Polska poezja świecka XV w.,
oprac. Maciej Włodarski, BN I 60, 1997.[1]
WSTĘP
I. Rozwój poezji w Polsce do XV w.
- tzw. poezja „ludowa” – przedchrześcijański folklor, niegodny uwiecznienia (brak znajomości języka polskiego u piśmiennych duchownych; pogaństwo), pieśni obrzędowe (weselne, żałob-ne, związane z cyklem przyrodniczym, dziewczęce, biesiadne), wykonywane przy ich wyko-nywaniu rytmiczne klaskanie w dłonie zawierało w sobie element magiczny; poezja meliczna (przeznaczona do śpiewu; konieczny rytm, rzadziej rym i akompaniament instrumentalny); kronikarze wspominają o pieśniach pochwalnych (opiewających np. wydarzenia państwowe), prawdopodobnie tworzono także ballady, pozostaje to jednak w sferze domysłów, nie są zali-czane do dziejów literatury polskiej.
- poezja polsko-łacińska – głównie działalność duchownych; w Polsce pojawia się najpierw pro-za: rocznik biskupa misyjnego Jordana (od ok. 970 r.), żywot św. Wojciecha napisany przez Brunona z Kwerfurtu w 1004 r.; dopiero później poezja: sekwencja (tekst poetycki utworzony na podłożu melodii śpiewów liturgicznych) o św. Wojciechu (ok. 1090 r.), wcześniej występo-wały wierszowane napisy nagrobne, epigrafy (wiersze ryte na budowlach i przedmiotach użyt-kowych; Anonim tzw. Gall wplótł w prozę „Kroniki” (pisana w latach 1112-1116) poezję zróżni-cowaną gatunkowo i opartą na nowych zasadach wersyfikacji (oprócz antycznego metrum – leoniny, czyli heksametry z rymami na średniówce i na końcu, także wiersze rytmiczne oparte na akcencie wyrazowym, wyrównanie liczby zgłosek w wersach i na rymach); mistrz Win-centy tzw. Kadłubek w „Kronice” (pocz. XIII w.) zastosował dialog postaci alegorycznych wy-rażających żal po śmierci Kazimierza Sprawiedliwego (zm. 1194 r.); w XIII w. rozwija się liry-ka religijna poświęcona polskim świętym: św. Wojciechowi, św. Stanisławowi i św. Jadwidze Śląskiej; dominikanin Wincenty z Kielczy, autor „Gaude, mater Polonia”, został kanonizowany w 1253 r.; w XIV w. 8 utworów poświęconych polskim patronom, św. Pawłowi, św. Janowi, Męczennicy i Matce Boskiej, hymny, antyfony; dzieła poświęcone prognozom pogody, walce o władzę, przybyciu zakonników, traktaty dydaktyczno-satyryczne; więcej tematów świeckich pojawia się po 1400 r. (odnowienie Akademii Krakowskiej), także rozkwit liryki religijnej.
- poezja polska – „Bogurodzica” ok. XIII w., wierszowane spolszczenia Dekalogu (XII/XIII w.), tropy rezurekcyjne „Krystus z martwych wstał je” XV w., pieśni pasyjne i maryjne XIV/XV w., zachowało się ok. 10 utworów sprzed XV w. o tematyce religijnej; kolędy, pieśni o świętych, utwory związane z nabożeństwami roku liturgicznego.
II. Polska poezja świecka w XV w.
- problem „świeckości” – kłopoty z rozróżnieniem poezji świeckiej i religijnej.
- zasób i charakter polskiej poezji świeckiej – zacofanie kulturalne w stosunku do Zachodu, brak rozwiniętego rycerska (Francja, Niemcy, Czechy – rozkwit liryki miłosnej i epiki przygo-dowo-miłosnej); przekaz ustny, teksty nie zostały zapisane (według biskupów – niewiele zna-czące), utracone na skutek wojen, pożarów, łupieskich najazdów i rabunków zaborców; cha-rakter moralizatorski, dydaktyczny, użytkowy, poezja odzwierciedla rzeczywistość, zawiera elementy humorystyczne, anonimowe, spisywane z pamięci (dlatego wybrakowane), pozo-stały w manuskryptach nawet do XIX w., gatunki: pieśń, satyra, dialog, „spór” postaci alego-rycznych, epigramat, wierszowany list miłosny.
III. Poezja obyczajowa.
- Słoty tzw. „Wiersz o chlebowym stole” – autor związany z dworem Tomka z Węgleszyna (podczaszego krakowskiego) oraz Jadwigi i Jagiełły, opisuje obyczaje rycerskie późnego średniowiecza i realia dworu feudalnego (hierarchia); rozpoczyna się inwokacją do Boga (pro-śba o natchnienie i łaski), pochwała stołu, krytyka niewłaściwego zachowania, wskazówki, hołd złożony płci pięknej; wyszydza błędy (karykatura i satyra): nieumycie rąk, łapczywość, przepychanie się do misy, milczenie, nadmierna gadatliwość, zajmowanie nienależnego miej-sca; hołd dla niewiast spowodowany kultem maryjnym, prawno-obyczajową naturą (dobre imię matki); styl prosty, środki ekspresji (np. dosadne i praktyczne porównania), brak jedności zgłoskowej (od 6 do 11 sylab, najczęściej 8) i rymowej.
- tzw. „Wiersz o wybieraniu żony” – piosenka ludowa przytoczona w kazaniu dotyczącym we-sela w Kanie Galilejskiej, mniej ważna uroda i posag niż dobre obyczaje; lata 50.XV w., Piotr z Miłosławia i w rękopisie Jana ze Słupcy.
IV. Wiersze satyryczne.
- „Satyra na chytrych kmieciów” („Satyra na leniwych chłopów”) – ok. 1483, wzrastający konflikt społeczny – coraz większe folwarki wymagające tanią siłę roboczą, wymagania wobec za-możnych kmieci (pańszczyzna sprzężajna – jeszcze w XIV w. tylko kilka dni w roku, w XV w. 1-2 dni tygodniowo), sabotaże; autor proponuje zwiększenie nadzoru nad pańszczyzną; uka-zuje wieśniaka w kilku sytuacjach i odkrywa jego obłudę; brak znaczących środków ekspresji.
- drobne wiersze:
- „Satyra na księży” 1414 – krytyka zepsucia obyczajów duchowieństwa: nadużycie tru-nków, sianie zgorszenia, obniżenie prestiżu kapłaństwa; wpływ krytyki Husa
- „Na Strzeleckiego” 1483
- „Dworak szkoda” 1495 lub 6 „Kalendarz astronomiczny” – charakterystyka 9 stanów (według płci, wieku, sytuacji rodzinnej…): chłop do zwady, żebrak obłudny, mnich roz-pustny… jedynie panny i mężatki źródłem radości, pociechy i szacunku.
- „Kolęda się z Allelują zwadziła” – 2. połowa XV w., „świecki” spór świąt o pierwszeństwo; autor pochodzi ze środowiska zakonnego; bogate słownictwo, czasem wyrażenia dosadne, żarty słowne.
V. Utwory okolicznościowe i polemiczne.
- „Pieśń husycka o królu Zygmuncie Luksemburczyku” – tematem utworu wydarzenia życia pu-blicznego, Zygmunt prowadził krucjaty antyhusyckie (1420-1424); drwina z króla; wyrażenia dosadne i przysłowiowe, obelżywe epitety.
- Andrzeja Gałki z Dobczyna tzw. „Pieśń o Wiklefie” – autor był profesorem, wykładał na Aka-demii Krakowskiej, zainteresował się nauką Wiklefa, a następnie Husa; dzieło napisane w 1449 r.; 3 części: 1. pochwała angielskiego reformatora i zalecenie jego nauki tym, którzy szukają prawdy; 2. historia Kościoła, zmaganie się „czystej” nauki Chrystusowej z „wymysła-mi” papieża i duchowieństwa; 3. pokonanie antychrystów będzie oznaczało osiągnięcie wew-nętrznego spokoju.
- „Wiersz o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego” – pamflet polityczno-społeczny; relację z tego wy-darzenia zawarł też Długosz w swoich „Rocznikach”; 16,07,1461, antagonizm stanowy mię-dzy szlachtą (mającą pieniądze i władzę) a mieszczaństwem (dużo pieniędzy, niewiele praw); autor opowiada się o stronie Tęczyńskich; kieruje obelżywe określenia w stronę pospólstwa i rajców krakowskich; odpowiednio naświetla wydarzenia (przychylnie dla szlachty), „dorabia” fakty, wyraża współczucie i pochwały dla zamordowanego, podkreśla zwłaszcza jego zalety; brak relacji z całego zdarzenia (zwłaszcza przyczyn); rymy zewnętrzne i wewnętrzne.
VI. W kręgu śmierci – poezja dydaktyczna.
- XIV i XV w. – nasilenie klęsk żywiołowych (m.in. epidemie chorób zakaźnych, głód i wojny); kilka podstawowych grup utworów:
1) teksty „contemptus mundi” („wzgarda świata”) – gł. XI i XII w., tematyka: marność rozkoszy i nieubłagana śmierć.
2) skargi i żale – tematyka: oczekiwanie na nadejście śmierci, refleksje i prze-życia.
3) dialogi – spotkanie osoby żywej z martwą lub upersonifikowaną śmiercią, XII i XIII w.
4) dance macabre – XIV w., tematyka: porwanie do tańca 24 przedstawicieli wszystkich stanów, godności i wieku.
5) traktaty – „sztuka dobrego umierania” („ars bene moriendi”), pocz. XV w., m.in. Mateusza z Krakowa (walka diabła i aniołów o duszę człowieka, po-kusy i ich zwalczanie, wiele ilustracji)
- „Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią” – ok. poł. XV w., najobszerniejszy zachowany ut-wór (498 wersów), autorem zakonnik z Mazowsza, postawę tworzył łaciński wiersz, przekład bardzo swobodny, autor wykazał się dużą oryginalnością; utwór zawiera dwie apostrofy (do Boga – charakter użytkowy – i do wszystkich ludzi); Polikarp jest uczonym, jednak umysł nie liczy się wobec śmierci, mądry jest bezradny; autor przytacza wszystkie szczegóły dotyczące jej wyglądu i zachowania, to ona jest tutaj mistrzynią, władczynią, kaznodziejką oraz katem; posiada rajski rodowód – znajdowała się w jabłku nadgryzionym przez Adama i Ewę; Polikarp podejmuje próbę udobruchania Śmierci kołaczem; Śmierć roztacza przed swoim słuchaczem obraz mocy i tańca ze wszystkimi ludźmi; w łacińskim tekście pierwszy w szeregu szedł pa-pież, w polskim – mędrzec, a papież wędruje dalej razem z żebrakiem; podkreślony egalita-ryzm i niezależność Śmierci, ukazany „ideał dobrej śmierci”, zaznaczona jej powszechność; to ona będzie asystować przy mękach na końcu świata (brak możliwości wybawienia); Śmierć jest straszna i groteskowa, popędliwa, nerwowa, jest to postać bardzo ruchliwa i energiczna, co podkreśla jej język (wyrażenia obrazowe, dobitne i rubaszne); Mistrz odnosi się do niej z wielkim szacunkiem i respektem; „Rozmowa…” jest satyrą na duchowieństwo, złych mni-chów, karczmarzy… widoczny duży realizm w gromadzeniu szczegółów, wiele przenośni, ob-razowe porównania, synonimy (zwłaszcza odnoszące się do śmierci); przeważa 8-zgłosko-wiec i rymy dokładne.
- tzw. „Skarga umierającego” – ok. XV w., pieśń zawiera 22 zwrotki 4 wersowe, abecedariusz (czyli każda zwrotka zaczyna się od innej litery alfabetu) lub akrostych alfabetyczny charakte-rystyczny dla średniowiecznych „skarg”; człowiek na łożu śmierci czuje strach przed niezna-nym (nie zapewnił sobie podczas życia zbawienia), wyraża żal z powodu opuszczenia dóbr doczesnych oraz rozgoryczenie (fałszywe współczucie krewnych); robi rachunek sumienia: zgrzeszył chciwością, rozpustą, zaniedbaniem obowiązków religijnych), przeżywa męki fizy-czne i duchowe doprowadzają go do spowiedzi, skruchy, przyjęcia Komunii Świętej i ostatnie-go namaszczenia, sporządza sprawiedliwy testament (czyli wspiera Kościół), w jego duszy rozgrywa się walka pomiędzy dobrem a złem (psychomachia); umierający przestrzega przed podobnymi błędami.
- „Oto usta już zamkniona” – dokończenie „Skargi umierającego”, relacja z sytuacji w domu po śmierci męża i ojca, spór o spadek, udany lament żony i dzieci (wypada rozpaczać), podkreś-lenie marności spraw ziemskich, zmarły znajduje się na marginesie tej krzątaniny.
- tzw. „Pieśni Sandomierzanina” – dwie pieśni o charakterze dydaktyczno-moralizatorskim (reli-gia + świeckość):
1) „Mękę Bożą spominajmy” – wykład moralny lub alegoryczny dotyczący każdego z ostatnich siedmiu słów Chrystusa; exemplum (przykład), je-den epitet o silnym zabarwieniu emocjonalnym: w potrzebach należy uciekać się do Boga, a nie do czarownic „przeklętych”.
2) „mamy wszyćcy k temu się dziś brać” („Pieśń o gniewie Pańskim”) – cechy modlitwy, kazania (exempla) i apelu moralno-politycznego; te-matem lęk przed gniewem Boga; napiętnowanie hazardu; przykłady wojen i rzezi (m.in. Troja, Sandomierz); wezwanie do poprawy i podję-cia walki z poganami; rozważania zamyka prośba o zmiłowanie i przy-jęcie do Królestwa Niebieskiego; występują tu motywy antyczne; ostat-nia zwrotka to poetycki podpis (Chrystusowy kapłan).
VII. Poezja miłosna.
- miłość nie odgrywała dużej roli w poezji, którą spisywali duchowni; autorami wierszy miłos-nych byli głównie żacy.
- „Chcy ja na pannu żałować” – ok. XIV w., „cantilena inhonesta” (piosenka nieprzyzwoita), opis zalotów: od niechęci przez igraszki do złamania oporu panny; topika aluzyjna (odwołania do realiów ludowych); brak obfitości środków stylistycznych: tylko jedno porównanie, jeden epi-tet, liczne zdrobnienia i zwroty do panny, dwuznaczniki i symbole (zwłaszcza o podtekście erotycznym – wieniec pierzyna).
- ułamki erotyków – wplecione w dysputy i traktaty religijne (najważniejszą zasadą przy przepi-sywaniu było nie marnować pergaminu!); krótkie „westchnienia”: „Ach, miły Boże, toć boli” i „Ach, miłość, coś mi uczyniła”, przypowieści i zaklęcia „Miłuj, miła, miłuj wiernie”.
- wierszowane listy miłosne – ok. XV w., siedem łacińskich i sześć polskich; „Dawnom zwiedził cudze strony” – odnaleziony ideał kobiety, przysięga wierności, lojalności… liczne powtórze-nia („żałość”), dwa epitety: „śliczna” i „wszech śliczna”; „W jedności, stałości serca mego” – bogatszy niż poprzedni, pisany według średniowiecznych podręczników epistolografii (artes dictaminis), rozpoczyna się zapewnieniem o ochronie i poufności wyznań, pozdrowieniem i wyznaniem miłości (świadkiem Bóg), opis siły uczucia, tęsknoty (pragnienie spotkania) i mąk miłosnych, autor prosi o odpowiedź, znów zapewnia o stałości, zaufaniu i życzliwości, opis stanu psychicznego zakochanego, kończy dwukrotnym powierzeniem ukochanej Bogu, brak podpisu (dla bezpieczeństwa), P.S. do posłańca o pozdrowienie, zaniesienie listu i przeczyta-nie jej; wiele zwrotów, epitetów, liczne synonimy, sytuacje nieprawdopodobne i paradoksy.
VIII. Eksplicity i marginalia.
- eksplicit – formuła na końcu utworu, oznajmiająca zakończenie całości lub części, najczęś-ciej: „Tu kończy się”
- marginalia – hasła, tytuliki odpowiednich ustępów tekstu, czasem drobne wierszyki zawierają-ce myśli przepisywaczy i czytelników, np.: o jedzeniu, pieniądzach, aforyzmy, przysłowia, za-gadki, zaklęcia, podziękowania do Boga, prośby o błogosławieństwo i szczęście, czas i miej-sce zrobienia kopii, podpis kopistów.
IX. Wiersze mnemotechniczne.
- wokabuły wierszowane – sprawują funkcje poezji (dydaktyczna i mnemotechniczna, czyli uła-twiająca zapamiętywanie), ważny rym i rytm, słowniki (wokabularze łacińsko-polskie).
- cyzjojany – wierszowane kalendarze (oznaczanie dat świąt nieruchomych i dni poszczegól-nych świętych w ciągu roku), na jeden miesiąc przypadają dwa wersy (tyle sylab, ile dni w miesiącu, święto przypada na ten dzień, gdzie pada imię patrona); XIII w. w Niemczech; pol-skie najstarsze z początku XV w.: cyzjojany płockie i wrocławski, zawierają treści religijne; cy-zjojan kłobucki – tekst gospodarczy (zawiera wskazówki i dotyczy spraw wiejskich), wymienia nazwy miesiąca; „Wiersz o miesiącach” ok. 1455 – nazwy miesięcy i ich charakterystyka.
- Jakub Parkoszowic i „Obiecadło” – pierwsza połowa XV w., pierwszy w dziejach traktat o or-tografii polskiej; wstęp anonimowy; inspiracją dla Parkoszowica była praca Husa o reformie ortografii czeskiej; niepraktyczność i niekonsekwencja; wiersz mnemotechniczny – zasady je-go pisowni.
X. Wersyfikacja.
- na przełomie antyku i średniowiecza zanika iloczas, ale nadal układane są wiersz metryczne na starych zasadach, potem stopniowo stała liczba sylab, akcenty i rymy, na literaturę polska oddziałuje czeska; kilka systemów wersyfikacji: asylabizm (najczęściej 8- lub 13-zgłoskowiec), sylabizm względny i sylabizm ścisły.
- rymowanie – zjawisko niestałe, paroksytony z oksytonami (wielozgłoskowe i monosylaby); przestrzeń współdźwięczności (półtorazgłoskowa do jednozgłoskowej) lub jednej samogłoski, asonanse, rymy gramatyczne (od rzymskiej retoryki; przeklęknął – stęknął), rym styczny, parzysty, czasem potrójny, rym tylko dodatek; rzadko pojawia się przerzutnia; w pieśniach równa liczba sylab.
TEKST
I. Poezja obyczajowa.
- Słoty „Wiersz o chlebowym stole”.
- Wiersz o wybieraniu żony.
II. Wiersze satyryczne.
- Satyra na chytrych kmieciów.
- Satyra na księży.
- Na Strzeleckiego. – satyryczna trawestacja popularnej pieśni kościelnej z XIV w., zapisana w aktach sądów kościelnych. W r. 1483 pleban kościoła w Lubiniu (Wielkopolska), Wincenty, zarzucając dziedzicowi Bielewa, Mikołajowi Strzeleckiemu, oszustwo, odśpiewał publicznie tak przekształconą pieśń, za co został oskarżony o bluźnierstwo i obrazę szlachcica.
- [Dworak szkoda].
- [Kolęda się z Allelują zwadziła]
III. Utwory okolicznościowe i polemiczne.
- Pieśń husycka o królu Zygmuncie Luksemburczyku.
- Andrzeja Gałki z Dobczyna „Pieśń o Wiklefie”.
- Wiersz o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego.
IV. W kręgu śmierci – poezja dydaktyczna.
- Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią.
- Skarga umierającego.
A. przekaz płocki.
B. przekaz wrocławski.
- [Oto usta już zamkniona].
- Pieśni Sandomierzanina.
Pierwsza pieśń Sandomierzanina [Mękę Bożą spominajmy].
Druga pieśń Sandomierzanina [Mamy wszyćcy k temu się dziś brać].
V. Poezja miłosna.
- Cantilena inhonesta [Chcy ja na pannu żałować].
- Ułamki erotyków
[Ach, miłość, coś mi uczyniła].
[Ach, miły Boże, toć boli].
[Miłuj, miła, miłuj wiernie].
[Nigdym temu wierzyć nie chciał].
- Wierszowane listy miłosne
[Dawnom zwiedził cudze strony].
[W jedności, stałości serca mego].
VI. Eksplicity i marginalia.
- Explicit hoc totum,/ Infunde, da mihi potum;/ Dum bibo piwo,/ Stat mihi kolano krzywo. (Kończy się to wszystko,/ Nalej, daj mi trunku;/ Gdy piję piwo,/ Stoi mi kolano krzywo.)
- Przeto[2] źle napisano,/ Eże[3] mało piwa we dzbanie imiano[4]./ Kto nie umie niczs[5] pisać, ten mnima[6],/ Aby mała była robota,/ Boże miły, pofalon[7] bądź!/ Nie weźmiesz tych ksiąg,/ Aliż[8] mi trzy wierdunki[9] dasz.
- Panno Maryja, prosi[10] Syna t[w]ego,/ Jezu Krysta, Pana naszego,/ Azali[11] uzdrowi niedostatki[12] ciała mojego./ Amen.
- [Panie Boże, Krolu Wszechmogący].
- [Datum in[13] Medyka[14]].
- [Miły Boże, daj mi pokój, mir[15]].
- [Laudate księżą![16]].
- Libro finito[17],/ Zapłać ty mnie moje myto[18].
- [Toc tak jest koniec].
- [Przyszedł dobry do złego].
- Jan, sługa wasz – / We wszyćkich rzeczach chcę być wasz.
- Miły miłą miłuje,/ Chłop[19] się temu dziwuje.
- Anna, Kachna, Machna[20] – wszyćki mnie[21],/ A chłopu prze gowno[22] a[23] i dwie.
- [Ileś tu miał złych lubości[24]].
- [O ganiebna[25] lubości].
-...
SunnyNight