu gospodarczego. Podstawą rozwoju międzynarodowego podziału pracy jest ograniczona działalność rynków narodowych w warunkach stałego postępu technologicznego jest specjalizacja przemysłu.
Problem nierówności społecznych związany jest ze strukturą klasową.
Klasa społeczna- wyróżnia stosunek do środków produkcji. Własność środków produkcji decyduje o ekonomicznym wymiarze panowania danej klasy. Drugim wymiarem grupowania klasowego jest grupowanie polityczne. Klasy są wynikiem stopniowania syntetycznego uwzględniającego kryteria ekonomiczne, polityczne, kulturowe- takie syntetyczne ujęcie klasy może być subiektywne stając się czasami stratyfikacją społeczną
Międzynarodowy podział pracy ukształtował się w wyniku wytworzenia systemu gospodarki światowej. Charakterystyczną cechą było powstanie krajów przemysłowych i surowcowo-rolniczych.
Międzynarodowe nierówności w poziomie życia ludności.
Przyczyny są zjawiskiem nierozerwalnie związanym z postępującym społecznym podziałem pracy przechodzącej od form gospodarki ekstensywnej do intensywnej. Nie są one trwałe, a ich układ ulega zmianom.
Rewolucja przemysłowa i ekspansja gospodarcza i polityczna państw europejskich doprowadziła do notowanych w przeszłości dysproporcji w poziomie zagospodarowania i życia ludności w skali globalnej.
Rozpiętość między krajami najbardziej uprzemysłowionymi a peryferiami gospodarki światowej rosły stopniowo.
Szybki wzrost gospodarczy Europy Zachodniej (warunki przyrodnicze, szybki wzrost liczby ludności, postęp technologiczny, otwarcie na zewnątrz, konkurencja gospodarcza między wieloma silnymi państwami.
Różnie w poziomie życia ludności- tempo wzrostu, poziom wyżywienia, poziom analfabetyzacji, poziom śmiertelności niemowląt. Duże dysproporcje dotyczą ochrony zdrowia.
Prawo Engla- głosi, iż wzrost dochodów (per capita - na osobę) w społeczeństwie pociąga za sobą mniejszy aniżeli proporcjonalny wzrost wydatków na produkty żywnościowe.
Teoria rozwoju zależnego- próba wyjaśnienia przyczyn międzynarodowych nierówności w poziomie życia ludności z punktu widzenia biednych krajów.
Zakłada istnienie dwóch ugrupowań państw:
- nieliczna grupa krajów które jako pierwsze wkroczyły na drogę industrializacji, przez co skoncentrowały w swoich rękach czynniki wzrostu gospodarczego. Zyskały dzięki temu przewagę ekonomiczną, polityczną i militarną na świecie.
- obejmuję większość krajów które spóźniły się z industrializacją. Kraje pierwszej grupy narzuciły im zasadniczy profil działalności gospodarczej na ogół mniej dochodowej. Jest to profil surowcowo-rolniczy lub przemysłowy o słabym zaawansowaniu technologicznym.
Teoria rozwoju spolaryzowanego- próba wyjaśnienia przyczyn nierówności w poziomie życia ludności z punktu widzenia krajów bogatych. I. Friedman stwierdził, że wzrost gospodarczy nie może być równomierny w przestrzeni gdyż czynniki tego wzrostu rozmieszczone są nierównomiernie. Zatem do wzrostu gospodarczego wybierane są miejsca, które dysponują potrzebnymi zasobami, ponadto należy dążyć do koncentracji zasobów w tych miejscach. Przyśpieszony rozwój gospodarczy może się jedynie dokonywać w obszarach rdzeniowych i centrach. Peryferia wykazują słabszy rozwój oparty na działalnościach tradycyjnych. W ten sposób powstają dysproporcje między centrami a peryferiami. Tą koncepcje można zastosować do państw. Centrum to kraje bogate (Europa zachodnia, USA, Japonia) zaś pozostałe kraje stanowią peryferia.
17.
Miejskie nierówności w poziomie życia
Nierówności społeczne w miastach krajów rozwijających się:
W krajach takich układy przestrzenne ludności miejskiej są bardzo zróżnicowane, ulęgają ciągłym zmianom. Status społeczno – ekonomiczny, który ujawnia obszary ubóstwa i bogactwa jest ściśle związan...
amandka