Oblicza PRL cz. 8 - 1968-1970.pdf - Rzeczpospolita - maria_

Najnowsza

Instytut

Pamięci

Narodowej

Polaków

Oblicza PRL

Nr8

1968 – 1970

na Czechosłowację,

strzały

Fragment

plakatu

sławiącego

Układ

Warszawski

na Wybrzeżu

Układ Warszawski, którego wojska zdławiły w 1968

roku Praską Wiosnę, umożliwiał Sowietom pełną

kontrolę nad armiami ich wasali. Polscy żołnierze zostali

także użyci w grudniu 1970 roku do stłumienia

robotniczych protestów w Gdańsku, Gdyni i Szczecinie.

Zostało tam zabitych kilkadziesiąt osób, m.in. Janek

Wiśniewski (właściwie: Zbigniew Godlewski). Z prawej:

Ryszard Siwiec dokonuje podczas dożynek we

wrześniu 1968 roku samospalenia w proteście przeciw

najazdowi na Czechosłowację

historia

31 GRUDNIA 2007

Najazd

> Oblicza PRL

Ciemno, błoto, daleko do domu

redaktor

cyklu

dziennikarz

„Rzeczpospo-

litej”

m.rosa-

lak@rp.pl

15 grudnia 1970 roku władza przerwała spis powszechny. Rachmistrze wrócili do domu.

Powód podano taki: wichrzyciele i pospolici bandyci atakują przedstawicieli władzy ludowej na Wy-

brzeżu, a więc każdy, kto występuje w imieniu PRL, jest zagrożony. Pamiętam to doskonale, bo sam

byłem wtedy rachmistrzem spisowym, jak wszyscy koledzy ze studium dziennikarskiego.

Nie czułem zagrożenia jako „przedstawiciel władzy ludowej”. Czułem się, owszem, niepewnie, bo

chłopcom z naszego roku wyznaczono koszmarny rewir między Aninem i Międzylesiem. Ciemno, błoto,

daleko od domu do domu, trudno trafić. Ale agresji ze strony spisywanych nie doznałem, no, może po-

za pewną ograniczoną umysłowo nimfomanką. Jakiś emeryt straszył mnie też „jakby co”, niby

lampartami, dwoma kotami spokojnie wygrzewającymi się na piecu. Nie agresja, ale bieda, potwor-

na nędza wstrząsała nami wtedy. Tuż pod Warszawą ujrzałem na przykład prawdziwe klepisko

w jakimś dziwnym szałasie-ziemiance, gdzie z żoną i dziećmi mieszkał robotnik z FSO. Ówcześni „boga-

cze” mieli natomiast „wille” – prymitywne sześciany gomułkowskiego typu, przedmiot zazdrości.

Przez kilka dni wracałem stamtąd zziębnięty i głodny. Wcale już nie pamiętałem Marca ani najazdu

na Czechosłowację. Jeszcze kilka dni minęło, zanim w ogóle dotarło do mnie, że władza kazała zabijać

rodaków. Po kilku kolejnych dniach z ulgą i nadzieją zobaczyłem w telewizorze nowego pierwszego se-

kretarza. Dziesięciu lat potrzebowałem, aby w sierpniu 1980 roku poznać pełną prawdę o tamtych

wydarzeniach.

—Maciej Rosalak

Anielscy ajenci szaszłykarni

MAREK NOWAKOWSKI

pisarz

wo bywało beczkowe na ku-

fle, z czasem wyłącznie bu-

telkowe. Ludzie wracając

z roboty, zatrzymywali się

przedbudką i, oparci łokcia-

mi o kontuar, popijali sobie

na stojąco. Żadnych sanita-

riatów nie było, a piwo, jak

wiadomo, pędzi, piwosze po-

szczywali gdzie bądź w po-

bliżu. Często z tego powodu

popadali w konflikty z gli-

niarnią, która urządzała

naszczochów polowania.

Rozprawiano o szkodach,

które powoduje istnienie bu-

dek zpiwem. Koronny argu-

ment stanowił margines spo-

łeczny, który gromadził się

przybudkach.

Margines jak margines,

zjawisko trudno rozpozna-

walne. Lud ubierał się dość

monotonnie, po czapkach

z samodziału i siermiężnych

jesionkach zapanowała po-

wszechna moda kurtek,

płaszczy zortalionu ibereci-

ków z antenkami. Trudno

więc było odróżnić margine-

sowca od proletariusza. Ale

co jakiś czas odium spadało

na budki z piwem. Istniała

postępująca tendencja

do ich likwidacji w centrum,

żeby nie psuły oblicza mia-

sta. Natomiast pozostawały

nietknięte naobrzeżach.

Po budkach z piwem na-

stała faza następna. Niewąt-

pliwie wyższa. Szaszłykarnie.

Zaczęły wyrastać jak grzyby

po deszczu budy, baraczki

lub po prostu dachy na po-

lach, które nazywały się

szaszłykarnie. Szaszłykarnie

albo rożno (nie rożen), bo

i taka nazwa występowała

przemiennie. Tu już było pi-

wo z konsumpcją. Podawali

przypiekane kiełbasy napa-

tykach, bułki. Z czasem me-

nu się wzbogaciło iserwowa-

no szaszłyki, które składały

się z nabitych na patyk ka-

wałków boczku, cebuli ikieł-

basy. Ajenci pozostali ci sami.

Ale rozszerzył się znacznie

zakres ich kompetencji. Mogli

dręczyć klientów lub być dla

nich aniołami. Dręczyciele nie

dawali samego piwa, jedynie

zobowiązującą konsumpcją.

Mogli również limitować pi-

wo i do jednej konsumpcji

przysługiwała tylko jednabu-

telka. Następna butelka po-

wodowała konieczność naby-

cia następnego szaszłyka.

Różnie dręczyli. Ponieważ

często ajenci rekrutowali się

zbyłych funkcjonariuszy mi-

licji, strażników więziennych,

ormowców, to, pamiętając

oswojej służbie, wyżywali się

z pewnym sadyzmem

na klientach. Można powie-

dzieć, że z powodu dawnego

zajęcia traktowali ich jako

aresztantów, więźniów, sło-

wem podejrzany element,

który należy trzymać w kar-

bach. Lud nie miał jednak al-

ternatywy i tłumnie wypeł-

niał szaszłykarnie, znosząc

pokornie udręki i błagając:

„Panie kierowniku, jeszcze

jedno piwko, kiełbaskę już

brałem uprzednio!”.

Rozwijało się budownic-

two mieszkaniowe i partery

nowych bloków zostały

przeznaczone nalokale uży-

teczności publicznej. Przy-

szedł zły czas na budy i ba-

raczki. Miejsce tej prowizorki

zajęły sklepy winno-delika-

tesowe w blokach. Bywało

w nich piwo. Ale klienci nie

mieli prawa do konsumpcji

na miejscu. Jedynie na wy-

nos. Wystawały gromady

mężczyzn przed sklepami

winno-delikatesowymi ispo-

żywczymi. Pomału zapomi-

nał człowiek miasta, że kie-

dyś istniały małe szynki

i knajpki, gdzie można było

usiąść przystoliku, zamówić

piwo, flaszkę wódki, zakąskę

i pogawędzić sobie z kum-

plami. Czasem tylko któryś

zwystających przedsklepem

przymykał oczy, potem

otwierał inajego obliczu po-

jawiał się wyraz błogości, roz-

marzenia jak po słodkim

śnie. Zapewne roiła mu się

w głowie taka mała cicha

knajpka wjego dzielnicy, ka-

mienicy. Rzeczywistość bru-

talnie iszybko przywoływała

go doporządku.

anim powstały szasz-

łykarnie, były budki

z piwem. Władza lu-

dowa od początku li-

kwidowała prywatną gastro-

nomię. Małe knajpki, gospo-

dy, piwiarnie zamieniały się

wsklepy żelazne, spożywcze

i inne. Oczywiście były już

własnością państwową. Jed-

nak tu i ówdzie pozostawio-

no swoiste wentyle, żeby lud

miał gdzie i czym odetchnąć

porobocie.

Budki z piwem jako pół-

prywatnagastronomia miały

długą historię. Były własno-

ścią MHD lub spółdzielczości

Społem iinwalidzkiej. Odda-

wano je w dzierżawę tzw.

ajentom, którzy odgrywali

rolę pewnego rodzaju szyn-

karzy. Stała sobie taka niedu-

ża budka, pomalowanaprze-

ważnie na zielono, z drzwia-

mi odtyłu, okienkiem zprzo-

du i przybitym do frontowej

ściany pulpitem nazewnątrz.

W środku urzędował ajent

i wydawał piwko. Początko-

Najnowsza historia Polaków

Zaraz po ostatecznym rozprawieniu się z syjonistami, jesienią 1969 r. partia zabrała się do hipisów

Utopia bajecznie kolorowa

prócz dywizji pancer-

nych i zmechanizo-

wanych LWP uschył-

ku lata pamiętnego

roku 1968 ciągnęły

na południe, ku granicy z Cze-

chosłowacją, także gromady

młodych ludzi w koszulach

wpsychodeliczne kwiaty. Przy-

wódca polskich hipisów „Pro-

rok” i jego najbliżsi uczniowie

zabrali się nazlot wDusznikach-

-Zdroju wojskową ciężarówką.

Zrządzeniem losu zlot miał

się rozpocząć wdniu, wktórym

wojska Układu Warszawskiego

wkroczyły do Czechosłowacji,

by zdławić praską wiosnę.

OdrananadDusznikami hucza-

ły ciężkie wojskowe transpor-

towce, a na przygranicznych

drogach dudniły czołgi. I oto,

wtej właśnie chwili, wśród spa-

nikowanych kuracjuszy pojawił

się wparku zdrojowym „Prorok”

– w białej narzutce na głowie

i z naręczem kwiatów w ręku

–by głosić wszem iwobec: „ma-

ke love, not war”. To hasło, znane

wcześniej głównie z zagranicz-

nych gazet, musiało wtych oko-

licznościach zabrzmieć jak wy-

zwanie. Dwie godziny porozpo-

częciu zlotu doDusznik ściągnę-

ły posiłki milicji. Wszystkich hi-

pisów, którym udało się tu

dotrzeć, około 60, zatrzymano

ipoddano wzaimprowizowanej

siedzibie SB w schronisku

PodMuflonem wielogodzinnym

przesłuchaniom. Marzenie

o połączeniu człowieka z czło-

wiekiem drogą miłości nie mo-

gło się w PRL ziścić. Od zlotu

wDusznikach było już całkowi-

cie jasne, że hipisi to element

obcy i wrogi socjalistycznemu

państwu, który należy konse-

kwentnie zwalczać.

Zbawienie

bez beretów z antenką

Sami hipisi takiego aż obrotu

sprawy raczej się nie spodziewa-

li. Jak wyjaśniał wiele lat później

dawny uczestnik ruchu Jacek

Jakubowski iprzedstawiciel je-

go intelektualnego nurtu:

„wmoim przekonaniu poprostu

olewaliśmy wszystko, nie tylko

władzę, ale także społeczeństwo

i Kościół”. Społeczeństwo, po-

dobnie jak władza, nie pozosta-

wało zresztą dłużne.

–Ludzie wautobusach poka-

zywali nas palcami. Ale my

chcieliśmy prowokować. To było

skierowane przeciw zakłama-

niu, szarzyźnie oraz płaszczom

ortalionowym i beretom z an-

tenką – wyjaśnia Jarek, jeden

z weteranów hipisowskich ko-

mun, który po transformacji

ustrojowej został menedżerem

w wielkiej zagranicznej firmie.

Sam wygląd i stroje hipisów

–zwykle szyte iłatane własnymi

siłami – jaskrawo odbijały

od rzeczywistości gomułkow-

skiej Polski. Jeden z założycieli

ruchu Marek Zwoliński, „Psy-

cholog”, chodził wtedy we wła-

snoręcznie uszytych spodniach

zrypsu wfioletowe iżółte kwia-

ty i wyznawał pogląd, że męski

strój powinien mieć cechy bar-

dziej kobiece: „w rozumieniu

Rabindranatha Tagore, a nie

tym innym”. Hipisi – z długimi

włosami, znaszyjnikami, pacior-

kami, bransoletkami, a później

słynną pacyfą –wyglądali wpe-

erelowskim tłumie jak egzotycz-

ne ptaki. Zwłaszcza że nikt nie

wiedział, kim są ioco im chodzi.

Dla potrzeb funkcjonariuszy

MO sformułowano roboczą de-

finicję: hipis to osobnik, który

dziwnie wygląda inie chce pra-

cować.

Zresztą i sami hipisi nie za-

wsze byli pewni swej tożsamości

iswych idei, aoprócz intelektu-

Ruch, którego źródłem

był głód wartości,

na Zachodzie

sprzeciwiał się kultowi

pieniądza i konsumpcji.

W PRL uderzał przede

wszystkim w hipokryzję

systemu

SB inwigilowała uczestników strajków do końca lat 70. Co trzeci został wyrzucony z pracy

Grudzień ‘70 – To nie na darmo...

dy w końcu grudnia

1970 roku Krzysztof

Dowgiałło pod wra-

żeniem „czarnego”

gdyńskiego czwartku

pisał „Balladę o Janku Wiśniew-

skim”, nie mógł przypuszczać,

że po latach stanie się ona naj-

bardziej znanym songiem wol-

ności epoki komunizmu w Pol-

sce. Były w niej: rozpacz, gniew i

bezsilność. Były też słowa niepa-

sujące do nastroju Wybrzeża po

ostrym strzelaniu do ludzi i noc-

nych, ponurych pogrzebach

stoczniowców: „Nie płaczcie

matki, / To nie na darmo…”

Słowa te, niosące pocieszenie,

ale też wiarę, że krew niewin-

nych nie pójdzie na marne, do-

cierały do świadomości sterro-

ryzowanego Wybrzeża z opo-

rem. Reszta Polski usłyszała je

dopiero w 1981 roku w filmie

Andrzeja Wajdy „Człowiek z że-

laza” w przejmującym wykona-

niu Krystyny Jandy.

„Przyciszony

wewnętrzny bunt”

Władza mieniąca się „robotni-

czą” strzelała do bezbronnych

ludzi, nazwała ich bandytami i

kazała o nich zapomnieć. Ten

brak szacunku do zmarłych w

kraju tak silnie czczącym swych

poległych, okazał się zapalną

iskrą. Narodziny legendy były

tylko kwestią czasu. Zaczęła ona

wyrastać z dwóch filarów: z pa-

mięci o zamordowanych oraz

pamięci triumfu nad komunista-

mi – krótkotrwałego, ale przez

wiele miesięcy przypominane-

go przez wypalone mury komi-

tetów wojewódzkiech PZPR w

Gdańsku i Szczecinie.

O jej początkach pisał tajny

współpracownik SB ps. Ka-

sprzak: „Sytuacja w Gdańsku

uległa poprawie, lecz z mego

punktu obserwacji przeistoczy-

ła się w głęboki żal większości

społeczeństwa i w przyciszony

wewnętrzny bunt”. Ta obserwa-

cja płatnego donosiciela trafnie

identyfikuje podstawowy czyn-

nik, który kształtował postawy

gdańszczan przez całą dekadę,

przygotowując grunt na prze-

łom Sierpnia 1980 roku. Stocz-

niowa bomba z opóźnionym za-

płonem, która po 20 latach wy-

sadziła w powietrze komunizm,

zaczęła tykać w grudniu

1970 roku.

Pacyfikacja niepokornych

Aktywność robotników trwa-

ła przez następne miesiące.

Stoczniowcy kilkakrotnie po-

dejmowali próby strajków eko-

nomicznych, organizowali się w

zakładach, próbowali nawet

uniezależnić związki zawodowe

i rady zakładowe od dominacji

partii. Najdalej poszli robotnicy

GRZEGORZ ŁYŚ

dziennikarz „Rzeczpospolitej”

DR JANUSZ MARSZALEC

IPN, oddział w Gdańsku

> Reportaż z przeszłości

alistów zdarzali się wśród nich

również autentyczni analfabeci.

Ale łączyła ich, w każdym razie

w początkach ruchu, wiara

w możliwość zbawienia docze-

snego świata. Zdaniem Zwoliń-

skiego „była to paląca potrzeba

określenia, jaka ma być przy-

szłość ludzkości. Nie chodziło

onas, tylko olepsze jutro świata.

Stanowiliśmy ruch odwołujący

się do ideologii hipisów amery-

kańskich, starożytnej filozofii

hinduskiej, Pisma Świętego, tao-

izmu, osiągnięć antropologii

kulturowej, młodego Marksa”.

Ale inny z dawnych hipisów

przyznaje: „Tak naprawdę

to głównie się włóczyliśmy,

co dawało poczucie wy-

zwolenia od otaczającej

nas tandety i propagan-

dy. I marzyliśmy o San

Francisco”.

„Prorok” mieszka

na działkach

To właśnie w San

Francisco podczas fe-

stiwalu o nazwie

Pierwsze Światowe

Połączenie Człowie-

ka (The World’s First

Human Be-in) w dzielnicy

Haight-Ashbury narodził

się 14 stycznia 1967 r. ruch

hipisów. Owego dnia były

≤ Józef Pyrz

„Prorok”

naukowiec z Harvardu Timothy

Leary ogłosił ostateczny

zmierzch starych amerykań-

skich bogów, pieniądza i pracy,

i początek nowej epoki miłości

i wolności, nowej religii opartej

nabuddyzmie zen i„nowym sa-

kramencie”, czyli LSD. Idee te by-

ły twórczą kontynuacją obrazo-

burczych koncepcji poprzednie-

go jeszcze pokolenia, beatników,

zwłaszcza AllenaGinsberga iMi-

chaela McClure. DoPolski dotar-

ły dzięki przedrukom zprasy za-

granicznej zamieszczanym

w owym czasie przez tygodnik

„Forum”. Przejawy rewolty mło-

dzieży godzącej w fundamenty

kapitalizmu odnotowywano

w Polsce z wielką uwagą. Nie

przypuszczano pewnie, że już

po paru miesiącach zapuka ona

i do bram PRL – na początek

podniepozorną postacią „Proro-

ka”.

„Prorok”, pierwszy inajwybit-

niejszy z polskich ojców założy-

cieli ruchu hipisów –pochodzą-

cy z podkrakowskiej wsi Józef

Pyrz, malarz irzeźbiarz pozako-

piańskiej szkole Kenara, student

ATK – rozpoczął nauczanie już

latem 1967 r. w Mielnie. Niski,

chudy, silnie utykający wortope-

dycznym bucie wyróżniał się pa-

łającym wzrokiem i zniewalają-

cym sposobem mówienia. Roz-

< Rok 1969,

warszawska

ulica.

Na piersiach

hipisów

medaliony

z pacyfą

– znakiem

pokoju

Szczecina, żądając rozwiązania

uzależnionej od partii Central-

nej Rady Związków Zawodo-

wych i powołania niezależnych

związków. W Gdańsku od stycz-

nia 1971 roku działacze robotni-

czy próbowali przejmować

struktury już istniejących związ-

ków.

Jedyna znana historykom

próba powołania wolnych

związków została podjęta w

gdyńskim Dalmorze. 29 stycznia

1971 roku kilku ludzi w przesła-

nym do rady zakładowej piśmie

zażądało w imieniu załogi statku

„Rega” ukarania „sprawców

mordu” w Grudniu 1970 i powo-

łania „wolnych związków zawo-

dowych”. SB szybko ustaliła, że

autorem postulatów był II me-

chanik statku, niejaki Kojro. Po-

mysł powstał w gronie kilku ma-

rynarzy, którzy „przyciśnięci”

przez bezpiekę z pomysłu się

wycofali. Tacy jak oni w starciu z

władzą nie mieli żadnych szans.

Brak doświadczeń w działalno-

ści społecznej i postępująca ato-

mizacja środowisk robotniczych

połączona z koordynowaną

przez SB akcją represyjną do-

prowadziły do wygaszenia spo-

łecznikowskiego zapału. Akty-

wistów osaczano, kompromito-

wano, słabych korumpowano.

Osiągnięcia dyrekcji i ka-

drowców zakładów pracy

(wspieranych operacyjne przez

SB) najlepiej podsumowuje re-

lacja Joanny Dudy-Gwiazdy: „W

Centrum Techniki Okrętowej

udało mi się doprowadzić do

wybrania całkowicie niezależnej

Komisji Zakładowej (nie było w

niej ani kierowników, ani partyj-

nych). Weszli do władz związku

bardzo porządni ludzie, a po pół

roku wszyscy byli albo skorum-

powani, albo zniszczeni”.

„Żądamy

ukarania winnych…”

Zanim jednak do tego doszło,

niezależni działacze robotniczy,

czasem związani też z radami za-

kładowymi i w mniejszym stop-

niu ze związków, usilnie upomi-

nali się o ofiary Grudnia, niekie-

dy podnosili nawet sprawę bu-

dowy pomnika. Jak bumerang

wracała też kwestia rozliczenia

winnych strzelania na ulicach.

Pomysł wybudowania po-

mnika ofiar milicji został zgło-

szony oficjalnie prawdopodob-

nie po raz pierwszy 25 stycznia

1971 roku w Stoczni im. Komuny

Paryskiej na robotniczym ze-

braniu. W tym samym czasie w

Gdańsku pod naciskiem robot-

ników dyrekcja Stoczni wyraziła

zgodę na zawieszenie tablicy

pamiątkowej. Był to jednak blef

obliczony na uspokojenie na-

strojów. Nie na długo pomógł,

gdyż przed świętem 1 Maja ro-

botnicy przystąpili do działania.

Na mieście pojawiły się prymi-

tywnie wykonane ulotki wzywa-

jące do manifestacji przed sie-

dzibą KW PZPR w Gdańsku

oraz – co zostało skrupulatnie

udokumentowane – napisany

kredą symbol Polski Walczącej.

Decydenci, próbując rozłado-

wać napięcie, zdecydowali się

na ustępstwa. W Gdańsku i Gdy-

ni wytypowano osoby, które

miały złożyć kwiaty na grobach

zabitych. Ruch ten nie uciszył

wszystkich. W Stoczni im. Leni-

na w Gdańsku zdesperowana

grupa stoczniowców zdecydo-

wała się na publiczne zademon-

strowanie swych żądań. Tak do-

szło do demonstracji pierwszo-

majowej, podczas której pierw-

szy raz w dziejach PRL klasa ro-

botnicza niosła własne,

niezależne transparenty: „Żąda-

my ukarania winnych wypad-

ków grudniowych”, „Żądamy

odsłonięcia tablicy pamiątkowej

zabitych w zajściach grudnio-

wych”. Identycznie postąpili

stoczniowcy Szczecina.

Nie była to jednak jedyna

Oblicza PRL cz. 8 - 1968-1970.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: