Sygnałowo- dotykowy system porozumiewania sie dzieci głuchoniewidomych.doc

Istnieje wiele różnych sposobów, jakimi dziecko niepełnosprawne wzrokowo i słuchowo może nauczyć się porozumiewać. Mogą być one podobne lub bardzo różne od tych, przy pomocy których porozumiewają się dzieci widzące i słyszące. Wszystkie dzieci zaczynają od bardzo prostych metod porozumiewania się i stopniowo rozwijają je do coraz bardziej złożonych. Gdy dziecko widzące zaczyna się porozumiewać jego działania są bardzo proste i adresowane do konkretnej osoby lub przedmiotu. Na przykład, dziecko huśta się na huśtawce, huśtawka zatrzymuje się a dziecko kopie nogami, aby zakomunikować „chcę jeszcze”. W miarę czynienia postępów i uczenia się od innych może zacząć używać bardziej konwencjonalnych sposobów przekazywania informacji. Chodzi o takie sposoby jak: wskazywanie, podawanie przedmiotów, albo gestykulacja. Na przykład, dziecko może wyciągnąć rękę z kubkiem, by wyrazić „chcę więcej soku”. W miarę jak dziecko zaczyna rozumieć świat wokół siebie, zaczyna komunikować się używając „symboli” lub form abstrakcyjnych takich jak znaki, które zastępują konkretne przedmioty. Dziecko używające słów lub znaków do przekazywania informacji wchodzi na wyższy poziom porozumiewania się. Sposób, w jaki dziecko głuchoniewidome będzie przekazywało informacje, będzie zależeć od stanu jego wzroku, słuchu, możliwości motorycznych i poziomu intelektualnego.

Problemy wynikające z jednoczesnego uszkodzenia słuchu i wzroku u dziecka

Zarówno terapeuci (osoby interweniujące) jak i rodzice mogą się spodziewać niektórych zachowań, jakie przejawia dziecko głuchoniewidome, a które mogą utrudnić interakcję oraz naukę porozumiewania się takiego dziecka z otoczeniem. Oto niektóre z nich:

·         dziecko sprawia wrażenie, jakby nie chciało nawiązać z nikim kontaktu; może nie być w stanie spojrzeć na kogokolwiek lub uśmiechnąć się;

·         trudno od razu określić czy dziecko jest zadowolone czy nie (kontakty powinny więc uwzględnić więcej przytulania i zabaw ruchowych);

·         dziecko może nie osiągnąć zasadniczych etapów rozwoju ruchowego takich, jak siadanie, podnoszenie się, klękanie, chodzenie w tym samym wieku co dziecko nie dotknięte podwójnym uszkodzeniem zmysłów; może bać się wyciągania ręki lub przemieszczania;

·         dziecko może mieć stale opuszczoną głowę, może trzeć oczy lub trzepać palcami (autostymulacje), niekiedy może nie chcieć być dotykane lub dotykać innych osób czy przedmiotów, może mylić dzień z nocą, może odmawiać noszenia aparatu słuchowego lub okularów;

·         dziecko może mieć kłopoty ze zrozumieniem tego, co przekazują jemu inni;

·         dziecko może nigdy nie nauczyć się mówić (w zależności od stopnia utraty słuchu), ale może nauczyć porozumiewać się w inny sposób - będzie to jedynie inna forma komunikacji;

·         dziecko może porozumiewać się poprzez niepożądane zachowania;

·         jeżeli wszystko będzie wykonywane za dziecko, gdy nie będzie potrzeby porozumiewania się, można wyrobić w dziecku poczucie bezradności (tzw. zespół „wyuczonej bezradności”), przez co stanie się nadmiernie zależne od innych.

Jeżeli pojawia się któryś z wyżej wspomnianych problemów należy przedsięwziąć odpowiednie zabiegi. Można uniknąć tych zachowań zapewniając dziecku częste kontakty i możliwości porozumiewania się, lepiej reagując na nie i pozwalając uczestniczyć dziecku we wszystkich domowych czynnościach.

Dziecko głuchoniewidome posiada dość specyficzne umiejętności oraz potrzeby. W zależności od konkretnego dziecka jego potrzeby mogą obejmować:

·         aparat słuchowy lub urządzenia służące wzmocnieniu dźwięku (sytuowanie dziecka bliżej źródła dźwięku, wykorzystanie zabawek wydających dźwięki);

·         okulary lub inne pomoce umożliwiające lepsze widzenie (szkła powiększające, zastosowanie żywej kolorystyki, rysunków konturowych zamiast zdjęć);

·         przedmioty dostarczające wrażeń dotykowych (np. zabawki wibrujące) oraz identyfikatory dotykowe (materiały ułatwiające dotykowe rozpoznawanie różnych przedmiotów, np. szorstka tkanina naklejona na włącznik światła).

Przyglądając się dziecku głuchoniewidomemu, gdy robi coś, co uważamy za niepoprawne zachowanie, zauważymy, że próbuje się w ten sposób wypowiedzieć. Nie możemy być bierni wobec takich zachowań niewerbalnych. Warto spróbować zrozumieć, co dziecko chce nam przekazać i zareagować, by poczuło się rozumiane. Na przykład, jeżeli dziecko nie chce układać klocków może nimi rzucać, gryźć się w ręce. Wszelkie próby polegające na usiłowaniu powstrzymania go od tego mogą doprowadzić jedynie do demonstracji zachowań buntu, autoagresji lub agresji (dziecko może uderzać głową lub gryźć innych). Naszą rolą jest pomóc dziecku, nauczyć je przekazywać w akceptowalny powszechnie sposób, że nie chce układać klocków. Powinniśmy wówczas próbować znaleźć inne zajęcie, które zaakceptuje dziecko. Pamiętajmy, że nie wystarczy jedynie powstrzymywanie dziecka przed jego „złym” zachowaniem. Najważniejsze jest bowiem nauczenie dziecka wypowiedzenia się w inny sposób.

Jednoczesne uszkodzenie wzroku i słuchu niewątpliwie wpływa na sposób, w jaki dana osoba uczy się porozumiewania. Dziecko, które traci wzrok lub słuch po 18 miesiącu życia, prawdopodobnie nauczy się porozumiewać nieco inaczej niż dziecko od urodzenia dotknięte poważnym uszkodzeniem wzroku i słuchu. Dlatego też w porozumiewaniu się z dzieckiem głuchoniewidomym ważne jest, aby wykorzystać najsprawniejszy system odbioru bodźców zmysłowych.

Na przykład, jeżeli jego wzrok jest lepszy niż słuch, to metoda porozumiewania się powinna opierać się na wzroku, np. gestach, znakach i obrazkach (jeśli to tylko możliwe). Aby dziecko głuchoniewidome mogło dowiedzieć się więcej o ludziach, przedmiotach, miejscach, czynnościach oraz związkach z ludźmi i przedmiotami ważne jest by mogło wykorzystywać zmysły dotyku, węchu i smaku. Komunikowanie się z dzieckiem głuchoniewidomym oznacza więc:

·         reagowanie na zachowanie dziecka w nieco inny sposób, niż ten jakiego oczekiwałoby się przy kontaktach z dzieckiem słyszącym i widzącym;

·         bycie blisko dziecka (zachowany kontakt dotykowy) niż porozumiewanie się na odległość;

·         każdorazowo informowanie dziecka, że ktoś jest gotowy z nim rozmawiać;

·         obserwowanie dziecka pod kątem sposobów, jakie wykorzystuje w porozumiewaniu się;

·         wykorzystywanie w porozumiewaniu się odpowiednich pomocy;

·         dostarczanie licznych okazji do porozumiewania się.

Etapy rozwoju dotykowego języka migowego

Dziecku głuchoniewidomemu, będącemu pozbawionym słuchu i wzroku, jest bardzo trudno nauczyć się porozumiewać, wszak nie może usłyszeć jak mówią do niego rodzice lub rodzeństwo, nie może usłyszeć ludzi wymieniających uwagi, nie może widzieć ulubionego ciastka lub zabawki, usłyszeć grzechotki, którą ktoś mu podaje lub kroków zbliżających się osób. Jednakże dzieci głuchoniewidome mogą nauczyć się porozumiewać. Aby mogły poznać świat wokół siebie muszą wykorzystywać pozostałe zmysły, szczególnie zmysł dotyku. Mogą więc „rozmawiać” sygnalizując lub pokazując rękami znaki, mogą „słyszeć” innych dotykając ich rąk. Głuchoniewidome dziecko musi przejść przez wiele etapów rozwoju języka zanim zacznie używać w komunikacji oficjalnego języka migowego. Ale nawet jeśli nigdy nie osiągnie ono tego poziomu porozumiewania się, istnieją inne formy komunikowania się przy pomocy dotyku, z których może ono korzystać. Każdy przechodzi przez różne etapy rozwoju językowego. Niemowlęta zaczynają od naśladowania dźwięków, jakie słyszą u innych i gaworzenia. Potem zaczynają używać słów, prostych zdań i wreszcie bardziej złożonych sekwencji. Również dzieci głuchoniewidome przechodzą przez te same podstawowe etapy rozwoju językowego, ale rozwój ten następuje u nich głównie poprzez dotyk. Dlatego też, system porozumiewania się dzieci głuchoniewidomych musi być oparty na dotyku. Zmysł dotyku pozwala dziecku na zrekompensowanie utraty wzroku i słuchu. Dowiedziono również, że wskazówki dotykowe i znaki są wysoce skuteczne przy nauce i wykorzystywaniu języka. Aby jednak wskazówki i znaki dotykowe były jak bardziej efektywne powinny posiadać pewne cechy:

1.      znaki i wskazówki (sygnały) muszą być przede wszystkim funkcjonalne dla dziecka. Próby nauczenia dziecka znaków oznaczających „szklankę” lub „kubek”, podczas gdy korzysta ono jedynie z butelki, nie doprowadzą do nauczenia znaku funkcjonalnego. Znaki i wskazówki funkcjonalne są używane często w czasie codziennych czynności. Znaki takie jak „więcej”, „koniec” i „jeść” są używane wielokrotnie w czasie dnia i dlatego są bardzo funkcjonalne.

2.      znaki i sygnały powinny być łatwe w odbiorze. Znak lub sygnał, który wykonywany jest w powietrzu, z daleka od ciała dziecka jest trudniejszy do wyczucia, wykonania i zrozumienia niż znak, w którym dotykamy ręki lub ciała dziecka.

3.      pierwsze sygnały lub znaki jakich uczy się dziecko powinny przypominać to, co przedstawiają. Łatwiej jest dziecku zrozumieć i używać znak, który przypomina ciastko, kubek lub piłkę, niż znak, który jest zbyt abstrakcyjny i nie przypomina przedmiotu jaki reprezentuje. Nazywa się to ikonicznością dotykową.

Wyróżnia się trzy zasadnicze etapy rozwoju języka mówionego i takie same etapy rozwoju dotykowego języka migowego. Chociaż każdy etap bazuje na poprzednim, dzieci głuchoniewidome porozumiewając się często używając kombinacji dwóch lub więcej etapów. Etapy te obejmują:

·         sygnały

·         wspólnie wykonywane znaki

·         miganie naprzemienne

Sygnały

Początkowo dziecko zaczyna od systemu podstawowych znaków umożliwiających komunikowanie jego codziennych potrzeb i żądań. Sygnały - to jakikolwiek dowolny sposób dotykania dziecka głuchoniewidomego, w celu zakomunikowania jemu czegoś. Sygnałami są typowe naturalne gesty, takie jak poklepywanie pieluszki, aby pokazać, że jest mokra. Mogą obejmować również wskazówki przedmiotowe, których dziecko może dotknąć, wskazówki smakowe i/lub wskazówki zapachowe. Dostarczają one dziecku za pośrednictwem zmysłów różnych informacji, służących zrozumieniu tego, co się dzieje. Sygnały to proponowane przez nas sposoby przekazywania dziecku informacji. Ważne jest, by wszystkie osoby zajmujące się dzieckiem powinny posługiwać się takimi samymi sygnałami. Oto przykładowe sposoby porozumiewania się z dzieckiem:

SYGNAŁY ŚRODOWISKOWE - to wskazówki, które pojawiają się w sposób naturalny przy wykonywaniu regularnych czynności i pozwalają dziecku dowiedzieć się, co się zaraz stanie (uprzedzanie zdarzeń). Przykłady: wkładanie dziecku śliniaka przed jedzeniem, wkładanie łyżki z jedzeniem do ust dziecka.

SYGNAŁY PRZEDMIOTOWE - obejmują podawanie dziecku przedmiotu, który będzie częścią jakiejś czynności. Przykłady: łyżka (czynność jedzenia), kubek (czynność picia), ręcznik lub gąbka (kąpiel), klucze lub but (spacer), zabawka-przytulanka (spanie), nadmuchiwanie koła gumowego (pływanie), itp.

SYGNAŁY DOTYKOWE - obejmują dotykanie dziecka za każdym razem w ten sam sposób, aby poinformować go o tym, co się wydarzy. Przykłady: dwukrotne dotknięcie ust dziecka palcami (czas na posiłek), delikatne szturchnięcie łokcia dziecka do przodu (iść), delikatne prowadzenie ręki dziecka tak by odsunęło przedmiot, np. talerz (koniec jedzenia).

SYGNAŁY GESTOWE - to gesty lub mimika twarzy, które pomagają dziecku zrozumieć, co się zaraz wydarzy. Przykłady: potrząsanie zabawką, by ją dziecko zauważyło, kręcenie głową na „Nie” gdy dziecko robi coś, czego nie pochwalamy, potakiwanie głową na „Tak” gdy dziecko chce czegoś od nas, otwieranie i zamykanie dłoni, gdy chcemy czegoś od dziecka, itd.

SYGNAŁY OBRAZKOWE - obejmują zdjęcia lub rysunki osób, przedmiotów, miejsc, uczuć lub czynności, służące do przekazania dziecku informacji. Przykłady: mama, dom, okulary, patrzeć, siedzieć, jeść, iść.

Informacje należy przekazywać w sposób prosty i zrozumiały dla dziecka. Jeżeli nie reaguje na znak lub gest, może to oznaczać, że go po prostu nie rozumie. Zmieńmy wówczas rodzaj sygnału, np. na wskazówkę przedmiotową lub wskazówkę dotykową. Jeżeli dziecko w dalszym ciągu nie reaguje poszukajmy innych sposobów mogących pomóc mu zrozumieć komunikat. Aby w pełni odebrać informację, dziecko musi zrozumieć, że przekazywane mu sygnały mają określone znaczenie. Musi więc krok po kroku uczyć się rozumieć, że kubek to coś, co zawiera płyn. Jeżeli dziecko otrzyma informację poprzez dotknięcie i powąchanie banana, rozpozna w końcu ten przedmiot jako banan i zrozumie, że jest to coś do zjedzenia. Niezwykle istotne jest, by dziecko jak najlepiej rozumiało otaczający je świat. Chodzi tu zarówno o poznanie ludzi (rodziny, przyjaciół), miejsc (dom, plac zabaw, szkoła) i poznanie otaczających je obiektów (zabawek, przedmiotów codziennego użytku, przyborów do wykonywania różnych czynności, itd.). Musi więc zdobywać różnego typu doświadczenia zarówno w domu jak i poza nim. Jego doświadczenia domowe takie jak uczestniczenie w posiłkach i kąpieli lub w trakcie zabaw dostarczają tematów do rozmowy. Jeżeli dziecko nie ma kontaktu z różnymi zabawkami, ludźmi i czynnościami istnieje niewielka szansa na interakcję z jego strony. Każda czynność powinna dać dziecku różne okazje do rozmowy. A zatem różnymi sposobami zachęcajmy dziecko do porozumiewania się.

Aby dziecko wiedziało dokładnie, co się zaraz wydarzy, należy uprzedzić je za pomocą odpowiedniej wskazówki / sygnału. Nie należy dziecka podnosić lub gwałtownie przemieszczać bez uprzedniego poinformowania go - za pomocą umownego sygnału - o tym, co się wydarzy. Dziecko niepełnosprawne wzrokowo i słuchowo potrzebuje konsekwentnego używania sygnałów przy wykonywaniu wszystkich codziennych czyn...