A. Kelm
Formy opieki nad dzieckiem
WSiP
Warszawa 1983
PRZEDMOWA DO WYDANIA DRUGIEGO
Przed stu laty, w 1882 roku, wydana została w Warszawie w znanej drukarni nakładowej Jana Noskowskiego przy ul. Mazowieckiej książka pt.: Niedole dziecięce.1 Na treść dzieła składało się obok wstępnej rozprawy Adama Goltza pt.: Ogólny pogląd na kwestię opieki nad dziećmi obszerny zarys stowarzyszeń i instytucji opieki nad dzieckiem zagranicą w opracowaniu Aleksandra Moldenhawera', szereg rozpraw przedstawiających "obecny stan opieki nad dziećmi w Warszawie i jej okolicach" autorstwa wybitnych lekarzy i pedagogów, jak Stanisław Markiewicz, Wiktoryn Kosmowski, Eryk Jachowicz, Jan Jeleński, oraz tekst projektu statutu Towarzystwa Przyjaciół Dzieci przedłożonego władzom do zatwierdzenia. Na stronie tytułowej dzieła znajdujemy informację:
wydano ,,staraniem miłośników wieku dziecięcego".
Któż to byli ci "miłośnicy wieku dziecięcego"? Analiza składu autorów dzieła daje wyraźną odpowiedź na to pytanie. Było to grono osób, lekarzy, pedagogów, filantropów, przeważnie związanych z Warszawskiem Towarzystwem Dobroczynności, którzy podjęli w tym czasie szerszą akcję pomocy dzieciom osieroconym, opuszczonym i żyjącym w nędzy, niedożywionym i chorym, często zdemoralizowanym brakiem niezbędnych dla życia warunków. Celem tej akcji miało być powołanie legalnego Towarzystwa Przyjaciół Dzieci, a wydawnictwo "Niedole dziecięce" miało stanowić uzasadnienie potrzeby zorganizowanej opieki nad dzieckiem. Zamierzeniem autorów jest - pisano w dziele - aby książka "wzbu-
1 Niedole dziecięce.' Wydane staraniem miłośników wieku dziecięcego. ^Warszawa. W drukarni Noskowskiego ulica Chmielna N. 11. 1882.a w czytelniku uznanie potrzeby w naszym kraju Towarzystwa Przyjaciół Dzieci i zachęciła do gorliwego w podjętych usiłowaniach ... współudziału".
Celu bezpośredniego nie udało się osiągnąć. Towarzystwo Przy-^ jaciół Dzieci nie uzyskało akceptacji władz zaborczych. Obok jednak wielkiej wartości źródłowej i dokumentacyjnej dla stanu i potrzeb opieki nad dzieckiem w Warszawie w końcu XIX wieku przyczyniło się to dzieło do szerokiego uświadomienia rozmiaru potrzeb opiekuńczych i poszerzania kręgu "miłośników wieku dziecięcego", którzy podejmowali coraz bardziej doskonalone i skuteczne akcje opieki nad dzieckiem. Stanowiło więc dzieło to niejako kamień węgielny pod wielki rozwój opieki nad dzieckiem już o charakterze instytucjonalnym po odzyskaniu niepodległości, którego zasięg i dynamikę przedstawiają liczne źródłowe studia. Problematykę dziecka i jego potrzeb podjęła wówczas nowa generacja pedagogów, a wśród nich osobistości tej miary, co Maria Grzego-rzewska, Helena Radlińska, Janusz Korczak, Kazimierz Jeżewski, Józef Czesław Babicki, Józef Jakóbkiewicz.
Książka Albina Kelma pt.: Formy opieki nad dzieckiem w Polsce Ludowej analizuje współczesny etap rozwoju tej ważnej dziedziny pracy wychowawczej. W stuletnim okresie, jaki dzieli książkę Kelma od Niedoli dziecięcych z 1882 roku, wiele się dokonało zmian w warunkach i samym pojęciu opieki nad dzieckiem. Pojęcie niedola - synonim krzywdy społecznej - znikło, przynajmniej w naszych warunkach, ze słownictwa opiekuńczego - wyrównywanie warunków życiowych przeszło z dziedziny filantropii do kategorii podstawowych zadań oświaty i wychowania. Nie zmieniła się jednak ani nie uległa zmniejszeniu odpowiedzialność społeczna za warunki i losy wstępującej w życie społeczności dziecięcej. Jak przed laty - źródło i podstawę tej odpowiedzialności stanowi wrażliwość na potrzeby dziecka, gotowość służby dziecku i jego potrzebom w każdej sytuacji i w każdym obszarze społecznej i profesjonalnej działalności. Dziś również mamy liczne przykłady ludzi, których można określić dawną jakże zaszczytną nazwą przyjaciół wieku dziecięcego. W tej kategorii mieszczą się i zawodowi. wychowawcy, i liczne gromady ludzi w różnych formach manifestujące humanitarną wrażliwość na potrzeby dziecka, nie szczędzące wysiłku w zaspokajaniu tych potrzeb.
Pierwsze wydanie książki Albina Kelma ukazało się w 1968 roku. Jest to więc książka znana dobrze polskim nauczycielom--opiekunom dzieci, od wychowawcy klasowego i wychowawcy świetlic szkolnych poczynając, nie mówiąc o szerokich już dziś kręgach specjalistów zatrudnionych w podstawowych instytucjach opieki nad dzieckiem, jak internaty szkolne i półinternaty, domy dziecka, pogotowia opiekuńcze i inne placówki rozwijające planowe programy pomocy i wspierania rozwoju dziecka. W książce Kelma znajdzie Czytelnik szeroką ich panoramę świadczącą o rozległości potrzeb opiekuńczych i wachlarzu form ich zaspokajania.
Pierwsze wydanie książki Kelma spełniło swą rolę w kształtowaniu świadomości opiekuńczej nauczycieli, bo dla nich przede wszystkim była przeznaczona - zwłaszcza szkół podstawowych w mieście i na wsi; ukazywała bowiem nie tylko potrzeby typu socjalnego, ale i wychowawczej pomocy, których dziecko ma prawo oczekiwać od społeczeństwa i od swych bezpośrednich wychowawców. W nowym wydaniu książka jest znacznie poszerzona, uzupełniona dalszymi badaniami autora, które rozwija od lat w ramach Katedry pedagogiki społecznej Uniwersytetu Warszawskiego, spożytkowuje narastającą literaturę przedmiotu, we fragmentach syntetycznych własne przemyślenia i doświadczenia. W szczególności rozszerzeniu uległy problemy teoretyczne opieki nad dzieckiem, zagadnienia polityki opiekuńczej i kształcenia kadr. W nowym wydaniu książka służyć będzie nauczycielom, wychowawcom oraz licznym zespołom pracowników społecznych - miłośnikom wieku dziecięcego.
Ryszard Wroczynski
WSTĘP
Działalność opiekuńczo-wychowawcza w Polsce ma swoje dawne źródła i tradycje. Szczególne warunki rozwoju historycznego naszego narodu sprawiły, że od wielu wieków młode pokolenia Polaków wzrastały w sytuacji zagrożenia.
Kraj, przez który tak często przetaczała się wojna, który przez wiele lat walczył o niepodległość i utrzymanie bytu narodowego, w którym sprzeczności klasowe zarysowały się szczególnie ostro, musiał mieć ogromne potrzeby w zakresie opieki nad dzieckiem. Specyficzną cechą działalności ogiekuńczo-wychowawczej w Polsce było to, że jej nurt postępowy rozwijał się poza działalnością czynników oficjalnych, sprawujących władzę, a niekiedy wbrew nim. Ujawniło się to ze szczególną siłą w okresie zaborów, w latach międzywojennych oraz w czasie ostatniej wojny. Właśnie ta cecha specyficzna, mająca swoje źródła w historii naszego narodu sprawiła, że problematyka opieki nad dzieckiem była bliska postępowym ruchom społecznym, że działalność w tym zakresie rozwijała się pod ich wpływem. Walka o prawa dziecka wiązała się z walką o niepodległość kraju i wyzwolenie społeczne klas uciskanych, o wychowawczy charakter opieki, była protestem przeciw poniżaniu dziecka i wyrazem wiary w znaczenie i siłę wychowania.
Zrozumienie i docenianie wzajemnego związku wychowania i opieki spowodowało, iż Polska Ludowa od pierwszych chwil swego powstania opowiedziała się za rozwiązaniem zadań opiekuńczych w ścisłym związku z zadaniami wychowawczymi. Znalazło to swój wyraz w decyzji Rady Ministrów z 12 czerwca 1945 roku o przekazaniu Ministrowi Oświaty spraw opieki nad dzieckiem od lat 3
do 18. Włączenie zadań opiekuńczych do zakresu działania resortu oświaty wywarło niemały wpływ na rozwój całego systemu oświaty i wychowania w Polsce. Wpływ ten wyraża się nie tylko w rozszerzeniu systemu o nowe formy opiekuńczo-wychowawcze, których dawniej nie było lub którymi zajmowała się opieka społeczna, lecz w podjęciu szeregu zadań opiekuńczych przez podstawowe placówki oświatowe, tj. szkoły różnych typów, zwłaszcza zaś szkoły
podstawowe.
Nie jest tedy sprawą przypadku, iż coraz częściej w literaturze pedagogicznej mówi się o potrzebie analizowania funkcji opiekuńczych spełnianych w ramach systemu oświaty i wychowania i o zarysowującej się coraz wyraźniej nowej specjalizacji w naukach pedagogicznych - pedagogice opiekuńczej. Bodźcem do tych rozważań stało się dwudziestolecie Polski Ludowej i podejmowane w związku z nim próby uogólnienia dorobku w dziedzinie oświaty i wychowania.*
W opracowaniu niniejszym pragniemy przedstawić kierunki i formy opieki nad dzieckiem w Polsce Ludowej. Uwagę naszą skoncentrujemy głównie na formach opieki wypracowanych przez resort oświaty. Nie oznacza to oczywiście, że tylko ten resort podejmuje zadania opiekuńczo-wychowawcze, podejmuje jednak te zadania w najszerszym zakresie i stąd szczególna rola resortu oświaty w ogólnym systemie opieki nad młodym pokoleniem.
W celu pełniejszego zobrazowania kierunków i form opieki i wyrażniejszego określenia roli i miejsca omawianych form w ogólnym systemie opieki nad dzieckiem uwzględnimy również ważniejsze problemy współdziałania resortu oświaty z innymi resortami prowadzącymi działalność opiekuńczą oraz z organizacjami społecznymi zajmującymi się sprawami opieki.
1 Osiągnięcia i problemy rozwoju oświaty i wychowania w XX-leciu. Polski Ludowej. Zbiór studiów pod redakcją B. Suchodolskiego, Warszawa 1966, PWN; Rozwój pedagogiki w PRL, red. B. Suchodolski, Wrocław 1965, Ossolineum.ROZDZIAŁ I TEORETYCZNE PODSTAWY OPIEKI NAD DZIECKIEM
Opieka nad dzieckiem w szerokim tego słowa znaczeniu rozumiana jest jako działalność zmierzająca do zabezpieczenia dzieciom i młodzieży sprzyjających warunków rozwoju i wychowania.
Ze względu na złożony charakter potrzeb opieka nad dzieckiem wiąże się z rozmaitymi dziedzinami życia i rozpatrywana jest przez ^ wiele dyscyplin naukowych: ekonomię, medycynę, prawo, peda-. gogikę. Rozproszenie problematyki opiekuńczej w różnych dziedzinach wiedzy i działania nie jest dla opieki nad dzieckiem korzystne i trudno jest dla tej dziedziny opracować jednolite podstawy teoretyczne. Konieczność całościowego rozpatrywania i rozwiązywania zadań opiekuńczych powoduje, że działalność opiekuńczo-wycho-wawcza jest chyba jedną z bardziej skomplikowanych i trudnych dziedzin życia społecznego.
WZAJEMNY ZWIĄZEK OPIEKI I WYCHOWANIA
Podstawą zainteresowania nauk pedagogicznych problematyką opieki nad dzieckiem jest zależność wyników wychowania od warunków życia. Szczególne zasługi w teoretycznym uzasadnieniu wzajemnego związku i zależności wychowania i opieki położyła Helena Radlińska. Przeprowadzone pod jej kierunkiem badania społecznych przyczyn powodzeń i niepowodzeń szkolnych wykazały dobitnie wzajemną zależność wychowania i opieki. Helena Radlińska wskazywała dwojaki typ zależności obu działań. Opieka wypełniając swoje funkcje stwarza lepsze warunki dla przebiegu procesu wychowania, a więc wychowanie jest zainteresowane wy-
10pełnieniem zadań opiekuńczych. Wychowanie z kolei służy opiece w zakresie metod działania, aby uchronić przedmioty opieki od bierności w usuwaniu sytuacji zagrożenia.
Z działaczy zagranicznych konieczność stosowania metod wychowawczych w opiece podkreślił Christian Kofoed, twórca znanych ośrodków pomocy społecznej w Danii, tak zwanych szkół Kofoeda. Szkoła Kofoeda wychodzi z założenia, iż każdy kto potrzebuje pomocy społecznej, wymaga równocześnie pomocy pedagogicznej. Z tego względu nie udziela się pomocy "za darmo". Każdy ubiegający się o pomoc musi włożyć choćby niewielki wysiłek w uzyskanie pomocy. Chodzi więc o rozbudzenie ambicji i aktywności własnej jednostki po to, aby działalność opiekuńcza spełniła również swoje zadanie wychowawcze. Zbliżone zasady stosował w swojej pracy pedagogicznej w ogniskach wychowawczych Kazimierz Lisiecki.
W literaturze spotykamy jednak i inne stanowisko - wyraźnego rozróżniania, a nawet przeciwstawiania opieki nad dzieckiem wychowaniu. Na przykład Irena Chmieleńska oceniając decyzję rządu o przekazaniu spraw opieki resortowi oświaty pisała:
"Ponieważ niewiele zmian dokonywa się właśnie z dziś na jutro - nie uległo zmianie słowo «opieka». Dni jego są jednak policzone. Stać się musi niedługo, że miejsce jego zastąpi wyraz «wychowanie». To nie tylko kwestia słowa, nazwy. Nazwa jesf ściśle związana z pojęciem. Pojęcie opieki jest węższe, wychowania - szersze. Nie można wychowywać - nie dawszy opieki.:
A można opiekować się, nie wychowując".
Otóż decyzja Rady Ministrów z dnia 12 VI 1945 roku przekazania spraw opieki nad dzieckiem Ministerstwu Oświaty świadczy..:
m.in. o tym, że dojrzało u nas poczucie obowiązku wychowania dziecka, a nie tylko opieki nad nim.
Z terminem "opieka" łączą się przykre skojarzenia. "Opieka", co oczy wypieka - mówią nasi podopieczni. Przykry jest też sam wyraz ,,podopieczny", czy "petent". Z terminami" tymi związane są nierozerwalnie takie pojęcia jak: "ubogi", "nędza", "dobroczynność". Słowa niemiłe...
Opieka - dąży do izolowania "ubogich dzieci".
Oświata - dąży do powszechności. W tym jej zasadnicza wyzłość. Gdy to będzie możliwe, to znaczy, gdy pozwolą fundusze
11
narosną pracownicy - ogrody jordanowskie, świetlice, przedszkola, kolonie - obejmą każde dziecko, które powinno lub zechce z nich korzystać.'
Przeciwstawianie opieki wychowaniu lub opieki zabezpieczeniu społecznemu było charakterystyczne dla działaczy ruchu robotniczego. Niechęć do opieki wynikała z charakteru przedwojennej opieki społecznej, której formy stosowano w naszym kraju do łagodzenia przeciwieństw klasowych. Tego typu opieka wypełniała tylko w części swoją funkcję społeczną, nie usuwała bowiem źródeł powszechnego zagrożenia dzieci klasy robotniczej i chłopskiej, jakie tkwiły w samym ustroju kapitalistycznym. Te źródła bowiem mogła zlikwidować tylko walka o przekształcenie ustroju społecz-no-gospodarczego i przejęcie władzy przez klasę robotniczą i chło-" pów. Nie oznacza to jednak zaniku działalności opiekuńczej, ma ona bowiem swoje obiektywne uwarunkowanie. Przeobrażenia dokonane w naszym kraju postawiły tylko na innej płaszczyźnie rozwiązanie zadań opiekuńczych, na płaszczyźnie znacznie dla młodego pokolenia korzystniejszej, bo w ścisłym związku z ogólnym rozwojem systemu oświaty i wychowania.
Pojmowanie opieki jako zjawiska historycznego, kończącego swój żywot w warunkach ustroju socjalistycznego, byłoby sprzeczne z dialektycznym ujmowaniem rozwoju rzeczywistości i faktycznym obrazem życia społecznego w naszym kraju. Ustrój socjalistyczny likwiduje bowiem te sytuacje zagrożenia, których źródłem była prywatna własność środków produkcji i działające w tych \ warunkach prawa społeczne. Nie usuwa jednak innych przeciwieństw i sprzeczności, których działanie stwarza sytuacje zagrożenia, jak np. podstawowego przeciwieństwa między człowiekiem a przyrodą, między stopniem rozwoju świadomości a zagrożeniem potencjalnym (zwłaszcza u dzieci), między potrzebami a możliwościami ich zaspokojenia. Nie możemy nie widzieć także w warunkach ustroju socjalistycznego nierówności startu dzieci z różnych środowisk, np. wsi, miasteczka, a także różnicy standardu życiowego rodzin zależnie od źródeł i wysokości dochodu, liczby członków rodziny i innych czynników różnicujących ten standard. Nadal
1 I. Chmieleńska: Dlaczego opiekę nad dzieckiem w Polsce przejęto od Ministerstwa Pracy i Opieki Społecznej Ministerstwo Oświaty. "Dzieci i Wychowawca" 1946 nr l, s. 2-9; nr 2, s. 9-16.
12 także występują rozmaite indywidualne sytuacje zagrożenia spowodowane wypadkami losowymi jak sieroctwo, rozbicie rodziny, klęski żywiołowe, choroby i inne. Opieka nad dzieckiem ma zatem swoje obiektywne uwarunkowanie. Na te momenty zwraca uwagę Ryszard Wroczyński przy omawianiu perspektyw zarysowującej się specjalizacji - "pedagogika opiekuńcza".
(^Jak przed całą dziedziną wychowania - stają więc dziś przed pedagogiką opiekuńczą zadania nowe, które rozszerzają jej zakres i wymagają coraz bardziej wyspecjalizowanych metod pracy. Można by tę przestrzeń, która dzieli współczesną pedagogikę opiekuńczą od filantropijnych początków scharakteryzować następująco:
filantropizm posiadał charakter jałmużniczy i sprowadzał się do pomocy w zakresie, na który zezwalały środki oparte na publicznej dobroczynności; pedagogika opiekuńcza formułuje teoretyczne podstawy planowych działań opiekuńczo-wychowawczych, wynikających bądź ZJsytuacji losowych, bądź też potrzeb rozwojowych społeczeństwa".'
Opieka nad dzieckiem współdziała w powiązaniu z systemem zabezpieczenia społecznego w zapewnieniu podstawowych warunków życia i rozwoju młodego pokolenia. Interweniując w sytuacjach zagrożenia usuwa przeszkody w prawidłowym przebiegu procesu wychowania. -Na tym polega jej funkcja społeczna w systemie oświaty i wychowania.
Ze względu na obiektywne uwarunkowanie funkcji opieka nad dzieckiem ma charakter pierwotny w stosunku do wychowania. Dziecko rozwija się od urodzenia poprzez stałe przezwyciężanie sytuacji zagrożenia, a w miarę swego rozwoju, stopniowo uniezależnia się w różnych zakresach życia od opieki. Pierwotny charakter opieki w stosunku do wychowania widoczny jest szczególnie w pierwszych latach życia dziecka, w których działalność opiekuńcza jest dominująca. Wychowanie z kolei sprawia, że dziecko w miarę rozwoju lepiej poznaje sytuacje zagrożenia i umie się im przeciwstawić. Z tej zależności wynika wniosek, który można przedstawić w postaci tezy: wszelkie działanie opiekuńcze w stosunku do dziecka powinno sprzyjać procesowi wychowania, inaczej bowiem nie usuwa, lecz potęguje sytuację zagrożenia i staje
' R. Wroczyński: Od filantropii do pedagogiki opiekuńczej. "Studia Pedagogiczne" t. XII Wrocław 1964 Ossolineum, s. 24.
13 w sprzeczności z istotą opieki, a więc traci charakter opiekuńczy. Gdyby uszeregować podstawowe pojęcia wypracowane prżeż'nau-ki pedagogiczne w kolejności występowania tych pojęć w życiu dziecka, należałoby na pierwszym miejscu postawić opiekę, na __drugim wychowanie, na trzecim nauczanie. Każdemu z tych pojęć odpowiada określony układ zależności dzieci i dorosłych: w opiece nad dzieckiem - opiekun i małoletni (podopieczny, lub tzw. dawniej pupil), w wychowaniu - wychowawca i wychowanek, w nauczaniu - nauczyciel i uczeń. W każdym akcie wychowawczym, to jest świadomym i ukierunkowanym oddziaływaniu na dziecko można wyróżnić zadania odpowiadające istocie tych trzech pojęć i trzech układów: opiekuńczego, wychowawczego i dydaktycznego. Należy zatem działalność opiekuńczą traktować jako jeden z czynników kształtowania człowieka. Stanowisko takie zajmuje między innymi Zygmunt Mysłakowski. Według tego autora człowiek kształtowany jest przez następujące czynniki:
tJL. Czynniki dziedziczne i wrodzone. <JL. Rozwój w danym środowisku materialnym. ;3.: Chów (opieka nad potomstwem: wyżywienie, ochrona przed niebezpieczeństwami, mechanicznymi urazami, zimnem, wilgocią itd.).
^Urabianie się jako ciąg reakcji samorzutnych na czynniki otoczenia społecznego...
^5.') Wychowanie planowe (zorganizowane instytucjonalnie - A.'K.).
6. Samokształcenie i samowychowanie".1 Wśród tych czynników szczególne miejsce z punktu widzenia zadań opiekuńczych zajmuje środowisko. Nie dlatego, aby determinować miało ostatecznie proces kształtowania człowieka, lecz dlatego, że wszelkie procesy życiowe dziecka: biologiczne, psy--chiczne ł społeczne przebiegają zawsze w jakimś środowisku i w reakcjach na jego działanie ujawniają się prawidłowości lub nieprawidłowości przebiegu procesów życiowych. Dlatego badania roli środowiska w wychowaniu mają duże znaczenie dla opieki nad dzieckiem. W toku bowiem badań wpływów środowiska ujawniają się różnego typu zagrożenia stanowiące podstawę działalności opie-
1 Z. Mysłakowski: Kształcenie i doświadczenie. Warszawa 1961 PZWS, s. 69-79.
14
kuńczej. Nie jest sprawą przypadku, że teoretycy rozpatrujący nroblemy środowiska wychowawczego wnieśli poważny wkład także do rozwoju problematyki opieki nad dzieckiem.
TERMINOLOGIA W OPIECE NAD DZIECKIEM
Przez wiele lat opieka nad dzieckiem, tak w naszym kraju jak i na świecie, rozwijała się bez dostatecznej refleksji teoretycznej. Ogromne potrzeby społeczne, jakie w tej dziedzinie wystąpiły w naszym kraju spowodowały, iż praktyka ^wyprzedziła teorię__ Ten stan odzwierciedla się najdobitniej właśnie w terminologii. Narastała ona żywiołowo, w obrębie różnych dyscyplin naukowych. Sądzę, iż zbilansowanie terminologii, za którą kryją się przecież konkretne doświadczenia praktyki, pozwoli głębiej wniknąć w istotę sprawy, jaką jest określenie specyfiki pedagogiki opiekuńczej i zarysowanie terenów teoretycznej refleksji tej sub-
dyscypliny.1
Punktem' wyjścia_w_podejmQwanid_Qpieki_jesi;.analiza potrzeb-dziecka^ w ujęciu globalnym, ^obejmującym całokształt sytuacji i warunków w jakich ono żyje. Ze względu na złożony charakter tych potrzeb opieka nad dzieckiem .wiąże się z rozmaitymi dziedzinami życia ^ rozpatrywana jest przez rożnę_.dyscypliny nauko-^ __we: medycynę, psychologię, pedagogikę, socjologię, prawo, ekono-_mię i.politykę społeczną. Konieczność całościowego rozpatrywania i rozwiązywania zadań opiekuńczych powoduje, że opieka jest jedną z bardziej skomplikowanych i trudnych dziedzin życia społecznego.
Wyrazem złożonego charakteru opieki jest także wieloznaczność tego pojęcia. JW_jszyky^JX)bkim_termin_ten odnosi się- zar&wno-do-_osób, jąk_i_ rzeczy. Oto kilka przykładów zastosowania tego terminu. Mówimy o_opiece nad dzieckiem, młodzieżą, chorymi, osa-niotnion^mi_- mając na myśli rozmaite sytuacje dotyczące czło-,więka__Ale_mówimy Jakże_o_ opiece .nad zwierzętami, roślinami^. -UEZądzemamj_technic^nymi. Mówimy_o^ opiece w znaczeniu ochro-_ "y^ obrony, pomocy, zapobiegania, wyrównywania -^J:tia]ąc_na_ S^śl^ rożne cele~r sposoby działania. Żądamy opieki od rodziców,
1 J. Maciaszkowa: W kręgu problemów pedagogiki opiekuńczej, "Proble-"ly Opiekuńczo-Wychowawcze" 1978 nr l.
. 15
łach pedagogicznych, zwłaszcza w pracach pedagogów społecznych, którzy problematyce opieki nad dzieckiem poświęcili wiele uwagi, torując drogę pedagogice opiekuńczej.1 ,
Ogólne pojęcie opieki
Opieka nad dzieckiem jest pochodną ogólnego pojęcia opieki, określenie którego stanowi punkt wyjścia w dalszym uściślaniu i precyzowaniu terminologii. Podstawowe znaczenie dla określenia ogólnego pojęcia opieki ma wyodrębnienie jego cech konstytutywnych, pozwalających uchwycić istotę pojęcia "opieka".
Analiza znaczenia i zastosowań opieki prowadzi do wniosku, iż odnosi się ona do działania określonego typu. I można w sposób zasadny stwierdzić, że opieka' - to działanie. A zatem posiada trzy główne elementy składowe, właściwe każdemu działaniu: przedmiot działania, podmiot działający i treść działania. Elementy te nie mogą jednak stanowić istoty opieki, odnoszą się bowiem do wszelkiego działania. Szukać zatem musimy cech konstytutywnych opieki w okolicznościach, które warunkują podjęcie działania zwanego opieką, tworzą określone sytuacje wymagające podjęcia opieki. Czym się te sytuacje charakteryzują? Bezsporne wydaje się występowanie przynajmniej dwóch czynników:
- sytuacji zagrożenia osób i rzeczy,
- potrzeby interwencji z zewnątrz z uwagi na brak lub ograniczone możliwości przezwyciężenia zagrożenia własnymi siłamj.
Uznanie sytuacji zagrożenia za istotną i konstytutywną cechę ogólnego pojęcia "opieki" nie ogranicza' jefto zakresu. Przeciwnie,
1 Przykładowo wymieniam: J. Cz. Babicki, W. Wójtowicz-Grabińska:
Opieka nad dziećmi i młodzieżą (W:) Encyklopedia wychowania. Warszawa 1937, Nasza Księgarnia, t. 3, s. 531-610; A. Kamiński: Funkcje pedagogiki społecznej. Warszawa 1975, PWN, wyd. 3; J. Pięter: Poznawanie środowiska wychowawczego. Wrocław 1960, Ossolineum: H. Radlińska: Pedagogika społeczna. Wrocław 1961, Ossolineum; R. Wrtoczyński: Pedagogika społeczna. Warszawa 1976, PWN, wyd. 2. '
16 •
dla jego określenia terminu "proces' wzmocniony, utrudniony lub przerywany;
na jego utrzymania.
składa się wiele warunków (właściwych dla danej rzeczy czy zjawiska), których brak powoduje sytuację zagrożenia. Sytuacja taka może wynikać albo z właściwości samego przedmiotu opieki, albo z charakteru kontaktów i powiązań z otoczeniem. Z chwilą powstania sytuacji zagrożenia, a także w momencie dostrzeżenia możliwości jej powstania, zachodzi potrzeba działania zwanego opieką. Z tego względu funkcję opieki można określić jako usuwanie sytuacji zagrożenia we wszystkich jego postaciach:
- zagrożenia potencjalnego,
- zagrożenia rzeczywistego,
- skutków zagrożenia rzeczywistego.
Tak więc przez opiekę w najogólniejszym znaczeniu rozumieć będziemy działanie podejmowane wobec osób lub rzeczy ze względu na faktyczne czy potencjalne zagrożenie ich istnienia przy braku albo ograniczonych możliwościach przezwyciężenia zagrożenia własnymi siłami tych osób i rzeczy.
Pozostałe składniki pojęcia opieki jako działania: przedmiot, podmiot i treść - służą analizie i precyzowaniu zastosowań opieki, a więc modyfikacji i uściślaniu ogólnego znaczenia tego
pojęcia.
Pojęcie opieki nad dzieckiem
Pojęcie "opieka nad dzieckiem" konkretyzuje ogólne pojęcie opieki przez ukazanie przedmiotu działania - dziecka. Jednak termin "dziecko" jest również wieloznaczny i wymaga uściślenia przez wskazanie określonej granicy wieku. Jako tę granicę przyjmujemy ukończenie lat 18, to jest moment uzyskania zdolności do czynności prawnych. Jest to również granica formalnej odpowiedzialności dorosłych, rodziców lub opiekunów, za wykonywanie
17
Formy opieki nad dzieckiemwładzy rodzicielskiej i wypełnianie zadań opiekuńczych wobec dziecka.' Dla różnych potrzeb i w różnych zakresach opieki mogą oczywiście istnieć jeszcze inne granice wieku, jednak osiągnięcie wieku upoważniającego do czynności prawnych jest nie tylko formalnym potwierdzeniem osiągnięcia pełnoletności i uzyskania praw obywatelskich, lecz także obiektywnym faktem społecznym, zmieniającym zasadniczo sytuację społeczno-prawną w wielu zakresach działania człowieka.
W pojęciu opieki nad dzieckiem zachowane zostają cechy i elementy składowe ogólnego pojęcia opieki, ulegają one jednak dalszym modyfikacjom uściślającym jego zakres znaczeniowy. Modyfikacje te wynikają przede wszystkim z właściwości przedmiotu opieki, a więc dziecka oraz z charakteru sytuacji zagrożenia, jakim ono może podlegać.
Wyraźne określenie istoty opieki nad dzieckiem stwarza' szansę opracowania spójnego zestawu pojęć dla tego działania. Rozszerzanie się zakresu pojęcia opieki nad dzieckiem, jakie obserwujemy współcześnie, przyporządkowanie mu coraz to nowych zjawisk, wynika nie ze zmiany istoty pojęcia opieki, lecz z lepszego rozumienia sytuacji zagrożenia, zaawansowania badań nad różnymi postaciami zagrożenia, ich etiologią i skutkami - badań podejmowanych w obrębie różnych nauk. W rezultacie dostrzegamy coraz więcej zadań i czynności o charakterze opiekuńczym także w działaniach społecznych innego typu, obliczonych na realizację innych celów, których osiągnięcie wymaga podjęcia w szerszym lub węższym zakresie opieki nad dzieckiem.
Zazębianie się opieki nad dzieckiem z innymi typami działania jest wyraźnie widoczne zwłaszcza w następujących relacjach:
- opieka nad dzieckiem a ochrona zdrowia dziecka,
- opieka nad dzieckiem a wychowanie i nauczanie,
- opieka nad dzieckiem a system zabezpieczenia społecznego,
- opieka nad dzieckiem a działalność socjalna zakładów pracy.
Związek opieki nad dzieckiem z działaniami społecznymi innego typu jest często tak silny, iż tylko teoretycznie można wyodrębnić elementy składowe opieki w tych działaniach. Szczegól-
1 Sprawę pełnoletności i zdolności do czynności prawnych reguluje kodeks cywilny (Dz. U. z 1964 r., 16, póz. 93) w artykułach 10, 11, 12, 15. -
18pie tak dalece jest to widoczne przy analizie wzajemnego związku wychowania i opieki, że niejednokrotnie słowa te są stosowane zamiennie, występuje bowiem tożsamość przedmiotu i podmiotu opieki oraz wychowania, a zróżnicowanie można dostrzec dopiero y/ treści i celu czynności opiekuńczych i czynności wychowawczych.
- Niesłuszne byłoby jednak zapominanie o istocie opieki, gdyż
zamazywałoby to granice różnicujące opiekę w stosunku do działań innego typu, obliczonych na realizację innych celów - a więc także w stosunku do wychowania. W naszym oddziaływaniu na dzieci możemy i powinniśmy dostrzegać specyfikę czynności opiekuńczych, wyodrębniać je w drodze analizy po to, aby usprawnić całe nasze oddziaływanie, traktując opiekę towarzyszącą wychowaniu jako składową część każdego pedagogicznego kontaktu i integralny składnik naszego pedagogicznego działania. Nie przeczy to faktowi, iż opieka może występować także poza wychowaniem, podczas gdy naprawdę bardzo trudno byłoby oddzielić wychowanie od opieki, zawsze bowiem pozostaje choćby troska o bezpieczeństwo osobiste dziecka, którym się w toku wychowania zajmujemy.
Dziecko jest przedmiotem badania nie jednej dyscypliny naukowej, a wyniki badań przynoszą coraz lepszą znajomość także sytuacji zagrożenia dziecka. Nauki medyczne, psychologiczne, pedagogiczne, prawne, ekonomiczne, z polityką społeczną włącznie, ukazują coraz to nowe tereny dla działania opiekuńczego wobec dzieci. Stąd potrzeba definicji rozszerzającej i uogólniającej wyniki badań różnych dyscyplin także w odniesieniu do istoty pojęcia opieki nad dzieckiem. Obok dotychczas wyróżnionych cech konstytutywnych ogólnego pojęcia opieki, to jest: sytuacji zagrożenia oraz braku lub ograniczonej możliwości przezwyciężenia zagrożenia przez samo dziecko, uważamy za niezbędne włączenie jako cechy konstytutywnej pojęcia opieki nad dzieckiem ogólnej funkcji społecznej opieki nad dzieckiem. Polega ona na zapewnieniu prawidłowych warunków rozwoju i wychowania zarówno jednostce, jak też określonym grupom dzieci oraz całej Riłodej generacji.1 Na warunki te składają się: a) zaspokojenie
1 J. Wołczyk: Nowe aspekty w polityce opiekuńczej państwa polskiego. W: XXIV Kongres FICE. Warszawa 1973, PWN.
2»
19
potrzeb dziecka, b) zaspokojenie oczekiwań społeczeństwa wobec dziecka, wyrażonych w celach wychowania.
Jeżeli warunki z jednej lub drugiej grupy nie zostaną spełnione, może powstać sytuacja zagrożenia. Stąd znaczenie teorii potrzeb ludzkich w ogóle, a potrzeb dziecka w szczególności oraz znaczenie świadomości i prawidłowości określania celów wychowania w każdym okresie życia dziecka. Stąd także ścisłe zazębianie się pojęcia opieki nad dzieckiem z pojęciem wychowania i zabezpieczenia społecznego, tak w sferze rozważań teoretycznych, jak i w działalności praktycznej.
Uogólniając dotychczasowe rozważania przez opiekę nad dzieckiem rozumieć będziemy działania podejmowane przez osoby bądź instytucje wobec dzieci - w związku z faktyczną albo potencjalną sytuacją zagrożenia przy braku lub ograniczonych możliwościach przezwyciężenia tej sytuacji przez samo dziecko -
w celu zapewnienia prawidłowych warunków rozwoju i wychowania młodego pokolenia.
Charakterystyka elementów składowych po-' jęcia opieki na ddzieckiem
Dokonanie ogólnej charakterystyki elementów składowych po-j.ęcia opieki nad dzieckiem uważamy za przydatne z trzech powodów:
- pozwala ustalić zakres problematyki teoretycznej, jaka wymaga rozważenia w odniesieniu do opieki nad dzieckiem jako działania społecznego określonego typu (co jest szczególnie istotne wobec braku teorii opieki w ogóle, a teorii opieki nad dzieckiem w szczególności),
- wyjaśnia szczegółowe pojęcia opieki nad dzieckiem, sformułowane w praktyce z punktu widzenia poszczególnych elementów składowych tego działania, [
- toruje drogę naukowej weryfikacji i dalszemu precyzowa- ' niu terminologii w zakresie opieki nad dzieckiem.
Jak już wspomniano, opieka jako określony typ działania spo- i łecznego posiada elementy składowe każdego działania: podmiot, :
przedmiot i treść. Przedmiotem opieki nad dzieckiem jest oczy-
20
•y/iśc-.e dziecko, podmiotem - osoby i instytucje podejmujące działanie. na treść zaś składają się przede wszystkim środki i czynności użyte w toku działania.
Ponieważ specyfikę opieki nad dzieckiem określają cechy konstytutywne, od nich też rozpoczniemy charakterystykę elementów
składowych tego pojęcia.
Sytuacja zagrożenia jako istotna cecha i element składowy pojęcia opieki nad dzieckiem zajmuje szczególną pozycję:
- stanowi czynnik sprawczy w odniesieniu do opieki jako ctziałania, stwarza potrzebę tego działania wobec dziecka,^--' ' - określa treść, a więc środki i czynności, jakie powinny być
użyte w działaniu,
- ukierunkowuje działanie na osiągnięcie wyraźnie określonego celu, wynikającego przede wszystkim z charakteru zagrożenia: potencjalnego, rzeczywistego bądź przezwyciężania skutków zagrożenia rzeczywistego, w jakim dziecko się znalazło.
Na sytuację zagrożenia, którą w skrócie nazywamy zagrożeniem, składa się zespół czynników oddziaływających negatywnie na dziecko. W toku rozważań nad ogólnym pojęciem opieki wskazywaliśmy, że sytuację zagrożenia rozumiemy dzisiaj szeroko i wiążemy ją z procesem istnienia osób i rzeczy. Ponieważ charakterystyczną cechą istnienia dziecka jest rozwój, dlatego sytuację zagrożenia dziecka wiążemy z podstawowymi sferami jego rozwoju: fizycznego, psychicznego, społecznego i kulturalnego. W obrębie każdej z tych sfer rozwoju mogą wystąpić czynniki oddziaływające negatywnie, zakłócenia i zaburzenia prowadzące do sytuacji zagrożenia; przezwyciężanie takich sytuacji, a wreszcie usuwanie skutków sytuacji zagrożenia, w której się dziecko znajdowało - składają się na wypełnienie społecznej funkcji opieki nad dzieckiem. Stąd kluczowe znaczenie dla teorii i praktyki opieki nad dzieckiem ma diagnoza i prognoza potrzeb społecznych w tej dziedzinie oraz wypracowanie racjonalnej klasyfikacji potrzeb w nawiązaniu do istoty opieki jako działania określonego typu. Czy potrzeby te nazwiemy potrzebami opieki, czy potrzebami opiekuńczymi - to kwestia dyskusji, nie ulega jednak wątpliwości, iż problematyka potrzeb jest kluczowa dla opieki nad dzieckiem.
Sama sytuacja zagrożenia nie przesądza sprawy podjęcia opieki nad dzieckiem, zależy to bowiem jeszcze od oceny, czy i w jakim zakresie zagrożenie może być przezwyciężone własnymi siłami dziecka. Brak lub ograniczone możliwości przezwyciężenia sytuacji zagrożenia przez samo dziecko to druga istotna cecha pojęcia opieki nad dzieckiem. Jej wyodrębnienie wynika z wzajemnego związku i zależności opieki i wychowania. Podejmowanie opieki bez potrzeby lub w nadmiarze jest nie tylko zbędne, lecz i szkodliwe, osłabia bowiem aktywność własną dziecka, co w skrajnych przypadkach prowadzi do swoistego ubezwłasnowolnienia, jak to podkreślała m. in. w swoich rozważaniach na temat opieki Helena Radlińska.1 Przy podejmowaniu decyzji o opiece niezbędne jest zatem rozeznanie, jaki jest stan świadomości sytuacji zagrożenia
u dziecka i jakie ma ono rzeczywiste możliwości przeciwstawić się temu zagrożeniu.
Dziecko może być zupełnie nieświadome zagrożenia, świadome w ograniczonym zakresie lub świadome w pełni. Przy czym pełna świadomość sytuacji zagrożenia' nie oznacza jeszcze możliwości jej przezwyciężenia, zależy to bowiem od tego, jakimi siłami i środkami ono dysponuje. Liczyć się także trzeba z możliwością odrzucenia przez dziecko opieki, pogłębiania lub nawet stwarzania sytuacji zagrożenia przez dziecko. Odnosi się t,o zwłaszcza do
oczekiwań, jakie ma społeczeństwo wobec dziecka, formułując określone cele wychowawcze.
Podkreślanie możliwości dziecka w przezwyciężaniu' sytuacji zagrożenia wynika ze specyficznych jego właściwości jako przedmiotu opieki nad dzieckiem. Specyfikę tę określa przede wszystkim charakter istnienia dziecka, a więc stały rozwój i dynamika kształtowania się poszczególnych dyspozycji, składających się na 'jego osobowość. O stanie rozwoju tych dyspozycji decyduje ogół czynników, pod wpływem których rozwija się człowiek: wrodzone zadatki organizmu, środowisko, wychowanie i aktywność własna.
Zależność dziecka od opieki jest zmienna. Tylko w początkowym okresie życia i w szczególnych sytuacjach zagrożenia dziecko jest biernym przedmiotem opieki. W miarę rozwoju i oddziaływania wszystkich czynników wpływających na kształtowanie się jego osobowości wzrastają także szansę i możliwości jego współudziału 1 H. Radlińska- po^"/---'-- ---•
•w przezwyciężaniu sytuacji zagrożenia, a opieka nad dzieckiem nabiera charakteru wyraźnie wyspecjalizowanego i ukierunkowanego, nie zaś globalnego, jak to ma miejsce w pierwszych dniach życia.
Dlatego też dobór treści opieki nad dzieckiem zależy zarówno od rodzaju i stanu sytuacji zagrożenia, jak też wieku i właściwości dziecka. Z problematyką treści opieki nad dzieckiem, to jest środków i czynności, jakie składają się na ten typ działania społecznego, wiąże się wiele elementów do rozważenia. Dlatego w obrębie treści opieki nad dzieckiem powstało najwięcej pojęć szczegółowych, które przedstawimy w dalszych rozważaniach. Między innymi z treścią opieki nad dzieckiem wiąże się zakres, czas trwania i forma opieki, które określają charakter więzi wzajemnej między dzieckiem a opiekunem, stanowiącej podstawę procesu opiekuń-czo-wychowawczego.
Wypełnianie społecznej funkcji opieki nad dzieckiem, którą włączyliśmy do cech istotnych tego pojęcia, wiąże się przede wszystkim z podmiotem opieki nad dzieckiem, to jest osobami i instytucjami podejmującymi ten typ działania społecznego. Od podmiotu bowiem zależy ocena prawidłowości warunków rozwoju i wychowania młodego pokolenia, rozpoznawanie sytuacji zagrożenia oraz oczekiwań społeczeństwa wobec dziecka.
W opiece nad dzieckiem mamy do czynienia z dwoma kategoriami podmiotów: , .
- osobami działającymi Indywidualnie lub w organizacjach społecznych,
- z instytucjami, działającymi w imieniu państwa według określonych kompetencji.
Tak więc podmiot jako element składowy pojęcia opieki nad dzieckiem występować może także w wielu postaciach i w rozmaitych układach współzależności z pozostałymi elementami pojęcia. Wspólną podstawę zróżnicowania tak podmiotów jak i przedmiotów opieki nad dzieckiem stanowi jednak istota tego pojęcia, a więc rodzaje i charakter sytuacji zagrożenia oraz społeczna funkcja opieki.
W miarę wzrostu znaczenia opieki nad dzieckiem, jako działania społecznego określonego typu, obserwujemy wzbogacenie się terminologii. Narastanie pojęć szczegółowych 'wynika zarów-
23
no ze złożonej struktury elementów składowych pojęcia opieki nad dzieckiem i ich wzajemnych powiązań, jak też z zazębiania się opieki nad dzieckiem z ...
migotka1313